Ағайын – ел ырысы

Скачать материал

Сабақ тақырыбы: Жарасымды қарым-қатынас

Сабақтың мақсаты: Қазақ халқының ұлттық дәстүріндегі «үлкен » мен «кіші»

арасындағы сыйласымды қарым-қатынасты ұлттық

құндылық ретінде таныту

Міндеттері : - «Үлкен » мен «кіші» «ел ағасы» деген сөздердің мәнін ашу;

- Айналадағы ортамен үйлесімді қарым-қатынас жасау дағдыларын қалыптастыру, мәдени сөйлеуін дамыту;

- Өзінен үлкенді сыйлауға , құрметтеуге, инабатты болуға тәрбиелеу.

Сабақ барысы:

Ұйымдастыру: Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу.

Өткен сабақты қайталау: Өткен сабағымызда адам өміріндегі ең маңызды кезеңнің бірі жалынды жастық шақ екенін айтып өткен болатынбыз.

· Жастық шақ кезеңінің негізгі міндеттері қандай?

· Мамандық таңдауда қандай негізгі ережелерді білесіздер?

· Мамандық таңдауда қоғам мүддесі мен жеке адам мүддесі үнемі сәйкес келе

ме?

· Күнделікті өмірде өзіңізге талап қоя білесіз бе, өзіңе сын көзбен қарау дегенді қалай түсінесің?

· Адам баласы өмір кезеңдерінің қай-қайсысында да неге мұқтаж?

Әрине, оқушылар адам баласы шыр етіп дүниеге келгеннен бастап, тіпті ана құрсағында жатқан күннен бастап өле –өлгенше қарым –қатынасқа зәру.Олай болса, бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы «Жарасымды қарым-қатынас» Сабағымызды әдеттегідей шаттық шеңберімен бастайық.

Шаттық шеңбері

Ә. Бейсеуовтың әніне, О. Әубәкіровтың сөзіне жазылған «Ағаларым» әні қол ұстасып, жақсы көңіл-күймен орындалады.

Әңгімелесу

Оқулықтағы ойланайық, пікірлесейік айдарындағы сұрақтар арқылы отбасындағы, туыстар мен достар арасындағы қарым-қатынас туралы білімдерін сұрақ қою арқылы естеріне түсіру.

· Жарасымды қарым-қатынас дегенді қалай түсінесіз?

· Кез-келген адаммен қарым-қатынас жасау үшін адамға қандай қасиет керек?

· Ол қасиеттер өз бойыңызда бар ма?

Сонымен қарым-қатынастан ереже құрап көрейік:

v Қарым-қатынас дегеніміз бұл –адамдар арасындағы байланыс орнату мен дамытуда пайда болатын жеке бас белгілерінің формасы;

v Қарым-қатынас бұл- бір адамның екінші адамға ықпалы нәтижесінде пайда болатын адамдар арасындағы байланыс. т.б.

Қарым-қатынастың бір-бірімен байланысты үш түрі бар.

1. Коммуникативтік жағы – қарым-қатынас арқылы адамдар бір-бірінің ойын, мақсатын, алған беталысын айыруға тырысады.(Бұл процестің құралдарына сөз, сөйлеудегі ырғақ, мимика, денедегі әр түрлі қимылжатады)

2. Интерактивтік жағы –адамдардың бірігіп жұмыс жасауы үшін статегиялық жоспар құру жатады.( міндеттерді өзара бөлісіп жасау кооперация, бақталастыққа бағытталған)

3. Перцептивтік жағы- басқа адамның сыртқы пішініне қарай оның психологиялық қасиетін, мінез-құлқын білу, бірін-бірі қабылдау.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас түрлері

Жеке және қызметтік	Екі адам арасындағы сүйіспеншілік пен жек көрушілік жас кезеңіне қарамай, барлық жас кезеңінде көрініс береді.
Жеке және қызметтік	Әлеуметтік топ немесе мекеме мүшелері арасында олардың сол топтағы құқы мен міндеттеріне орай қалыптасады
Дара және топтық	Бір адаммен оның психологиясын біле отыра қарым –қатынас жасау
Дара және топтық	Екі оданда көп адамдармен қарым-қатынас жасау
Тең құқықты және тәуелді	Қарым-қатынас мүшелерінің құқықтары мен міндеттері теңгерілген жағдайда
Тең құқықты және тәуелді	Құқықтары мен міндеттері бірдей болмаған жағдайда
Қарама –қарсылықты және дау-дамайлы	Топ мүшелері ішіндегі кейбір тұлғалардың ұнамды ниеттері еккінші біреудің келеңсіз ниеттерімен тоғысқан жағдайда
Қарама –қарсылықты және дау-дамайлы	Адамның бір-біріне өшпенділігі болған жағдайда
Амбивалентті қарым-қатынас	Қарама-қарсы екі бірдей эмоция мен сезімнің қосарлана жүруі. Мысалға: бір адамға деген жек көрушілік пен құрмет сезімдерінің қатар жүруі.
Үйлесімді қарым-қатынас	Адамдар арасында қарама –қарсылық болмай , өзара терең сыйластық жайлаған ортада көрініс береді.

Біздің бүгінгі сөз ететін қарым-қатынас түрі бұл үйлесімді қарым-қатынас.Қарым –қатынас жасау адамның ұлтына,салт- дәстүріне, мінез құлқына, темпераментіне және жас ерекшелігіне тікелей байланысты.Әсіресе сыйластық ұғымына қарым-қатынас ұғымына қазақ халқы ежелден мән беріп, оны салт –дәстүрмен ұштастырып күні бүгінге дейін жеткізіп келеді. Енді сол қарым-қатынастың кіші мен үлкен арасындағы сыйластығы туралы тереңірек мағұлмат алу үшін оқулығымыздағы тарих ғылымының докторы, профессор Сәкен Дорженовтың жазған тұжырымын оқып, талдайық.

Оқып үйренейік.

Ø Қазақ халқының үлкенді құрметтеуге байланысты қандай рәсімдері бар?

Ø «Ақсақал» «ел ағасы» деп кімдерді атайды?

Кестемен жұмыс

Туыстық атау	Қарым-қатынас	Салт-дәстүр	Мақал-мәтел	Ырым-тиымдар
Ақсақал Ел ағасы	Ақсақал және ел ағасының ауыл жастары арасында үлкен сыйласымды қарым-қатынас орнаған.Ақылшы, әр іске төрелік жасаған, күрделі істерді шешкен.	Бата беру; ас қайыру; ат байлар.	Ағасы бардың жағасы бар; Ата тұрып ұл сөйлегеннен без;	Ер адамның киімін аяқ асты етуге болмайды.
Келін	Келін өзі түскен жеріндегі әулеттің күйеуінен үлкен адамның алдында өте сыпайы, кішіге қамқор бола білген	Сәлем ету, қайын ағалары мен іні-сіңілеріне ат қойған. Келінге үй көрсету, бастаңғы беташарт.б	Келіні жақсы үйдің , керегесі алтын; Келін бойын жасырады,даусын таудан асырады; Абысын тату болса, ас көп.	Үйге оң аяқпен аттату; Бетін ашуға ағайындардың ибалы келіндерге ұсыныс еткен;
Құда	Қазақ құдаларын құдайындай сыйлаған, төрден орын берген	Киіт беру, құда шақырып қонақ асы беру	Құда мың жылдық;	Құйрық-бауыр асату,

Оқып талдап ғибрат қыл!

І топ

Құм мен тас мәтінін оқып талдау.

· Ренішіін құмға жазу, жасаған жақсылығын тасқа жазу дегенді қалай түсінесің?

· Сенің басыңнан осындай жағдай өтіп көрді ме?

ІІ топ

Жүзіңді жылы ұста мәтінін оқып талдау.

· Шыныменде адам жүзінің жылы шырайлы болуы жарасымды қарым-қатынас туғызады дегенге келісесің бе?

· Адам мінезінің қарым-қатынасқа қатысы қаншалықты?

Дәптермен жұмыс

І топ

Қазақ халқының дәстүріндегі үлкенді құрметтеу әдебіне байланысты қағидаларды жалғастырыңыз:

Мыс: Үлкендер алдында адуынды кіріп, асқақтап сөйлеме;

Үлкен адамды қолтығынан демеп отырғыз.

ІІ топ

Үлкендерді құрметтеп, қадір тұту, адамдар арасындағы ілтипатты да, сыйласымды қарым-қатынастарға байланысты айтылған нақыл сөздерді жазыңыз.

Мыс: үлкенді сен сыйласаң, кіші сені сыйлайды;

«Сіз» деген әдеп, «біз» деген көмек.

Сергіту

a) Көңіл- күйді белгіле

b) Ойланып тұрған адамның бет- әлпеті

c) Ашулы адамның бет -әлпеті

d) Таңданған кейіп көрсету

e) Өтінген адамның бет- әлпеті

f) Қуанған адамның бет- әлпеті

Оқу ақпараты

Оқу ақпараты оқушыларға таныстырылып, «Кешірім сұраймын» жаттығуы жүргізіледі.

Әр оқушы соңғы екі айда кімді қатты ренжітті, сол туралы баяндап және өз кінәсін мойындап кешірім хат жазады.

