Ғилми-тикшеренеү эше "Төйәгем тарихы"

 Федоровка  районы  хакими2тене8  халы7  м24арифы  идаралы4ы

Федоровка  районы  Бала  Сытырман муниципаль  бюджет 

урта  д0й0м  белем  бире1  м2кт2бе

;илми – тикшерене1  эше

Т0й2гем  тарихы

Баш7ар6ы =  Маукаева  На6г0л

 8 класc  у7ыусы3ы

;илми   ет2ксе3е =  баш7орт  теле  32м

262би2те  у7ытыусы3ы 

Сәлишева  Рәйсә Минегәрәй 7ы6ы

Бала Сытырман – 2018  йыл

Инеш

Был  4илми – тикшерене1  эше    «Т0й2гем  тарихы » тиг2н  тема4а   арналды. Тыу4ан  ерен  30йг2н, ихтирам  итк2н  32р  кеше  16ене8  тыу4ан  т0й2гене8  тарихын  белерг2  тейештер  тип  уйлайым. Шу4а  ла  мин  был  тикшерене1  эшен  ауылым    тарихын   0йр2не162н   башланым. !6емде  7ы6ы73ындыр4ан  3орау6ар4а  яуапты  китаптар6ан  т1гел, 2  оло  быуын  кешел2рен2н = ин2й62р62н, бабай6ар6ан  3орашып   я6ып  алдым. С0нки  й2ш  быуын  в2килд2ре  к1бе3е  тиерлек   16ене8  ауылыны8  тарихын да, тир2 – я7та4ы   йыл4а – тау6ар6ы8  килеп  сы4ышын да  белм2й. №2р  бер  кешене8  исеме  бул4ан  ке1ек,  ер – 3ыу6ар 6а   исем3е6  булмай6ыр  тип  уйлайым   32м  ошонан  сы4ып     ауылымды  урат7ан  тау6ар, йыл4алар   ни 0с0н  шулай  атала  тиг2н  3орау4а  яуап  э6л2нем.

 Тикшерене1  объекты=  тыу4ан   т0й2гемде8   тир2  - я4ын  0йр2не1, бе6  й2ш2г2н   ауыл, ер – 3ыу  атамалары  7ай6ан  килеп  сы77ан  тиг2н  3орау4а  яуап  э6л21.

Тикшере1  предметы=  топонимика, халы7  легендалары.

Эште8  актуаллеге=   3у84ы  йылдар6а  хал7ым   хазиналарын  терге6е1, хал7ымды8  йолаларын  0йр2не1  32м  беле1, тыу4ан   т0й2кте  0йр2не1  32м  беле1  м2сь2л2л2ре  ки9кен  7уйыл4ан. №2р кем  16ене8  тыу4ан  т0й2ген  белерг2  тейеш  тиг2н  ма7саттан  сы4ып  эште8  актуаллеген  билд2л2нем.

Эште8  ма7саты=  тыу4ан  т0й2кте  ны7лы  0йр2не1, кил2с2к  быуындар4а  тарихи  материал  туплау,

Эште8  бурыстары =

- тыу4ан  т0й2кте   0йр2не1+

- ер -3ыу  атамаларыны8  килеп  сы4ышын  беле1+

- ти9тер62ремд2   халы7  ижадына, ер - 3ыу атамаларына  б2йле  сы4арыл4ан  легендалар4а  7ы6ы73ыныу , 4орурлы7  той4о3о   уятыу+ 

;илми  эшем  0с  б1лект2н, йом4а7лау6ан  32м  7ушымтанан  тора.

