Қазақ тілінен "Төте жазу. Тұңғыш қазақ әліпбиі" сабақ жоспары.

Күнтізбелік-тақырыптың жоспардың

сабақ жоспары

№_______

Топ атауы
Өткізілген күні

Сабақтың тақырыбы: Төте  жазу. Тұңғыш  қазақ  әліпбиі.

Сабақтың білімділік мақсаты:   Төте жазу. Тұңғыш  қазақ әліпбиінің қалыптасу тарихынан толықтра мәлімет беру; Өз ойларын ұшқыр ұтымды жеткізу тілдерін дамыту; қазақ әліпбиінің тарихымен таныстыру арқылы өз тілінің тарихын  құрметтеуге тәрбиелеу.

Күтілетін нәтиже: Тұңғыш  қазақ әліпбиінің қалыптасу тарихын біледі. Қазақ әліпбиінің тарихымен таныстыру арқылы өз тілінің тарихын  құрметтейді.
Сабақтың  типі:  жаңа сабақ 
Сабақтың әдісі:  түсіндіру, талдау, жаттығу орындау, ойлау, дәлелдеу.
Сабақтың көрнекілігі:  слайдттар.
Пәнаралық байланыс: әдебиет,тарих.
Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру  кезеңі:  

Сабақтың ұстанымдарымен  таныстыру. Слайдта жазылып тұрады.
1.Уақытында бастау
2.Белсенді болу
3.Ашық болу
4.Сөзді бөлмеу
5.Бір –бірімізді құрметтеп сыйлау

ІІ. Үй тапсырмасын  тексеру:  

7-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, қазіргі әдеби тілдің нормасына лайықтап жазыңыз.

XIX ғ. Ескі қазақ жазба тілінің қазіргі жазу ережесінен өзгешелігіне назар аударыңыз. Дыбыстық , морфологиялық, синтаксистік айырмаларды көрсетіп, талдау жасаңыз.

 48 бет (авт Уәли Н.)

ІІІ.Жаңа сабақ: 
1-тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңыздар.

Төте жазу

 XX ғ. Басында халқымыздың ұлы перзенті , ғұлама ғалым А.Байтұрсынұлы ескі қазақ жазба тілін күллі қазақ жазба тілін күллі қазақ халқының игілігіне айналдыру идеясын ұсынды. Басқаша айтқанда , жазу-сызуды демократияландыру арқылы күллі халықты сауаттандыру ісіне бар білімін, күш-жігерін салды. Халықты жаппай сауаттандыру, білім беруді тезірек қолға алмаса, қазақ қоғамының заман ағымына  ілесе алмай қалып  қоятынын терең түсіне  білген ғалым жүйесі аса күрделі ескі қазақ жазба тіліне түбегейлі реформа жасады.Алдымен , ол араб әліпбиін пайдалана отырып, халық тілінің тоғыз дауысты (а-ә, ы-і, о-ө, ұ-ү, е) және он тоғыз дауыссыздан (б-п, д-т,г-к, ж-ш, з-с, й,л,м,н,ң,р,у) тұратын дыбыс жүйесін негізге  алып, қазақ әліпбиін түзді. А.Байтұрсынұлы ұсынған жазба тіл нормасы бірыңғай  халықтық тілдің сөз, грамматика, дыбыс жүйесіне сүйенді, соларды таяныш етті, ескі түркілік сөз үлгілері мен қалың жұртшылыққа түсініксіз араб , парсы элементтерінің қолданылуы шектеулі болды. А.Байтұрсынұлы  жазуы халықтық тілдің сөз үлгілерін  жазба тілде бірізді қолданудың жүйесін жасады.Сөйтіп, А.Байтұрсынұлы халық тіліне негізделген жазбаша тілдің  тұңғыш рет оқулықта , оқу құралдарында заңдастырылған нормасын (кодификацияланған нұсқасын) жасады. Тіліміздің заңдастырылған жазу нормаларын А.Байтұрсынұлы негіздеп берді.