Түйіндеме

Адам қарым-қатынасының басты құралы- тіл. Яғни сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасаймыз. Сөздің бағасы 5 белгімен айқындалады.

1. Дұрыстық - айтылған сөздің қатесіздігі,оған тәрбие арқылы жетеді.

2. Айқындық- ойдың мазмұнын дұрыс бере білу

3. Қысқалық – ойды жеткізуге керек сөзді ғана пайдалану

4. Орындылық – сөздің айтылар жері мен мерзімін абайлау

5. Әрлеу – әсем сөйлеу, жасандылықтан аулақ болу. Осы аталған бес белгі қолданылған немесе қолданылмаған жағдайда бір ауыз сөз адамды қандай жағдайға жеткізетінін К. Салыховтың мына өлеңінен аңғаруымызға болады.

Бір ауыз сөз

Дәйексөз

Адам өміріндегі ең тамаша нәрсе- оның басқа адамдармен қарым-қатынасы.

А. Линкольн

Жүректен жүрекке

Бөлтірік шешеннің өлеңі оқылады.

Үлкен алдында иіліп сөйле,

Кіші алдында сызылып сөйле.

Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді,

Сызылып сөйлегеннен сөзің үзілмейді.

Үнемі өзің ұстанғың келетін қарым-қатынасты тақтадағы көңіл-күй келбеттеріне тілегіңді жазып іл.

Сабақтың тақырыбы: Ағайын - ер ырысы Сабақтың мақсаты: Отбасы әдебі,ағайын – туыс туралы түсініктерін қалыптастыру. Сабақтың міндеттері: Отбасының,ағайын – туғанның қадір – қасиетін ұғындыру.Туыстық атаулардың мәнін ашу. Ағайын,туыс арасындағы сыйлаымды қарым – қатынасымның мәнін ұғындыру.Ағайынды сыйлауға , құрметтеуге,салт – дәстүрді дәріптеуге,қадірін білуге тәрбиелеу. Сабақ түрі: Жаңа сабақты меңгеру. Әдіс – тәсілдері: Сұрақ – жауап,жағдаяатты шешу.

Сабақ барысы

I Ұйымдастыру II Өткенді пысықтау

«Отбасы,отау,отағасы,отанасы» деген ұғымдарды қалай түсінеміз?

Отбасы негізі дер ойлайсыз?

Отбасының берекелі болуы кімге байланысты?

Отбасы берік болуы үшін ерлі зайыптылар бойында қандай қасиеттер болуы шарт.

Отбасын құру үшін өзіңе қандай талаптар қоясын және отбасын құруға дайынсыңба?

Бала тәрбиесінде қандай отбасы ережелерін білесің?

Ұй жұмысын тексеру: Отбасы ережесі ішінен өзің таңдаған ережеге өз ойларын жазып келу.

III Жаңа сабақ: Өздеріңіз айтып өткендей адамгершілік қасиет ,саналылық барлығы отбасынан бастау алып,тұла бойына сіңеді екен.Отбасында адам бойына сіңіріп өсетін тәрбиенің бірі бұл - ........,сыйластықты ұғыну.Олай болса бүгін біз «Ағайын - ер ырысы» атты тақырыптың мәнін ашып,ұғынбақпыз.

Шаттық шеңбері: Оқулығымызда қаз дауысты Қазыбек бидің ағайын туралы жырын барлығымыз оқып,талдайық.

Тілек тілеу.

Ағайын – туысқандық деген ұғымдар ата – бабадан бізге мирас болып келе жатқан дәстүр.Қазақ ағайын,жегжат,туыстық қ/қатынасқа ерекше мән берген халық.Ешкім де туысқан – туғансыз,ағайынсыз емес..Ағайын туыс дегеніміз сол бір түбірден өскен бір ағаштың бұтақтары тәрізді.Көрген тәрбиесі,алған нәрі,бұрынғыдан қалған мирас мурасы,алпыс екі тамыры арқылы тұла бойға тараған қаны бір. Ағайынды қадір тұту,оларды сыйлау,қиыншылық кезеңде қол ұшын беру,қуанышына ортақтасу,бір – біріне тілектеc болып және әр адамның міндет

Мақсаты: «Уақыт» ұғымының құндылық ретіндегі мәнін ашу.

Міндеттері:

- «уақыт» ұғымын құндылық ретінде түсіндіру;

- жауапкершілік қасиеттерін дамыту;

- уақытты бағалай білуге үйрету.

Шаттық шеңбері

Мұғалім оқушылармен бірге үлкен шеңберге жиналып, Қ. Ыдырысовтың «Келші, келші, балашым» өлеңін үнтас-паға қосылып айтады.

Айым болып тудың ба? Күнім болып тудың ба? Ата жолын кудың ба? Әке жолын қудың ба? Бүл дүниеге келген соқ Сүрауы бар судың да. Айдарыңнан айналдым, Маңдайыңнан айналдым. Торсық шеке, тоқ шеке, Бақ болар деп ойладым. Ашық жанар көңілің, Ақ болар деп ойладым. Қуанышым — арай жүз, Сөйлесерміз талай біз. Бар ағайын жиналып, Мәз боп саған қараймыз. Сендей бала ешкімде, Болмаған деп санаймыз. Жалғыз дара — өзіңсің Атасының көзісің, Әжесінің сөзісің, Мен барымды аяман, Ботақаным, сен үшін.

Әңгімелесу

Бүгінгі өтіліп отырған тақырып жайлы ойлануға мүм-кіндік туғызу мақсатында төмендегідей сүрақтар қойылып, балалардың жауаптары тыңдалады.

•Адам өмірін уақытпен байланыстырудың мәні неде?

• «Уақыт адам өмірінің өлшемі» деген пікірмен келісесіз бе?

• Адам өмірінің мәні оның істеген ісімен өлшенуінің себебі неде?

Мәтінмен жұмыс

Уақыт құңдылығының мәнін түсіңдіру үіггін Ә. Нүршайықов-тың естеяжгершен алынған үзінді берілген. Бүл мәтін арқылы оқушыларды әрбір жас кезеңінде уақытты тиімді пайдалана алуға үйретіп, уақыттың өткінші қүбылыс екендігін түсін-діру мақсаты көзделеді.

Адамның әрбір күні, әрбір сағаты мақсатсыз өткізбеу керек. Өмірдегі әрбір уақытын өз бойындағы қайрат-жігерін, ақьш-ойын өмірге, өзі өмір сүріп отырған қоғамға жүмсап, қалтықсыз еңбек етуге, сөйтіп өзі үшін де өзгелер үшін де игіліктер жасауға жүмсауы керек.

Уақыт бізбен санаспайды, тез өтіп кетеді. Сондықтан өмірдің әрбір сәтін бір күндік қызықтармен ғана қор қыл-май, өмірдің ізсіз, мазмүнсыз болмауын қадағалау керек.

Казіргі жастық шақ адамның өмірінің қайратты да, мүмкіндігі мол тамаша шағы. Оны жылдың көктем мезгі-лімен салыстыруға болады. «Көктемнің бір күні - жылға азық», - дейді халық. Ендеше жастықтың бір күні - сенің бүкіл өміріңе азық деуге болады. Уақыт бар ғой деп бүгінгі ісіңді ертеңге қалдырма. Өмірдің үзақ екені рас, бірақ ол біреу ғана. Зымырай шапқан асаудың мойнындағы арқан-дай шүбатылып, ол тез өтіп кетпек, оны өз түсыңнан өте бергенде бас салмасаң, өтіп кеткеннен кейін қусаң да жете алмайсың.

Оқу ақпараты

Педагог әңгімелесу әдістемелік тәсілінен соң оқушылардың пікірлерін түйіндей келіп, оқульңта берілген ақпаратпен таныстырады.

Өз болашағына жауапкершілікпен қарайтын адам уақытын парасаты мен ақылын, жан дүниесін жетілдіруге, кемелдендіруге, ізденуге жүмсайды. Уақытты босқа өткі-зуге болмайды оны тиімді пайдалану керек. Мәдениетті адам өзіңнің де, өзгенің де уақытын үнемдейді.

Шығармашылық жұмыс

Оқушыларды отандық суретшілердің шығармаларымен таныстыра отырып, оны сыни түрғыда түсіне білуге және басқа да өнер туындыларымен ("Жібек жолы" Е. Төлепбай) салыстыра алуға үйрету мақсатында оқулықта тапсыр-маны орындайды.

Дәйексөз

Оқулықта берілген «Уақыттың бос өткені - өмірдің бос кеткені» деген мақал сабақтың дәйексөзі ретінде түсін-діріліп, талқыланады.

Әңгімелесу

«Ойланайық, пікірлесейік» айдарында берілген төмен-дегі сүрақтарға жауап беру арқылы оқупылар өз ойларын ортаға салып, өзгелердің де пікірлерін, көзқарастарын тыңдайды. Мүғалім балалардың жауаптарының негізге ала отырып, негізгі ойды қорытындылап, түйіндейді.

• Уақытты бағалай білесіз бе?

• Өз уақытыңызды қалай өткізіп жатырсыз?

• Өзіңізге уақытыңыз жеткілікті ме?

