Қазақ тілі сабақтарында тіл дамытудың тиімді жолдары.

Қазақ тілі сабақтарында тіл дамытудың тиімді жолдары.

Н.А. Жайлибаева

Қостанай ауылшаруашылық колледжінің қазақ тілі мен

мемлекеттік тілде іс жүргізу пәнінен мұғалімі, Затобол кенті

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім берудің ізгілікті, дамытушылық сипаты және адамды қалыптастырудағы рөлі, жеке шығармашылық қабілеттерің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі болып отыр деген саясатты ұстана отырып, қазіргі заманға сай технологиялардың үлгілерін таңдап, сабақ барысында пайдалана білу – бүгінгі заманның талабы.             Қазіргі таңда мемлекеттік тілді меңгерту өзекті мәселенің бірі екендігі баршаға мәлім. Бүгін заман өзгерді, қоғам алмасты, еліміз тәуелсіздік алды, тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болып, қайта жанданып жатыр. Орыс мектебінде оқытылатын қазақ тілі пәнінің түпкі мақсаты – оқушыларға қазақ тілін меңгерту, туған елінің тыныс тіршілігімен жан-жақты, терең таныстыру, тілдерін дамыту.         Тіл дамыту арқылы оқушылардың ақыл – ойы кеңейеді, адамгершілік, эстетикалық тәрбие, бір – бірімен достық қарым – қатынас мәселелері де дұрыс жолға қойылады.   «Тіл дамыту дегеніміз – тілдік норманың жетілу, ширау, даму дәрежесі» - деп түсіндіреді тіл ғылымдарының ғалымы М. Балақаев.           Тілдік норма жетілу үшін оқушының ауызекі сөйлеу тілін, жазба тілін дамыту керек. Осы мақсатта тіл дамыту оқушыларға еркін тақырып аясында ауызша мәтіндер құрастыруға, өздері оқыған шығармаларын мазмұндап, көркемдеп баяндауға, ертегі, әңгіме құрауға үйретіледі. Сөйлеу арқылы ауызша тіл дамыса, еркін тақырыпқа жазылған мақала, эссе, ойтолғау, әңгіме, мазмұндама, шағын шығарма жазу арқылы жазба тілді дамытуға болады. Әр сыныпта белгілі бір тақырыптар қайта қайталанғанымен оқушылардың жас ерекшелігіне қарай жұмыс көлемі күрделенетіні анық. Осы жұмыстардың ішінде сабақ барысында өте жиі қолданылатыны мәтінмен жұмыс.        Мәтінмен жұмыс істегенде әр түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Бірақ сол қолданылатын әдіс-тәсілдердің мақсаты оқушыларға айкын болуы керек. Қазақ тілі сабағында жүргізілетін басты жұмыстар – балаларды қазақша сөйлетіп үйрету, сұраққа жауап бергізу, өздерін бір – бірімен сөйлестіру, оқығандарын ауызша айтқызу, өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру. Міне, осыған орай оқулықтағы мәтіндер, жаттығулар, өлең, жұмбақтар оқу, ауызша әңгімелеу, тіл дамыту және грамматикалық тұлғаларды меңгертіп, қазақ тілінде дұрыс сөйлеу үшін пайдаланылады және соған лайықтап беріледі. Кітаптағы мәтіндердің күрделілігі сол мәтіндермен жұмыс істейтін оқушылардың білім деңгейіне сай келу керек. Осыған байланысты мәтінмен жұмыс істеуді түрлі әдістермен жүргізуге болады: - интерактивті тақта арқылы - мұғалімнің кіріспе әңгімесі; - мәтінді мұғалімнің оқуы; - сөздікпен жұмыс жүргізу; - мәтінді оқушылардың оқуы; - мәтінді оқығаннан кейінгі қысқаша әңгіме өткізу; - мәтінді бөліктерге бөле оқу; - сұрақтарға жауапты мәтіннен тауып оқыту; - мәтінді рөлге бөліп оқыту; - мәтінге тақырып қою, оның мәнін түсіндіру.        Міне, осындай жұмыс түрлерін өткізе отырып, мәтіндермен жұмыс жүргізу кезінде оқушылардың ой-өрісін дамытуға, терең білім алуларына мүмкіндік туады. Есте болатын бір жағдай оқушылар сабақта жалығып кетпес үшін жаңа сөздерді жаттау, есте сақтау, тіл дамыту жұмыстарын үнемі түрлендіріп отыру міндет. Өтілген сөз, сөз тіркестерін, сөйлемдерді үнемі қайталап отырмаса, тез ұмытылады. Сондықтан жаңа сөздерді үй тапсырмасын тексергенде, суретпен жұмыс жүргізгенде, мәтін оқығанда, сұраққа жауап бергенде, яғни сабақтың барлық кезеңінде үнемі қайталап, еске түсіріп отырған жөн. Сабақты тиімді де кұнды әдістермен өткізу және оны жүйелі де жоспарлы жүргізу сабақ элементтерінің толық қатысуына мүмкіндік береді.       Қазіргі педтехнология талаптары оқушыға білім берудің ең тиімді, ұтымды жақтарын таңдауды талап етеді және үнемі дамыту, жетілдіру, толықтыру сабақ сапасын арттырады. Оқушыны да, мұғалімді де шығармашылыққа жетелейді.       Осындай айтылған әдіс-тәсілдерді қолданудың нәтижесінде мынадай білім сапасының көрсеткіштеріне жеттім. 1. Мәтіндегі жаңа сөзбен жұмыс. Сөздер әр түрлі әдістермен меңгертіледі. 2. Өлеңді дауыстап мәнеріне келтіріп оқу. 3. Өлеңнің мазмұнына сай келетін суреттерді пайдалана отырып, тірек сөздер беру арқылы оқушыларға түсінгенін айтқызу. 4. Мынадай тірек сөздер беріледі: жазғытұры, масатыдай, құлпырар, көбелек. Оқушылар сөздер арқылы сөйлем құрып, суреттен көріністерді сипаттап береді.         Міне, біздің жоғарыда айтып отырған ойларымыз баланың тілін мәтіндер арқылы сөйлетуге, сөздік қорын байытуға бағытталған. Бұл әдістерді қолдана отырып, оқушының сөйлеу дағдысын меңгергендігін жоғарыда берілген диаграмма бойынша байқауға болады. Тілдің қажеттігі оқушының сөздерді түсініуне, есіне сақтау қабілетінің артуына, сөздік қорының молаюына әсерін тигізеді.         Қорыта келгенде тіліміздің мәртебесі – еліміздің мәртебесі, сондықтан сауатты, мемлекеттік тілді жетік білетін азамат тәрбиелеу біздің мақсатымыз. Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана, орыс тілді мектептердегі оқушылардың қазақша сөйлеу дағдылары қалыптасып, пәнге деген қызығушылықтары артады. Еліміз жыл сайын білімді, ақылды жасөспірімдермен толығып келеді. Ендеше, болашаққа деген сенімділік те бізде мол. Әдебиеттері: 1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы, 2008ж. <BR> 2. Ж.Д. Адамбаев «Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту» 2000 ж. <BR> 3. Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде журналы 2003, №5; №1, №2,№10, 2010жылы., №2 - 2004 ж<BR> 4. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориасы мен әдістемесі Алматы, 2000жыл .<BR> 5. Облыстық ғылыми – практикалық конференция жинағы, Қарағанды қ., 1997ж..<BR>