   А.Байтұрсынұлы ұсынған жазу жүйесі жалпақ жұртшылықтың ықыласына бөленді. Ден қойған адам оны бір-екі айдың ішінде үйреніп алатындай , 24 әріптен тұратын жүйесі ұғымға жеңіл, емлесі оңай болды. Жұртшылық сондықтан бұл жазуды бұрынғы жазудан бөлектеп, төте жазу, төте оқу деп атады. А.Байтұрсынһұлының төте жазуын тек қазақ зиялылары ғана емес, әлемдік тіл ғылымының (лингвистиканың) көрнекті өкілдерінің бірі  Е.Д.Поливанов, фонетика зерттеушісі Яковлев т.б.арнайы тексере келіп, аса жоғары бағалады.Алайда төте жазудың Кеңестер Одағындағы ғұмыры ұзаөөа бармады. 1929 жылы қазақ жазуы латын графикасына негізделген, 29 әріптен тұратын жазуға көшті. Ал 1940 жылы қараша айынан бастап латын негізді қазақ жазуы 41 әріптен тұратын осы күнгі орыс графикасына бейімделген жазуға көшті. Ал ҚХР -дағы миллионнан астам қандастарымыз осы күнге дейін төте жазуды қолданып келеді. Онда төте жазумен оқулықтар, оқу құралдары , газет-журналдар, әртүрлі кітаптар шығады.

2-тапсырма. 1913 ж. «Қазақ»газетіне жарияланған мәтінді оқи отырып, автордың ұлы Абайдың сөз қолданысына тән қандай ерекшеліктерді атап айтқанын көрсетіңіз. Абай -мәтін – оқырман арасындағы байланысты автор қалай түсіндіреді? А.Байтұрсынұлының  «Абай суреткер»+ «Абай жазған мәтін»+ «қабылдаушы оқырман»дегн үштік жүйесіне салып, өз ой-пікіріңізді жазыңыз.

Қазақтың бас ақыны              50 бет (авт Уәли Н.)

3-тапсырма. Мәтінді оқып шығыңыз. Мәтіндегі қазіргі әдеби  тіліміздің нормасынан өзгеше тұрған сөздік қолданыстарды көрсетіп талдау жасаңыз.

Осы еселіктегі  Ғ.Мүсіреповтің айтқандарын негізге ала отырып, Амангелді туралы кһлемі шағын  мақала жазыңыз. Үш сөз  таңдап алып, толыұ фонетикалық талдау жасаңыз.

Амангелді Имановтың  «Шежіре -кітабы»  52 бет (авт Уәли Н.)

4-тапсырма, Орфоэпиялық  сөздікті пайдаланып, сөздің айтылуы мен жазылуына байланысты бірнеше тест сқрақтарын құрастырыңыз. Үлгідегі сөздердің дұрыс не бұрыс жазылып тұрғанына тілдік тұрғыдан түсінік беріңіз.

Үлгі:

1.Бөлек жазылатын сөздерді көрсетіңіз.

А)рұқсат қағаз, жүз басы

Ә)ру басы, еш кім

Б)көп балалы, әлде қайдан

В) мойын жіп, жүз шамалы

Г) су тегін, қалам ақы

5-тапсырма. Мәтіндерді оқып шығып, А.Байтұрсынұлының оқу-ағарту саласындағы қызметін айтып беріңіз.А.Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі қандай дауыстыларды арнайы таңбамен белгілейді? Қандай дауыстылар үшін арнайы таңба алмай, дәйекші қолданды? (Дәйекші – сһздің жіңішкелігін белгілейтін таңба)

Жаңа емле   54 бет (авт Уәли Н.)

Ахмет Байтұрсынұлы -ұлы реформатор ғалым 55 бет (авт Уәли Н.)

Қорытынды

Үй тапсырмасы 6-тапсырма. Мәтінді оқып шығып , жазба тіліміздегі қандай әліпбилерді пайдаланғанымызға назар аударыңыз. Қазақ жазуының бір әліпбиден екінші әліпбиге көшуінің себептері немен байланысты деп ойлайсыз? Бұл жөнінде өз пікіріңізді жазыңыз.

Фонетика саласы қандай тақырыптарды зерттейді? Қарамен жазылған сөзге жазбаша толық фонетикалық талдау жасаңыз. 

Біз пайдаланған әліпби түрлері   56 бет (авт Уәли Н.)

 
ҮІІ.Бағалау