Мәтінмен жұмыс

Оқулықта берілген Н. Шәкузадаүлының шығармасы берілген. Мүғалім шығарманы оқытуда уақыттың мәні туралы түсіндіре отырып, оқушыларға уақьіттың қадірін сезініп, бағалай білу қажеттігін үғындыруы тиіс.

Уақыт зымырап өтіп жатыр. Ол ешқашан тоқтап түрмақ емес. Бір данышпанның мынандай бір қанатты сөзі бар: «Кешегі күн өтіп кетті. Ертеңгі күн белгісіз. Сондықтан бүгінгі күннің қүны мен қадірін біл». Расында да, біз өтіп жатқан уақыттың қүнын біле бермейміз. Көбінесе уақыт өтіп кеткеннен кейін ғана «аһ» үрамыз. Демек, уақыт -адам баласына берілген өткінші бағалы зат. Уақыт қайта айналып келмейді. Халқымызда уақытты не үшін алтынға балайды дейсің? Өйткені уақыт - дүниедегі ең қымбат нәрсе болғандықтан. Алтының әзірше өзіңде. Оған басқа-лар көз салмасын десең, дүрыстап сақта.

Уақытты көбінесе жаман әдеттер мен қылықтар қүрта-ды. Мысалы, жаман әдетке қүмар адам уақытын тек осы жолға арнайды. Мақсатсыз қыдырымпаз адам уақытты тек бос сенделумен өткізеді. Қүмар ойнағыш уақытын ойын-мен толтырады.

Ал өзің алтын уақытыңды қалай өткізудесің?

Барлық нәрсе уақытты тиімді пайдалана білуге байла-нысты. Әр нәрсенің өз уақыты бар. Уақытты меңгере алмаған адам жетістікке жете алмайды.

Уақыттың қадірін білу керек. Әрбір жылдың, айдың, аптаның, бір күннің, бір сағаттың, бір минуттың, бір секунттың өзіндік қүны бар. Осыны түсіне біліңдер!

• Мәтіннен өзіңізге қандай ой түйдіңіз?

• Өзіңіз уақытыңыздық көбін неге арнап жүрсіз?

• Өз уақытыңызды тиімді өткізіп жүрмін деп ойлайсыз ба?

Дәйексөз

Мүғалім оқулықта берілген «Уақыт керуеніне бегет жоқ» мақалы сабақтың дәйексөзі ретінде түсіндіреді. Дәйексөз оқып, талқыланады.

Түйіндеме

Мүғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мүқият қарап шығып, балаларға жадында сақтап алу тапсырылады.

Адам баласы байлыеынан, бақ-дәулетінен айырылганда қатты налиды, ал асыл уақытының мән-магынасыз өтіп жатқанын елең қылмайды.

Абул-Фарадж

Шығармашылық жұмыс

Оқушылардың шығармашылығын дамыту мақсатында оқулықта төмендегідей тапсырма берілген:

Төменде берілген ойды оқыңыз. Өз түжырымыңызды үсыныңыз.

Үйықтар алдында өткен күніңді өзіңнің не істеп, не тындырганыңды ой елегінен бір өткізбей турып, көзіңді жумушы болма.

Пифагор

Тапсырманы үйге орындауға беруге болады. Шығарма оқушы дәптерінде орындалады.

Түйіндеме

Сабақ бойы өткен материалдарды жинақтап, жүйелеп, тиянақтау мақсатында ақпаратқа назар аудартып, балалармен бірге талқылау керек. Қарастырылған мәселені меңгерген білімдерімен, алынған жауаптарымен байланыстыра қарап, талқылайды.

УАҚЫТТЫҢ ЖАУЛАРЫ А. Файзуллина

• Түсініксіз мақсаттар;

• Тыңдай білмеу;

• «Жоқ» деп айта алмау;

• Асығыс шешімдер;

• Бәрін бірден орындауға үмтылу;

• ¥мытшақтық;

• Толық ақпараттың болмауы;

• Өзіндік тәртіптің жоқтығы;

• Жоспарлай білмеу;

• Тосын шешімдер;

• Бастаған істі аяғына дейін жеткізбеу.

Тапсырма

Оқулықта берілген тапсырманың мақсаты оқушыларды тақырыпқа сәйкес пікірлермен таныстыра отырып, өз беттерінше ойлануға, негізгі ойдан қосалқы ойды ажыра-та, айыра білуге үйрету. Оқулықта тапсырма төмендегідей берілген:

Төмендегі пікірлерді қарап пығып онымен қаншалықты келісетіндіктеріңді білдіріңдер. Жүмыс нәтижесін сынып-тастарыңмен бірге талқылаңдар.

• Уақыт тас екеш тасты да тоздырады.

• Елу жылда ел жаңа.

• Адамды заманы билейді.

• Уақыт керуеніне бөгет жоқ.

• Жасы бір қүрдас емес, заманы бір қурдас.

• Заманына қарай заңы, тогайына қарай аңы.

Дәйексөз

Оқулықта И. Гетенің төмендегі нақылсөзі дәйексөз ретінде берілген:

Егер дүрыс пайдаланар болса, уақыт қашан да жеткі-лікті.

Мүғалім нақылсөзді оқып беріп, балалардың ойын бір жерге жинақтауға мүмкіндік туғызу үшін сүрақтар қоюына болады.

Жүректен жүрекке

Оқушылар үнтаспаға қосылып Г. Дәукенованың «Қайран уақыт» өлеңін айтады.

Қайран уақыт, өзіңді жолдас еттім,

Өзіңмен бірге жүріп сапар шектім.

Тірлікте қиналғанда арқа сүйеп,

Өмірдің көпірінен қатар өтгім.

Қайырмасы:

Қадірінді білдік пе қайран уақыт,

Қоймайды екен бүл өмір сайрандатып.

Күздің ызғар салкыны соғады екен,

Жаздың да жапырағын жайған бақыт,

Қадіріңді білдік пе, қайран уақыт.

Қайран уақыт, өзіңмен қатар жүрдім,

Шүғыласын көп көрдім батар күннің.

Қүпиялы өмірге қадам басқан,

Әр күнімді бақытты сапар білдім.

Қайырмасы.

Қайран уақыт, кел бері сырласалық,

Көңілден шер тарқатып мүңдасалық.

Бірге жүрген күндерді біз бағалайық,

Екі келмес дүние, бір жасалық

Уақыт қашанда адам баласы үшін қымбат ұғым. Өйткені адам белгілі бір уақытта жаратылды, уақытша жаратылды. Уақыт бізге емес, біз уақытқа тәуелдіміз. Уақытты қалаған кезімізде ұзартып, қалаған кезімізде қысқарта алмаймыз.

«Әрбір үмметтің ажалы (белгіленген уақыты) бар. Олар оны бір мезет кешіктіре де, ілгерілете де алмайды» - дейді қасиетті Құранда («Ағраф» сүресі, 34-аят).

Сондай-ақ, уақыт бізден бұрын жаратылған дүние. Бұған дәлел Құранның: «Адам баласының басынан ол еш нәрсе болмай тұрған уақыт өтті ме?!» («Инсан» сүресі, 1-аят) - деген аяты. Бұл аят адам баласы жаралмай тұрған бір кезеңнің болғандығын айтады.

Уақыт бізге емес, біз уақытқа мұқтажбыз. «Уақыт өлтірейік, өткізейік...» деген сияқты сөздерді көп естиміз, өзіміз де айтып жүреміз. Уақытты біз өлтіре алмаймыз. Уақыт Алла тағаланың жаратқан мақұлығы. Уақытты Ол ғана өлтіреді. Бұл сөзді астарлы, яғни «уақыт өткізу» мағынасында да қолданбаған жөн. Өйткені бұлай ету адамды жауапсыздыққа алып барады. Қазақ айтады ғой: «қамшының сабындай қысқа ғұмыр...» деп. Ендеше, уақыт қадірін түсінгенге не жетсін? Уақыттың қадірін жете түсінген Алла тағаланың уәли құлы Имам Уақи қарны ашқанда нан жемей, тек сұйық ауқат ішеді екен. Бұның себебін сұрағандарға ол: «Нанды шайнауға жұмсалған уақытта күніге 50 аят және хадис оқуыма болады», - деп жауап беріпті. Иә, уақытты бос өткізу де, өлтіру де Имам Уақиға тым жат құбылыс екені әлгі сөзінен-ақ байқалып отыр.

Уақытты үнемдей білу үшін оны қадірлей білу ләзім. Ибн Аббас (р.а.) айтады: «Алла елшісі (с.ғ.с.) бір кісіге үгіт айтып жатып былай деді: «Бес нәрседен бұрын бес нәрсенің қадірін біл: Қартаймай тұрып жастық шақтың қадірін біл, ауырмай тұрып денсаулықтың қадірін біл, кедейліктен бұрын байлықтың қадірін біл, қысылтаяңнан бұрын бос уақытты қадірле және өлмей тұрып тірілігіңді ғанибет біл» (Хаким ән-Нисабури, «әл-Мустадрак», 2602-хадис).