I . Бала Сытырман ауылы  тарихы

Мине8  тыу4ан    ауылым  Бала  Сытырман   бик  матур  32м б0т2  я7тан  да  у8айлы  урында   урынлаш7ан. Ауыл  Аш7а6ар  тиг2н  данлы7лы  йыл4аны8  у8  я4ынан  урын  ал4ан. Йыл4а  буйында   урынлашыуы  ауылым  хал7ына  бик  у8айлы, с0нки  7ош – 7орт  тотор4а  3ыу  к2р2к, ба7са  19тере1   0с0н  д2  3ыу  к2р2к, хал7ым  0с0н  3ыу  борон – борондан  й2ш21   сы4ана4ы  бул4ан. Борон – борондан  бе66е8  ата – бабаларыбы6  ауыл  7орор4а, т0пл2нерг2  урын  3айла4анда  йыл4а  буй6арын  3айлар4а  тырыш7ан,  быны  бе6  баш7орт  ауылдарыны8    ултыр4ан  урындарын  к1реп  и9батлай   алабы6. 

 Сытырман  ауылы  1795  йылда  барлы77а килг2н.  Л2кин  тарихи  китаптар6а   ул  3у84ара7  барлы77а килг2н  тип  2йтел2.  Был  китаптар6а  Сытырман  тиг2н   6ур  4ына  ауыл  бул4ан  тип  я6ыла.  

 1908   йылда  был  ауылда  6ур  пожар  була, ?азы7ан  исемле  бер  7арт  бабай  самауыр  7уй4ан  да   16е  №абантуй  7арар4а  китк2н, шуны8  ар7а3ында  ауыл  янып  б0т2  32м  Аш7а6ар  йыл4а3ыны8  3ул  я4ында    ултыр4ан  кешел2р    Аш7а6ар6ы8   у8  я4ына  к1сеп  ултырып, Бала  Сытырман  тип   аталып  ауылым  барлы77а  килг2н. Аш7а6ар6ы8  у8  я4ына  к1сеп  ултырыу  халы7ты  3ыу  ба9ыу6ан    3а7лап  7алыуы  мен2н  д2  у8айлы  бул4ан,  с0нки  элек   я6  к0нд2ренд2  ны7  итеп  3ыу ташып кешел2рг2  к1п  у8ай3ы6лы7тар  килтерг2н.

1847  йыл4а  тиклем   ауыл  тик  0с  йорттан  тор4ан.  Ауылымды8  и8  т21ге  ниге6  ташын   7ороусылары  -  ул "хм2р  Юлдашев, Бикташ  ?арабатыров  32м  буласа7  йортауай  "бдр2шит  А77оловто8  ата3ы – А77ол  Тимербаев  бул4ан  тип  я6ыла  архив   материалдарында.

II. Ауылымды8  тир2 – я4ында4ы      ер -3ыу  атамалары

Топонимик  легендалар  ер - 3ыу, тау - таш  исемд2рене8 т0рл0  географик  атамалар6ы8  килеп  сы4ышын  а8латалар.!662рене8  к1л2ме, й0км2тке3е, характеры  мен2н  улар  ифрат  к1п  т0рл0л2р. Араларында  халы7ты8  а8 – белем  даир23е  са4ыштырмаса  ки8  булма4ан  са7та  сы4арыл4андары  ла, 3у84ы  осор6а  ижад  ителг2нд2ре  л2  бар.

Топонимик  легендалар6ы  шартлы  р21ешт2  ике   т0рк0мг2  б1лерг2  м0мкин. Улар6ы8  т21ге3ен  т0рл0  тау – таш, ер – 3ыу, урын  исемд2рене8  килеп  сы4ыуын  а8лат7ан  легендалар  т2шкил  ит2. Бында  борон4о  кешел2р6е8  1662рен  уратып  ал4ан  т2би42тте  а8лар4а  32м  а8латыр4а  тырышыу6ары, 2мм2  т2би42т  алында ша7тай  к0с306л0г0  к1рен2. Бындай  легендалар6ы8  7ай3ы  бер62ренд2 мифологик  легендалар  мен2н  урта7лы7  та  табыуы  ауыр  т1гел. Байта7  топонимик  легендалар6а  йыл7ы4а  табыныу  мотивтарын к1рерг2  м0мкин. Легендалар, м292л2н, батыр6ы8  толпары  тау – таш7а  тейг2н  ер62н  ?ари6ел  йыл4а3ы  а4а  бар4ан, бе66е8  ауылыбы6  эрг23енд2  л2  Айырылыу  тип  атал4ан  тау  бар, уны  борон4о  ата  бабаларыбы6   шулай  ата4ан. Был  тау  Бала  Сытырман  32м  Ключевка  ауылы  ара3ында  тора. Ни  0с0н  шулай  атай6ар / - тиг2н  3орау4а   0л2с2йем  былай тип  яуап  бир6е=