Алла тағала "Қадыр" сүресінде: «Қадыр түні 1000 түннен қайырлы» дейді. Бұл сүреде қадыр түнінің қадірі уақытпен дәлелденіп отыр. Бұған қоса Құранда шайтанның Алла тағаладан ақыретке дейін ғұмыр сұрағандығы айтылады. Демек, шайтан уақыт сұрап жатыр. Ол уақыттың қадірін біліп отыр. Сондай-ақ, «'Аср» сүресінде ғасырға, яғни, уақытқа ант етіледі. Уақыттың қадірі болмаса, Хақ тағала онымен ант етер ме еді?

Уақытты қадірлеу турасында айтылған мына хадиске назар аударыңыздар:

Әнас ибн Мәлік риуаят еткен хадисте Алла елшісі (с.ғ.с.) былай дейді: «Қиямет қайым болып, біріңнің қолында құрма көшеті болса, қиямет орнамастан бұрын егіп үлгерсе ексін» (Бұхари).

Неткен ғажап! Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) қиямет қайым орнап жатса да адамзатқа пайдаңды тигізе алсаң, тигіз деп тұр ғой.

Қияметтің қашан орнайтыны бір Алла тағалаға мәлім. Тіпті одан бұрынғы уақытымыздың қалай өткенін Алла тағала білдірмесе, ешқашан біле алмайды екенбіз. Құранда ұйқыдан тұрған кісінің қанша уақыт ұйықтағанын білмеген бір адамның халі суреттеледі:

«Немесе сондай қабырғалары төбелеріне құлаған бір кент халқының қасынан өткен кісіні көрмедің бе? Ол: «Алла бұны өлгеннен кейін қайтып тірілтеді?», - деді. Алла оны жүз жыл өлтіріп, содан соң тірілтіп: «Қанша жаттың?», - деді. Ол: «Бір күн немесе күннің бір бөлігіндей уақыт жаттым» деді. (Алла:) «Олай емес, жүз жыл бойы өліп жаттың, енді тамағыңа сусыныңа бір қара! Өзгермеген. Ал, енді есегіңе қара! Сені адамдарға үлгі үшін осылай еттік. Ал енді сүйектерге қара! Оны қайтып құрастырып, сонан соң оған ет кидіреміз» деді. Бұл жағдайлар (оған) ашық білінгенде: «Сөзсіз Алланың әр нәрсеге күші жететінін білдім» деді» («Бақара» сүресі, 259-аят).

Дәл осындай жағдай үңгір иелерінің (асхабу кәһф) де басынан өтті. Құранда олардың 309 жыл үңгірде ұйықтағандары баяндала-ды(«Кәһф» сүресі, 13-аят). Олар да ұйқыларынан оянғандарында қанша уақыт ұйықтағандарынан хабарсыз еді.

Секундтар, минуттар, сағаттар, күндер, айлар, маусымдар, жылдар және ғасырлардан тұратын уақыттың қалыпты бір жүйедегі айналымы бұл әлемнің аса білімді Жаратушы тарапынан жаратылғанын дәлелдесе керек. Хақ тағала былай дейді:

«Ол сондай Алла күнді шырақ, айды нұр етіп, жылдардың саны мен есепті білулерің үшін оған (айға) орындар белгіледі...»(«Юнус» сүресі, 5-аят).

Адам баласының санасындағы уақыт күн, ай және жердің өзара қатынасымен ғана өлшенеді. Уақытты аталмыш үш дененің қимылы, өзара қатынасымен шектеуге болмайды. Уақыт ұғымы бұдан әлде қайда ауқымды.

«Расында, Раббыңның құзырындағы бір күн сендер есептеп жүрген мың жылға сәйкес келеді» («Хаж» сүресі, 47-аят) - деген Құран аяты да осыны аңғартса керек. Атақты физик Альберт Эйнштейн «Уақыттың салыстырмалылығы» (относительность времени) атты бір жаңалық ашып, кезінде әлемді таң қалдырған еді. Жоғарыдағы аятта 14 ғасыр бұрын Эйнштейннің жаңалығына ишара бар құсайды. Дегенмен, ғылымның кез келген жетістігін Құран Кәрімге негіздеуге асықпауымыз керек. Дұрысы, бір Алла тағалаға мәлім.

Ислам дінінде уақытпен тығыз байланысты құлшылық түрлері бар. Мәселен, намаз, ораза, зекет, қажылық сияқты. Бұл құлшылықтардың уақытын анықтауда күн мен ай орасан зор көмегін тигізді. Алайда бұның да өзіндік қиындықтары болды. Мұсылмандар әсіресе бұлтты күндері қатты қиналды. Бұл жағдай мұсылмандарды сан алуан уақыт өлшеуіш құралдарын ойлап табуға итермеледі. Бұның айғақтары көп. Мәселен, ең алғаш механикалық сағат Харун Рашиттің халифалық кезеңінде, Бағдадта жасалыпты. Мұсылмандардың бұл жетістіктері олардың ілімге деген құштарлықтарының арқасында болды. Олар алғашқы аяты «Оқы» деп басталатын Құран кітапты шын мәнінде амалға асыра білген буын болып табылады. Кезінде олар Испанияда билік құрған тұста Батыстың шаң басқан кітаптарын аударып оқып, орта ғасырда шырқау кезеңдерін бастан өткергені рас. Олар «Уақыт қылыш сияқты. Сен оны кеспесең, ол сені кеседі» деген араб нақыл сөзін жете түсінген-ау, сірә.

Сондай-ақ, ол кезде уақыттарын қадірлеген ғалымдар да көп болғанға құсайды. Мәселен, солардың бірі Ибн Ақил ешқашан да уақытын бос өткізбейтін. Тіпті шаршаса да, дереу оймен шешуге болатын мәселелерге көшетін. Осыншалық еңбексүйгіштігінің арқасында Ибн Ақил 20 түрлі ғылым саласында құнды еңбектер жазып қалдырыпты.

Биік жетістіктерге жетуді мақсат тұтқан кісінің уақытын жүйелеуі ләзім. Біздің бұл мақаланы жазудағы көздеген мақсатымыз уақытты жүйелеуге байланысты практикалық кеңес беру емес, уақытты жүйелеудің маңызын түсіндіру еді. Бірақ, сонда да кітап оқуға қатысты бір ұсыныс айтсақ дейміз.

1848 жылы туылған Ханафи мәзһабының Абдулхай әл-Ләкнәуи атты ғалымы 1886 жылы 38 жасында дүниеден өтті. Ғұлама өзінің 38 жылдық өміріне 120-ға жуық ғылыми еңбек сыйғызыпты. Бұлай ету уақытын ұтымды пайдаланған кез келген кісінің қолынан келеді.

Ал енді біз шамамен 70 жас өмір сүреміз делік. Күніне 1 бет оқитын болсақ, бір жылда 365 бет оқуға болады. Бұл шамамен орта көлемді бір кітапқа тең келеді. Яғни аз болса да, бір беттен оқуды жалғастырсақ, жылына бір кітап бітіруге болады. 15 жастан кітап оқуға ден қойған бала 70 жасқа келгенше 55 жыл кітап оқиды. Демек, әлгі жас бала 55 кітап оқитын өмірі қалып тұр деген сөз. Құрметті оқырман, ал сіздің жасыңыз нешеде? Неше кітап оқитындай өміріңіз қалды? Айталық, жасыңыз 30-ға келсе, сіздің 40-ақ кітап оқитын өміріңіз қалыпты ғой. 40 кітап дегенің бір рет қана берілетін өмір үшін өте аз. Мейлі жоғарыда аты аталған ғалым құсап біз 120-ға жуық кітап жазбай-ақ қояйық. Біз сол 120 кітапты оқиықшы. Ендеше, 15 жастағы бала күніне бір бет емес, шамамен 2 беттен аса оқуы қажет. Ал жасы 30-ға жеткен кісі толық 3 бет оқуы керек. Бұл өмір бойы 120 кітап оқимын деуші адамның жоспары. Ал 120 кітап жазуды жоспарлаған кісі бұдан әлдеқайда көп оқуға тиіс. Қысқа өміріне 120 кітапты сыйғызған Абдулхай әл-Ләкнәуи қанша кітап оқыған екен? Әрине біз бұны біле алмаймыз. Алайда мына бір ғалымның іс-әрекетіне қараңызшы:

Наху (араб тілі синтаксисі) ілімінің ғалымы Әбу Бәкір әл-Хайят бүкіл уақытын ілімге берген кісі. Тіпті жол жүріп бара жатып та іліммен айналысатын. Кітап оқыған бойы жүріп бара жатып шұңқырға түсіп кеткен кезі де болған екен. Оның түнде тұрып іліммен айналысқысы келсе, қалғып кеткенде құлап қалмау үшін өзін орта белден байлап қоятындығы риуаят етіліпті.

Ұстаздарымыз айтушы еді: «Көп кітап оқыма, бір кітапты көп оқы» деп. Кітапты жақсы түсіну үшін бұның берер пайдасы мол екенін ақылды адам жоққа шығармасы анық. Отырардың тумасы әл-Фараби бабамыз Аристотельдің кітаптарын 100 реттен аса оқыған деседі. Нәтижеде Батыс Аристотельді түсіну үшін әл-Фарабиге жүгінді. Әрине көп оқумен барлық адам әл-Фараби сияқты ғалым болып кетпес. Бірақ, ғалым болғандар - кітапты көп оқығандар.

Уақытты жүйелеу тек кітап оқу үшін қажет емес. Жақындарымызбен қатынасы-мызда да уақытты жүйелеу қажет деп ойлаймыз. Себебі, әдетте күйбең тіршіліктің жетегінде кете беріп, айналамыздағы, тіпті қала берді ең жақын адамдарымызды ұмыт қалдыратынымыз ақиқат қой. Туыстық қатынасты нығайтуды мейлінше насихаттайтын Ислам дінінің өкілдері ретінде біздер бұл мәселеде салғырттық танытпауға тиіспіз. Ең алдымен, бізді адам етіп жаратып, бізге күніге 24 сағат уақыт сыйға тартқан Алла тағалаға уақыт бөлуге тиіспіз. Алла тағалаға уақыт бөлу - Оның бұйырғандарын уақытында орындау және тыйымдарынан дер кезінде қашу деген сөз. Содан соң әке-шеше, туған-туыс, әйеліңізге (күйеуіңізге), бала-шағаға, жора-жолдас және таныстарға кезегімен уақыт бөлу. Бұл аталған жақындарға уақыт бөлінбеген жағдайда арада суықтық пайда болатыны сөзсіз.

«Адамның бір қызығы бала деген...» демекші, балалы болуды кімнің болса да қалайтыны ақиқат. Алайда оның өзіндік жауапкершілігі де жоқ емес. Ол жауапкершілік - балаға тәрбие беру. Ал бала тәрбиелеу бір күндік іс емес. Жалпы адам тәрбиесі көп уақыт алатыны белгілі. Құран Кәрімде Мұса (ғ.с.) пайғамбардың өз қауымын Алла тағаланың әміріне бағынбаған соң, Сина сахарасында арлы-берлі 40 жыл бойы жүргізгені айтылады («Мәида» сүресі, 26-аят). Бұл оқиға қазақтың «елу жылда ел жаңа» деген тамаша сөзін еске түсіреді. Яғни, Алла тағала әлгі күнәһар қауымды тәрбиелеуді мақсат тұтты. Ақыры шөлдің шыжғырған ыстығынан қайраттанған қауым тарихқа Дәуіт (ғ.с.) пайғамбардай қайратты ұл сыйлады. Ол өз қауымы жіберген қателікті жөндеді. Міне, бұл тәрбиенің жемісі. Сіз де балаңыздың тәрбиелі болғанын қаласаңыз, оның тәрбиесіне көңіл бөліңіз. Кім де кім өз уақытын баласының тәрбиесі үшін жұмсаған болса, онда ол ертеңгі күні тәрбиесіз баланың келтірер зардабынан аман болады. Алтын уақыттарын интернет-кафелерде өткізуді әдетке айналдырған бүгін-гі тепсе темір үзетін жастарымызға көп кітап оқуға әуес болған Жахиз бен Ибн Рушд атты екі ғалымның әрекеті үлгі болар деген үміттеміз.

Жахиз кітап сатып алатын ақшасы болмағандықтан кітап дүкендерін түнемеге жалға алып, азанға дейін зерттеу жұмыстарын жүргізетін-ді. Ал Андалусиялық Ибн Рушд үнемі кітап оқитын. Кітап оқымай өткізген екі ғана түні болған деседі: бірі үйленген түні, екіншісі әкесі қайтқан түн.

Дініміз Ислам ысырапшыл-дыққа оң көзбен қарамайтындығы иісі мұсылманға мәлім. Ысырап-шылдық нығмет атаулы барлық нәрседе орын алады. Уақыттың ең үлкен нығметтердің бірі екендігін жоғарыда айттық.

«Жеңдер, ішіңдер, ысырап етпеңдер. Расында Ол (Алла) ысырап етушілерді сүймейді» («Ағраф» сүресі, 31-аят), - деген аятқа сәйкес дінімізде кез келген нығметті ысырап етуге тыйым салынады.

Ибн Аббастан (р.а.) риуаятында: «Алла елшісі (с.ғ.с.) айтты:

«Адамдардың көбісі қолдан жіберіп алған екі нығмет бар: бірі денсаулық, екіншісі бос уақыт» (Бұхари).

Ысырапқа қатысты жоғарыдағы аят-хадистерге қанық болып өскен Әш-Шайх Фахруддин: «Алла тағалаға ант етемін тамақ ішіп жатқанымда іліммен айналыса алмағаным үшін өкінемін» - деп тамақтануға жұмсалған уақыты үшін өкінішін білдірген.

Адам баласы уақытын ысырап етпей ұтымды пайдалана білгенде ғана көздеген мақсатына жете алмақ. Бұл үшін Алла тағалаға иман еткен мұсылман болу да шарт емес. Алла тағаланың көркем есімдерің бірі - Рахман. Бұл сөзді «Аса Қамқор» деп қазақшаға аударып жүрміз. Аса Қамқор Алла тағала бұл пәни дүниеде мұсылман болсын, болмасын, күллі адамзатты қамқорына алады. Ислам ғұламалары «Рахманға» осылай мағына беріп жүр. Демек, осы дүниеде еңбек еткен кез келген дін өкіліне әділетті Алла тағала еңбегінің жемісін береді. Тарих беттеріндегі таңдай қақтыратын мына оқиғаларға назар аударыңыздар:

Доктор Бурней музыка пәнінен дәріс беру үшін бір оқушысының үйінен екінші оқушысының үйіне барар жолдағы уақыттың өзін пайдаға асырып, атының үстінде француз тілі мен итальян тілін меңгеріпті.

Кез келген сәтсіздікте мойымайтын Абрам Линкольн бала кезінде бір шаруаның көмекшісі болып жұмыс істейді. Жайып жүрген малдарын тынықтырар уақытты ұтымды пайдаланған ол кітап оқып жүріп, біраз оқу орындарын сырттай оқып бітірген екен. Кейінірек ол бір асханада жұмыс істеп жүріп, қолы босай қалғанда кітабын парақтап оқи жөнелетін. Ол сөйтіп жүріп, алғашында лицейді, содан кейін Құқық факультетін тәмамдап, Баро сынағынан өтіп, адвокаттық қызметке кірді. Міне, осындай ерен еңбегінің арқасында Абрам Линкольн АҚШ-тың 16-президенті болып сайланды.

Әрине, ең үлкен жетістік - Алла тағаланың разылығы. Алайда, Алла тағаланың разылығына жету үшін де осы дүниедегі уақытты Оның разылығына сай дұрыс пайдалану керек. Бес күндік дүниедегі дәм-тұз таусылған соң, яғни бізге берілген уақыт біткеннен кейін басқа мүмкіндік берілмейтінін ұмытпаған жөн. Бұл жайында Құран кәрімде былай делінген: «Ақыры олардың біріне өлім келген сәтте: «Раббым! Мені дүниеге қайтара көр. Мүмкін мен қалдырған дүниеде жақсы амал істермін». Әсте олай емес. Ақиқатында бұл оның айтқан бос сөзі. Өйткені, олардың артында қайта тірілетін күнге дейін бөгет бар» («Муминун» сүресі, 99-100-аят).

ТҮЙІН: Уақыт - мұсылман дүниетанымында қадірлі ұғым. Уақыт - Алла тағаланың мақұлығы. Адамзат уақытқа тәуелді. Уақыт адам баласының санасына сыймайтындай дәрежеде кең. Алла тағала білдірмесе, қанша уақыттың өткенін пенде біле алмайды.

Адам өз өміріндегі талай белестер мен асуларды бағындыра алады. Ол үшін уақытын ұтымды пайдалана білуі һәм уақытты жүйелеуі ләзім.

Уақытты ысырап етуге дініміз қарсы. Осы орайда хазірет Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дейді:

«Өмірін қалай өткізгені, ілімін қайда жұмсағаны, мал-мүлкін қайдан тауып, қай жаққа салғаны және тәнін қалай қолданғаны жайлы пенде жауапқа тартылмайынша қиямет күні аяғын аттап баспайды» (Тирмизи).Яғни, осы нәрселер жайлы сұрақ-жауаптан өткеннен кейін ғана адам жәннат немесе тозаққа жол тартады екен. Алла тағалам өзінің әділ сотының алдында сүрінбей өтуімізді жазға

· Уақыт тас екеш тасты да тоздырады.

· Елу жылда ел жаңа.

· Адамды заманы билейді.

· Уақыт керуеніне бөгет жоқ.

· Жасы бір құрдас емес, заманы бір құрдас.

· Заманына қарай заңы, тоғайына қарай аңы.

· Уақыттың бос өткені - өмірдің бос кеткені.

· Жан жарасына уақыт емші.

Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?

(АБАЙ. Он бесінші қара сөз)

Уақыт – біздің өміріміз. Ендеше оны қалай пайдаланып жүрміз. Адамның өмірінде оның уақытын ұрлайтын пайдасыз нәрселер көп. Уақытты дұрыс пайдалана білмегендіктен де ісіміз қордаланып жатыр. Қазіргі таңда уақытты тиімді пайдалануды «тайм-менеджмент» деп атап жүрміз. Оның мәні – уақытты тиімді пайдалану.

Тайм менеджмент – бұл уақытты басқару тәсілдері мен әдістерін зерттейтін менеджмент саласы.