 - Борон   ошо  тау6ы8   ике  я4ында  ике   ауыл   бул4ан  ти  имеш.  Шул  ауылдар6ы8   бере3енд2  бер  яуыз  батша   й2ш2г2н  ик2н . Был  ауылдар6ы8   бере3енд2   бер  3ылыу   7ы6   бул4ан , 2 икенсе3енд2    батыр   матур  егет   й2ш2г2н. Был  7ы6  мен2н  егет  бер – бере3ен   060л0п   ярат7андар  ик2н ти, ауылдар  й2н2ш2  ген2  бул4ас   гел  к1реп  осрашып  тор4андар.

Егет  мен2н  7ы66ы8  осрашыуын  теге  яуыз  батша  белеп  7ал4ан  да   улар6ы  нисек  т2  айырыр4а  тиеп  т0рл0  яуызлы7тар  уйла4ан  ти. 

Уйлай  тор4ас  ул  асыуланып  ошо  ике  ауыл  ара3ына  тау   хасил  итерлек  булып  й2йелеп  ят7ан  да  тау4а  2йл2нг2н д2  7уй4ан  ти. 

Шунан  3у8  теге  ауылдар6ы8  тау6ы8  икенсе   я4ында  урынлаш7аны  ла  ю77а  сы77ан , 2  тау  егет  мен2н  7ы66ы8  я6мышын  м28гег2   айыр4ан    шу4а  ла  уны  Айырылыу  тип  ата4андар  тип  316ен  йом4а7ланы   0л2с2йем. 

Та4ы  ла  ауылымды  урат7ан  тау6ар6ы8  бере3е  ?ы66ар  тауы  тип   аталыуын   Аминева  Ф2рз2н2  ин2й62н   белдем. Элек   я6  к0нд2ренд2  был  тау  те6м23е  7ар6ан  ирт2  асыл4ан  32м  унда    1л2н д2   бик  ирт2   й2шелл2нг2н. ?ы66ар  был  матурлы7ты  к1реп  тау4а  сы4ып  т0рл0  уйындар    у64ар4андар, р2х2тл2неп  к18ел  ас7андар.  Шу4а  ла  был  тау  ?ы66ар  тауы  тип  атала  тине  Ф2рз2н2  ин2й 32м  7ы66ар  тауына  сы77анда  нинд2й  йыр6ар,та7ма7тар  йырлан4ан, уйнал4ан  уйындар  тура3ында  30йл2не. Мин  Ф2рз2н2  ин2й6е8  30йл2г2нд2рен2н  сы4ып  у7ытыусым  мен2н  сценарий 6а  т060н0к. Был  сценарий  буйынса     «Баш7ортостан  ынйылары»  район  конкурсында  бе66е8  м2кт2п   у7ыусылары   сы4ыш  я3ап   беренсе  урын  алды.

       Маҡсат: халҡыбыҙҙың быуындан- быуынға күсеп килгән байрамдары, уйындары менән танышыу, киләсәк быуынға еткереү, башҡорт рухында тәрбиәләү тәрбиәләү.

     Бурыстары: халыҡ байрамдарын өйрәнеү, Башҡортостан Республикаһының йәш граждандарын халҡыбыҙҙың быуындан- быуынға күсеп килгән йолалары рухында тәрбиәләү; уларҙың тирә- яҡ мөхиткә, мәҙәниәткә һөйөү тәрбиәләүҙәге әһәмиәтен, балаларҙың сәләмәт, зиһенле булып үҫеүҙәренә ярҙам итеүен асыҡлау.