Уақытты дұрыс жоспарлау үшін бірнеше қағидаларға сүйенеміз. Олар:

1. Мақсат пен бағдарды айқындау

Мақсат пен бағдарды айқындау кезіңде ұстанатын басты талап жоспардан ауытқымау. Ол үшін:

§ Біріншіден – 15-20 жылға кең көлемді жоспар құрамыз.

§ Екіншіден – кең көлемді жоспарды бөліп-бөліп 3-5 жылға созылатын жоспар құрамыз.

§ Үшіншіден – созылмалы жоспарды іріктеп 3 айдан 1 жыл мерзімін құрайтын қысқа жоспар құрамыз.

§ Төртіншіден – қысқа жоспарымызды орындауға ыңғайлы етіп жеке-жеке тапсырмаларға бөлеміз.

§ Бесіншіден – жеке-жеке тапсырмаларды жіліктеп жазып шығамыз.

2. Жоспарды жүзеге асыру үшін ақпарат жинаймыз:

§ Ол үшін осы салада жұмыс атқаратын адамдардың тәжірибесі мен жазған еңбектерін жинау.

§ Жинаған материалдарға сараптама жасау.

§ Сараптама барысында қажет деректерді жоспарға пайдалану жолын қарастыру.

3. Жоспардағы тапсырмаларды жеке-жеке жіліктеп жазып шығамыз

Ол үшін ақ қағазға төрт бағана сызу керек. Олар:

§ атқарылатын шаруалардың тізімі (ең маңыздылары)

§ атқарылар шаруалардың аттары

§ орындалуы (егер орындалса – қосу белгісін, орындалмаса – алу белгісін қоямыз).

§ шаруалардың орындалу барысы туралы мәліметтер,

Бұл жерде ескеретін мәселе: жеке күнделікте таяу арада атқарылуға тиіс шаруалардың есебін жүргізу. Бұл оларды уақыты келгенде ұмытпай күндік жоспарға енгізу..

4. Істердің орындалу басымдылығына байланысты 4 принципін ұстанамыз.

Олар:

§ Маңызды әрі шұғыл

§ Маңызды, бірақ шұғыл емес

§ Шұғыл, бірақ маңызды емес

§ Шұғыл да, маңызды да емес

§ Бұл принциптер бойынша атқарылатын шаруаларды жоспарға бөліп-бөліп енгіземіз.

5. Жоспардың орындалуы

Істің орындалу нәтижесін Вильфредо Пареттің ережесіне сәйкес атқарамыз. Онда жұмыстың 20 пайызы, барлық нәтиженің 80 пайызын береді немесе керісінше 80 пайыз жұмыс, 20 пайыз нәтиже береді. Сондықтан 20 пайыз уақыт жұмсап, 80 пайыз нәтижеге жетуге тырысу керек.. Ол үшін не істеу керек?

Жоспарланған істерді атқару барысындағы ең басты қағида – жоспардан мейлінше ауытқымау. Әрбір істі өз уақытында орындауға бар күшті салу. Бұл міндетті түрде зорығу деген сөз емес, керісінше істерді атқарудың бірден-бір жеңіл жолы. Өз уақытында
істелмеген жұмыс адамды беймазалыққа салып қана қоймай, келесі істерге тиесілі уақытты жеп, олардың барлығына кесірін тигізеді. Бір уақытта бірнеше істі алып жүру, әдетте істің аяқсыз қалуының кепілі. Оның үстіне асығып істелген істен қате де көп кетеді, оны түзету көп уақытты жейді. Олай болса жұмыс арасындағы бос әңгімеге, интернетке т.б. пайдасыз нәрселерге кеткен уақыттың адамға тигізер зияны орасан зор. Олардан міндетті түрде арылу керек. Телефонмен сөйлесу, тағы басқа қарым-қатынастарды шаруаға ешбір нұқсан келтірмей қысқартуға болады.

6. Демалысты ұйымдастыру

§ Демалыс пен ұйқыны ұйымдастыру. Адам күніне кеміне 8 сағат ұйықтау керек. Дұрыс ұйқы жұмыс өнімінің кепілі.

§ Дұрыс және уақытылы тамақтануға дағдылану.

§ Жұмыс арасында 10 – 15 миннут бой жазып тұру керек.

§ Демалыс күндері төрт қабырғаға қамалмай, табиғат аясына шығып тұру.

§ Еңбек демалысын алғанда жұмыс туралы ойламай жақын немесе алыс жаққа саяхат құру абзал.

Аманжол Бекенұлы

Жалқаудың ертеңі бітпейді.

Ерте тұрған еркектің - тынысы артық, ерте тұрған әйелдің - бір ісі артық

Қыстың қамын - жаз ойла

· Уақыт тас екеш тасты да тоздырады.

· Елу жылда ел жаңа.

· Адамды заманы билейді.

· Уақыт керуеніне бөгет жоқ.

· Жасы бір құрдас емес, заманы бір құрдас.

· Заманына қарай заңы, тоғайына қарай аңы.

· Уақыттың бос өткені - өмірдің бос кеткені.

· Жан жарасына уақыт емші.

Уақыт туралы мақал-мәтелдер

Уақыт тас екеш тасты да тоздырады.

Елу жылда ел жаңа.

Адамды заманы билейді.

Уақыт керуеніне бөгет жоқ.

Жасы бір құрдас емес, заманы бір құрдас.

Заманына қарай заңы, тоғайына қарай аңы

Уақыттың бос өткені - өмірдің бос кеткені.

Жан жарасына уақыт емші.

(АБАЙ. Он бесінші қара сөз)

*-/

Сабақ тақырыбы: Мінез – адам көрсеткіші

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың мінез- құлық туралы түсініктерін кеңейту

Міндеттері : - Мінездегі жетістіктер мен міндерді ажырата білуге үйрету;

- Жақсы мінез қалыптастыруға ықпал ету;

- Адамгершілікке тәрбиелеу.

Құндылық: Адамгершілік

Қасиеттер: Сыйластық, сабырлық,

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

Тыныштық сәті: оқушылар денемізді түзу ұстап, басымызды жоғары көтеріп, ыңғайланып отырамыз.Көзімізді жұмып, ауаны терең жұтып, еркін тыныс аламыз.Өзіміздің тыныс алуымызды бақылап, бақытқа, махаббат пен тыныштыққа толы таза, шипалы ауаның тұла бойымызға толғанын сеземіз. Ал, енді көзімізді ашамыз

ІІ Қайталау - оқу анасы

· Ар, намыс, ұят ұғымына түсінік бер.

· Ішкі дауыс дегенді қалай түсінесің?

· Ар-ұждан - адамдық өлшемі дегенді қалай түсінесің?

ІІІ Жаңа сабақ

Оқушылар адамдарды бір бірінен қалай ажыратамыз?

Тілі, діні, түрі, ұлты, киім киісі және мінез-құлқы арқыла ажырата аламыз.Олай болса бүгінгі сабағымыздың тақырыбы «Мінез – адам көрсеткіші»

Ойланайық ,пікірлесейік

· Неліктен «Мінез – адам көрсеткіші» деп ойлайсыз?

· Адамның жақсы мінезіне нелер жатады?

· Мінезі жаман адамда жақсы қасиет бола ма?

· Жаман мінезді қалай түзетуге болады деп ойлайсыз

Мәтінмен жұмыс

§ Абай адам бойындағы міндердің бүгінгі күндері көріністері қандай?

§ Сіз өз бойыңыздағы мініңіз туралы ойланып көрдіңіз бе?

Тапсырма

Берілген мәтінді оқып, ойыңызды ортаға салыңыз

§ Адам бойында қандай жағымды ,жағымсыз қасиеттер болады?

§ Өз мінезің туралы не айтар едіңіз?

Назар аударыңыз

Тапсырма

Ұлағатты сөздерді оқып, олардың мәнін түсіндіріңіз

Тренинг «Менің көзіммен»

Әр оқушы жанындағы оқушының жақсы мінезі туралы әңгіме етеді

Түйіндеме

Дәйексөз

Кісіге екі дүниеде пайдалы (нәрсе)- ізгі іс немесе мінезі түзулік

Екіншісі – ұят, үшіншісі –әділдік.

Бұл үшеуі арқылы адам шын бақыт табады.

Жүректен жүрекке

Сабақ тақырыбы: Қанағат , рақым ойлап қой!

Сабақтың мақсаты: Адамгершілік қасиет тұрғысынан қанағат, рақым

ұғымдарының мәнін ашу

Міндеттері : - Қанағат және қанағатсыздық ұғымдарын салыстыра отырып,

ұғындыру;

- Еліктіретін, қызықтыратын дүниеге өз сезімдерін тежеп, ойына, іс-әрекетіне сыни көзбен қарауын дамыту;

- Оқушылардың өз қанағат сезімдерін басқара алуға тәрбиелеу.

Құндылық: Адамгершілік

Қасиеттер: Қанағат, рақым,

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

ІІ Қайталау - оқу анасы

· Адам өміріндегі зиянды заттарға нелерді жатқызар едіңіз?

· Ішімдіктің, темекінің адам өміріне тигізетін зияны қандай?

· Неліктен темекі шегіп, ішімдік ішеді деп ойлайсыз?

ІІІ Жаңа сабақ

· Қанағатшылдық сезімі адамды үнемі жақсылыққа жетелей ме?

· Қанағатсыздық адамды қандай жағдайларға итермелейді?

Мәтінмен жұмыс

Мәтінді талдау мақсатында оқушыларға сұрақтар беріледі

- Үш ананы бір ошақтың басында біріктірген қандай қасиет деп ойлайсыз?

- Адамдар қандай жағдайда жайдары , жарқын өмір сүреді?

Жаңа ақпарат

Жаңа ақпаратта берілген «қанағат» тұжырымдамасын оқушыларға оқытып, әңгімелесу.

Ойлан, тап!

Мақал –мәтел, нақыл сөздерді жалғаыстырып, мәнін ашу

Дәйексөз

Байлықтың бір көзі –еңбек пен қанағат

Мақал

Жүректен жүрекке

Ш. Құдайбердиевтің «талап пен ақыл» өлеңін оқытып, түйіндеу

Сабақ тақырыбы: Тамырын жайып тереңге

Сабақтың мақсаты: Оқушыларға отбасы құндылықтары, ата-баба дәстүрі,

ұрпақтар сабақтастығы туралы түсіндіру

Міндеттері : - Отбасы құндылығы, отбасы бақыты, ұрпақтар сабақтастығы

туралы білім беру;

- Өз туған үйлері мен отбасыларына деген сүйіспеншіліктерін дамыту;

- Өз туған үйлері мен отбастарын құрметтеуге, бағалай білуге тәрбиелеу.

Құндылық: Отбасы, бақыт

Қасиеттер: Сүйіспеншілік, сыйластық, құрметтеу

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

ІІ Қайталау - оқу анасы

- Қарым-қатынас дегеніміз не?

- Жағымды қарым-қатынас орнату не үшін керек?

- Отбасыңызбен, достарыңызбен, ұстазыңызбен қарым-қатынасыңыз қандай?

ІІІ Жаңа сабақ

Әңгімелесу

v Отбасы ұғымын қалай түсінесіз?

v Отбасы бақыты дегенді қалай түсінесіңдер? Ол кімдерге байланысты деп ойлайсыңдар?

v Отбастарыңда қадір тұтатын қандай құндылықтар, дәстүрлерің бар?

v Өз отбасың үшін алаңдайсың ба, жауапкершілік сезінесің бе?

Оқу ақпараты

Оқу ақпаратын оқытып, түсініктерін ортаға салу

Мәтінмен жұмыс

Оқушыларға ата-баба дәстүрі, ұрпақтар жалғастығы мен сабақтастығының мән- мағынасын түсіндіру мақсатында оқулықтағы «Оқып үйренейік» айдарында берілген мәтінді таныстыру

v Егіншінің қанағатты мен бақытты күйінің сыры неде?

v Сен өз ақшаңды қалай жұмсар едің?

Дәйексөз

Мәтін талданып болған соң үлкенді, ата-ананы құрметтеу туралы үйренген білімдерін тиянақтап, қорытындылау мақсатында Мұхтар Әуезовтың «Үлкен алдында жас қарызы, ата алдында бала қарызы – әдеп пен сый» деген қанатты сөзін түсіндіру

Тапсырма

Оқулықта берілген тапсырманың мақсаты оқушылардың алған білімдерін өмірмен байланыстыру. Оқушыларды өз беттерінше ізденуге, шығармашылыққа баулу

v Өз отбастарыңда үлкендердің айтқан ақылдарын естеріңе түсіріңдер, олардың мағынасын ашып, дәптерлеріңе жазыңдар

v Өз ата, әжелеріңнен ұрпақтарына қалдыратын немесе қалдырған өсиеттері туралы сұрап, қысқаша шығарма жазыңдар

Жүректен жүрекке

«Адам» әнін орындау

Сабақ тақырыбы: Арман – жарқын болашақ бейнесі

Сабақтың мақсаты: Арман құндылығы туралы түсініктерін кеңейту. Арманның

мәні, жету жолы туралы өзіндік пікірін қалыптастыру

Міндеттері : - арман туралы, оның әлеуметтік, қоғамдық сипаты, арманға

жету жолдары туралы ұғымдар қалыптастыру;

-Жеке бастың ісін қоғамдық ортақ тілекпен ұштастыра білуге

Үйрету, өмірге, өзіне деген сезімін арттыру, өмірге құштар-

лыққа баулу;

Оқушылардың талдау, сараптау дағдыларын дамыта отырып,

Тұшымды ойдан ләззат табуға бағыттау, сезімін жетілдіру.

Сезім мөлдірлігін, жан сұлулығын ұштау

Құндылық: Арман

Қасиеттер: Сүйіспеншілік, табандылық, өмірге құштарлық

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

ІІ Қайталау - оқу анасы

Сонымен оқушылар өткен сабақты есімізге түсірелік

Адам өмірінде парыздың қандай түрлері бар?

Парызды сезіне білу адамның қандай қасиеттеріне байланысты?

ІІ Жаңа сабақ

Әңгімелесу

v Арман дегеніміз не?

v Армансыз адам бола ма?

v Арманның үлкен кішісі бола ма?

v Арман мен қиял, мұрат ұғымдарын қалай түсінесің?

Мәтінмен жұмыс

М. Шахановтың «Арман» өлеңіндегі арманның алыс көкжиекті қамтитынын, әр адамның өресіне қарай арманның түрлілігі, қоғамға пайдасы тиетіндей арман болу керектігі жөнінде пікірлесу , түсіну

v Екі жастың бойында қандай артық қасиеттер бар?

v Ой алшақтығы нені меңзейді?

v Әлеуметтік сипаты қандай?

v Арманның адам болашағына әсері қандай?

Жаңа ақпарат

1. Арманның қажеттлігі

2. Арманның қоғамдық,әлеуметтік орны мен байланысы

3. Арманның жүзеге асу жолы

4. Қол жететін игілікке бағытталуы керек

Тапсырма

Берілген өлең жолдарынан жанына жақынын таңдап, түсіндіру

Жүректен жүрекке

Ақжелкен арман өлеңін оқып, тілек тілеу

5 сынып

Сабақ тақырыбы: Cөйлесе білу де өнер

Сабақтың мақсаты: Балалардың «сөз» , «сөз құдіреті», «тіл табысу» ұғымдары

туралы түсініктерін кеңейту

Міндеттері : - Сөзді түсіне білу , сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;

- Адамдармен жағымды қарым-қатынас жасау іскерліктерін

дамыту

- Өзара сыйластыққа тәрбиелеу

Құндылық: Адамгершілік

Қасиеттер: Сыйластық, көпшілдік, құрметтеу

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

ІІ Қайталау - оқу анасы

· Отбасы ұғымын қалай түсінеміз?

· Отбасы мүшелері кімдерден құралады?

· Сіздің отбасыныздағы құндылықтар қандай?

ІІІ Жаңа сабақ

Бір ауыз сөз

Мұңайтады, дерт, жақсылық, қасірет, қуаныш, ұран ,бақыт ,жамандық,

жұбатады,шешім шығарады

Әңгімелесу

· Адамдармен қалай тез тіл табысуға болады?

· Бейтаныс адамдармен жолыққанда сөзді қалай бастап, қалай аяқтаған жөн деп ойлайсыңдар?

· Жақындарың мен достарың сені түсіне ме?

· Өзіңді ешкім түсінбеген жағдайда қалай сезінесің?

Мәтінмен жұмыс

· Қай көршісі адамның айтқанын дұрыс түсінді?

· Сөзді әр кез тура мағынасында қабылдау қажет пе? Неге?

· «Сөз астары» дегенді қалай түсінесіңдер?

Дәйексөз

«Сөзді бағалау, сөзге тоқтау, сөзден мағына іздеу адамды мәдениеттендіре түседі»

М. Жұмабаев

Жағдаятты талдау

Алған білімдерін күнделікті өмірмен ұштастыру мақсатында жағдаятты талдау

Дәптермен жұмыс

· Сәлем – сөздің анасы дегенді қалай түсінесің

· Сәлемдесу кезінде адамдардың бір-біріне деген ықыластары қалай өзгереді?

Жүректен жүрекке

Оқушылар бір-біріне ізгі тілектер мен жақсы сөздер айтып, сабақты аяқтайды

8 сынып

Сабақ тақырыбы: Іздегенде табылатын қасыңнан

Сабақтың мақсаты: «Дос», «достық» ұғымдарының адамгершілік құндылық

ретіндегі мәнін ашу

Міндеттері : - Достар арасындағы рухани жақындықтың мәнін ұғындыру;

- Айнала қоршаған адамдарға тілеулес,ізгі ниеттерін дамыту;

- Жауапкершілікке, сезімталдыққа тәрбиелеу.

Құндылық: Адамгершілік,

Қасиеттер: Сыйластық, , құрметтеу, сезімталдық

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

ІІІ Жаңа сабақ

Достық дегеніміз –адамдардың бірін-бірі жаны қалап, шын жақын көріп, қалтықсыз сеніп, тілектес, мұраттас болуы екен. Яғни, қуанышты бірге бөлісіп, қайғыға ортақтасып, қиын жағдайда қол ұшын беру нағыз достың міндеті.Абай дана айтпақшы: «жаман дос көлеңке, басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың, басыңды бұлт алса іздеп таба алмайсың» деп адамды танып біліуіміз қажет т.б.