III . « Аш7а6ар »  легенда3ы

    Борон  Аш7а6ар  буй6ары  7ара  урман, лапылы7, сытырманлы7  бул4ан  ти62р.№ыуы  ла  т2р2н  бул4ан  Аш7а6ар6ы8. Тир2 – я4ы  ла  бик  3ил  ик2н. Ауылдар  3ир2к, й2  б0т0нл2й  булма4ан. Бе662н  2л2  нис2  быуын  элг2рге  атай  бабай6ар был  я77а, Аш7а6ар  буй6арына  )ф0  аръя4ынан  Сытырман  тиг2н  ер62н  к1сеп  килг2нд2р. Т2162  улар   Ст2рле  тир23енд2  ту7тал4андар.

Бер  са7  ерг2  ятып  ты8лап  7арай6ар  ик2н, 7ола77а  нинд2й6ер  бер  тауыш –сы8  ишетел2  имеш.Был  ер  шауы, был тир2не ят  бауыр6ар  ба9ыр, сирк21  3алыр6ар, арыра7  к1се1  х2йерлер2к,тиг2н  7арттар  шомланып. Шунан  ошо  3ил  Аш7а6ар  буй6арына  килеп  сы77андар. "леге  Балы7лы  йыл4а3ы 7ушыл4ан  тама7та  7унал7а  я3ап  балы7  бешереп  аша4андар. Шул  б2л2к2й  йыл4ала  балы7  шул  са7лы  к1п  ти, ду4а  мен2н  д2  3060п  тоторло7   ик2н. Балы7лы   бул4аны   0с0н ул  йыл4а4а  Балы7лы  исеме  бирелг2н.  Аш7а6ар6ы8  да  исеме  а84арма9тан  2йтелг2н. «Балы7  бешерерг2  а9  7а6ан» тип бойор4ан ти  бер  а73а7ал. Шул  «а9  7а6ан» 316ен2н        « Аш7а6ар » тип  йыл4а4а  исем  к1ск2н  ти. Шулай  итеп, ошо  Аш7а6ар  буйына,   урманлы,    сытырманлы  ерг2  атай – бабай6ар  т0пл2неп 7ал4ан.   Сытырман  тиг2н  элекке  исем  был  урын4а  ла  бик  й2п  килг2н. Элек  бында  Бала – Сытырманда, Балы7лы – Аш7а6ар6а  бик  6ур  данлы7лы  м26р2с2л2р  бул4ан.

Аш7а6ар  буйыны8  данын «Аш7а6ар»  йыры  ла  йыра77а  алып  китк2н. Тарихы  былай =

Бер  бик  сиб2р  7ы6  мен2н  егет  7ауышып, яратышып  татыу  4ына  донъя  к0т0п  ят7анда, егете  Аш7а6ар  буйына  ш2шкег2  китеп  42йеп  бул4ан. Ире  мен2н  китк2н  к1к  эте  ген2  2йл2неп   7айт7ан  да,

шы8шый  6а  шы8шый  ик2н. Шомланышып эт  артынан  бар3алар,эт бер  йылыу  янына  килг2н  д2  с28келд2п  0р0п, шы8шый  ик2н  3аман. Шунан  3у8  4ына  ирене8  йылыу4а  т0ш0п  32л2к  булыуын  т0ш0нг2н  ти  й2ш  бис2.?ай4ы – 3а4ышынан  тол  бис2   3ар4ая  башла4ан  тама4ына  аш  бармай, к16ен2  йо7о  килм2й  ти.   ?ай4ы3ын

 к1пмелер  ба9ыр  0с0н  ирен2  ба4ышлап йыр  сы4артма4а  бул4ан. О9та  4ына  йырсы  7ы66ы  йый6ырт7ан. Йыр – к0й сы4арып  йырлап  7арай6ар  ик2н, бере3е  л2  й2ш  бис2не  хуш3ындырма4ан. Мо8айып – зары4ып  й0р0г2н  был  3ылыу  бер  заман  16е  3ы7танып  йырлап  еб2рг2н.  Йыр6ы8  мо8 – 3а4ышына  32мм23е  хайран  7ал4ан. 

Шунан  ошо    « Аш7а6ар»  йыры  таралып  китк2н=

Й2нк2й – й2н2ш  китте,ай  3унар4а

Аш7а6ар7ай  буйына  ш2шкег2.

Ш2шкел2рг2  китеп  вафат  булды

Баш7ынайым  7алды  ла  й2ш  кен2.

?айттымы  ик2н, тиеп  ишек  ас3ам

К1к  бур6айы  тора  ла, 16е  ю7

Шы8шый – шы8шый  ит2кк2йем  тарта

"йтер  ген2  ине  л2  теле  ю7.

Й2нк2йемд2н  баш7а, 3ай, й2мд2р  ю7

Нисек  т2 ген2  донъя  к0т2йем.

Ма8лайыма  я64ан  я6мыш  мик2н

Был  х2лд2рг2  ни62р  62  ит2йем.

Йом4а7лау.

1. ;илми – тикшерене1  эше «Т0й2гем  тарихы»  тип  аталып, ауылымды8  тарихын  0йр2не162н  башланды,  эрг2бе662  ген2  а4ып  ят7ан  Аш7а6ар  йыл4а3ы     тарихын     тасуирлап   тамамлап  7уй6ым. Тикшере1  барышында  7уйыл4ан   бурыс  тулы3ынса  1т2лде  тип  уйлайым.

2. Ауылымды8  тир2 – я4ында4ы  тау6ар, йыл4алар  0йр2нелде.

3. Аш7а6ар  йыл4а3ыны8   килеп  сы4ышы   32м  йырыны8   тарихы  0йр2нелде.

4. Тыу4ан  т0й2к  тиг2н  316  ми82  и8  т2162  тыу4ан  ауылымды  32м  уны8  г1з2л  т2би42тен, йомарт  к18елле  кешел2рен   х2терл2т2. Ауылымды8  тарихын  4ына  0йр2неп  7алма9мын  кил2с2кт2   ауылымдан  сы77ан  ар6а7лы   к1ренекле  ш2хест2р6е8    тормошон  да  0йр2нерг2  и92бем.

;илми  эшем  0с  б1лект2н, йом4а7лау6ан  32м  7ушымтанан  тор6о, кил2с2кт2  был  эшемде8  б1лект2ре  к1б2йер   артабан  да  э6л2не1  эшемде   дауам  итермен  тип   уйлайым.

№16емде  йом4а7лап  шуны  2йтер  инем= тыу4ан  т0й2ге8де8  тарихын  беле1  барыбы66ы8  да  изге  бурысы, бе66е8  барыбы6  0с0н  д2 бик  м03им  эш.

Шулай  итеп, бе66е8  ауылды8  тир2 – я4ында  урынлаш7ан  Айырылыу  тауы, ?ы66ар  тауы, Аш7а6ар  йыл4а3ы  32м  Сытырман  йыл4а3ыны8     тарихы   0йр2нелде. Мин  кил2с2кт2  л2  ер -3ыу  атамаларын  0йр2не16е, тикшерене162р6е   дауам  ит2с2кмен.

?улланыл4ан   262би2т=

1.С.Галин. Тел  ас7ысы  халы7та. )ф0 . Китап. 1999 йыл.

2. Ш.Н.И92н4олов. Оло  Сытырман. )ф0. 2001 йыл.

3. Д21л2тбир6ина Б262р  32м  "минева  Ф2рз2н2  ин2й62р62н  я6ып 

  алынды. 2011 йыл.