Тапсырма

Оқулықта берілген үзіндіні оқыту арқылы айтылған ойды түйіндеу.

Шығармашылық жұмыс

Оқушылардың шығармашылығын дамыту мақсатында «Дос жүрегі- шар айна» тақырыбында эссе жазу

Ойын «Сиқырлы таяқ»

Оқушылардың сабақта үйренген білімдерін тиянақтау, көңіл-күйлерін көтеру.

Жағдаятты талдау

Жағдаятпен танысу арқылы оқушылардың өзіндік пікірін айта білуге, шешім шығара білуге үйрету

Жүректен жүрекке

Оқушылар шеңберге тұрып, Ш Смаханұлының «Досымның туған күнінде» өлеңін айтады.

Сабақ тақырыбы: Арман – жарқын болашақ бейнесі

Сабақтың мақсаты: Арман құндылығы туралы түсініктерін кеңейту. Арманның

мәні, жету жолы туралы өзіндік пікірін қалыптастыру

Міндеттері : - арман туралы, оның әлеуметтік, қоғамдық сипаты, арманға

жету жолдары туралы ұғымдар қалыптастыру;

-Жеке бастың ісін қоғамдық ортақ тілекпен ұштастыра білуге

Үйрету, өмірге, өзіне деген сезімін арттыру, өмірге құштар-

лыққа баулу;

Оқушылардың талдау, сараптау дағдыларын дамыта отырып,

Тұшымды ойдан ләззат табуға бағыттау, сезімін жетілдіру.

Сезім мөлдірлігін, жан сұлулығын ұштау

Құндылық: Арман

Қасиеттер: Сүйіспеншілік, табандылық, өмірге құштарлық

Сабақ барысы:

Мәтінмен жұмыс.

Оқулықта берілген Н. Келімбетовтың «Үмітімді үзгім келмейді» шығармасынан алған үзіндіні таныстырып, адам арманын жүзеге асыру үшін қандай негізгі қасиетке ие болуға тиісті екенін ұғындыру.

· Адамға өз арманын жүзеге асыру үшін қандай құндылықтар қажет деп ойлайсың?

· Арманды адам мүмкіндігімен шектеуге бола ма? Неліктен?

Арманға жету жолы (қосымша ақпарат)

Психологиялық тұрғыда (Рухани қуат)	Іс-әрекет тұрғысында (дене қуаты)
Өз-өзіне деген сенімділік, өзін-өзі тану, ниет ету, сезіну, табандылық, талаптану, төзімділік	Білім алу, еңбектену,тәжірибе алмасу, тәжірибеден өту, өмірдегі болған оқиғадан сабақ алу

Дәйексөз

Ғ. Мұстафиннің пікірін оқытып, арманның бір-біріне жалғас, бір ойдан екінші ой туғандай болатынын өмірден нақты мысал келтіре отырып, пікірлесу.

«Арман деген көп белес- біріне шықсаң, бірі бар».

Ғ. Мұстафин

Шығармашылық жұмыс

«Арманым- асыл мұратым» тақырыбында жоба құру

1. Арманның аты

2. Мақсаты

3. Қажетті сапа қасиеттері

4. Әрекет аумағы

5. Жабдық құралы

6. Уақыт

7. Нәтиже Осы аталған рет бойынша түсінік беру

Жүректен жүрекке

Оқушылар бір-біріне арманға жету жолына тілектер тілеу.

Арман жолдар әнін орындау

Күні: 9 қаңтар

Мектеп : Жамбыл атындағы орта мектеп

Сабақ тақырыбы: Отбасы –өмір аясы

Құндылық: Адамгершілік, сыйластық

Қасиеттер:

Сыныбы : 11

Мұғалімі: Қ. Шаңбаева

Сабақ мақсаты: Отбасы құндылығы туралы түсініктерді отбасы туралы ұғымдарды кеңейту, оны сүйе білуге, отбасы игілігі үшін талмай еңбек етуге үйрету. Міндеттері : -Отбасының негізі өмірдің ұйтқысы, киелі қасиетке ие болу сыры, отбасы тәлімінің мәні туралы түсініктерді кеңейту; - Отбасы тірлігі мен құндылықтарын атап, қадір –қасиеті туралы айта отырып, өзінің ішкі дүниесіне үңілдіру, жан толғанысын тудыра отырып сезімін жетілдіру, ойлау, жинақтау жасауда философиялық астарына назар аудару, - Отбасы тәрбиесінің мән- маңызын ашып көрсете отырып, ұлттық салтты, дәстүрді түсініп құрметтеуге баулу, алдағы өмірге даярлау.	Ресурстар: (құралдар, мәліметтер) оқулық, дәптер, өлеңдер, түрлі түсті карандаштар т.б.
Сабақ барысы: І Ұйымдастыру: Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу Тыныштық сәті: оқушылар денемізді түзу ұстап, басымызды жоғары көтеріп, ыңғайланып отырамыз.Көзімізді жұмып, ауаны терең жұтып, еркін тыныс аламыз.Өзіміздің тыныс алуымызды бақылап, бақытқа, махаббат пен тыныштыққа толы таза, шипалы ауаның тұла бойымызға толғанын сеземіз. Ал, енді көзімізді ашамыз	Сабақ барысын талдау:
ІІ Өткен сабақты қайталау 1. Мамандық таңдаудағы дұрыс және дұрыс емес факторлар қандай? 2. Мамандық таңдау не үшін қажет? 3. Қай уақытта адам өзінің жемісін көреді?
ІІІ Жаңа сабақ 1.Әңгімелесу · «Отбасы», «отау», «отағасы», «отау иесі» ұғымын қалай түсінесің ? · Отбасы негізі неде деп ойлайсың?
2.Түйіндеме · Отаудағы от- тіректің символы, мерей шуағы, береке басы, сондықтан ол киелі. · Отбасы- тәрбие бесігі. Ұрпақтың жақсылығы мен жамандығы отбасында қалыптасады. · Әр тұлғаның болашағына аттанар тұғыры
3.Мәтінмен жұмыс · Қаратайдың отбасына қандай сипаттама берер едің? · Отбасының берекелі болуы кімге байланысты деп ойлайсың?
4. Жаңа ақпарат - Отбасы діңгегі – бала, ұрпақ өсіру, оның тәрбиесі - Отбасылық өнеге махаббатта, сыйластықта, береке мен бірлікте екенін есте ұстау - Елдің, ұлттың болашағы әр отбасында шешіледі
5.Әңгімелесу · Сен отбасын құруға дайынсың ба? · Қандай адаммен отбасын құрғың келеді? · Отбасын құру үшін адамдар қанша уақыт бірін-бірі білуі керек деп ойлайсың? · Отбасын құру үшін ата-ананың келісімі керек пе?
6.Дәйексөз Үйлену дегеніміз- өз құқығыңның жартысын азайтып, міндеттеріңді екі есе көбейту деген сөз
7.Шығармашылық жұмыс « Менің отбасымдағы ең қызықты ұмытылмас сәттер» тақырыбында әңгіме жазу
8.Топпен ән айту «Жұбайлар жыры»
ІV. Үйге тапсырма «Отбасы» туралы мақал-мәтел, нақыл сөздер жазып, мағынасын ашып келу
V. Тыныштық cәті -Балалар, ыңғайланып отырып алыңдар да , терең тыныс алыңдар. Енді көз алдарыңа елестетіңдер, сендердің қолдарыңда өте әдемі айна бар. Абайсыз қимыл асығыстық бұл әсемдіктібүлдіруі мүмкін.Адамдар арасындағы бауырмалдық сыйластық яғни қарым-қатынас осындай жұқа әрі нәзік. Олар қамқорлықты, сүйіспеншілік пен

Күні: 23 қаңтар

Мектеп : Жамбыл атындағы орта мектеп

Сабақ тақырыбы: Ағайын – ел ырысы

Құндылық: Адамгершілік, сыйластық

Қасиеттер:

Сыныбы : 11

Мұғалімі: Қ. Шаңбаева

Сабақ мақсаты:

«Туыстық», «бауырмалдық» құндылықтары туралы түсініктерді кеңейту

Міндеттері :

-туыс , жамағат, құда –жегжат, нағашы, жиен ұғымы.Ағайын арасындағы туыстық қатынас және ынтымақ, береке ,бірлікті, сақтай білуге баулау

- туыстық қарым-қатынас шапағатын сезіне білуге тәрбиелеу; қадірлеуге баулу, ізгілікке бағыттау;

- Мейірімділікке, қамқорлыққа, бауырмалдыққа тәрбиелеу.

Ресурстар:

(құралдар, мәліметтер) оқулық, дәптер, өлеңдер, түрлі түсті карандаштар т.б.

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру:

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу

Сабақ барысын

талдау:

ІІ Өткен сабақты қайталау

«Отбасы,отау,отағасы,отанасы» деген ұғымдарды қалай түсінеміз?

Отбасы негізі дер ойлайсыз?

Отбасының берекелі болуы кімге байланысты?

Отбасы берік болуы үшін ерлі зайыптылар бойында қандай қасиеттер болуы шарт.

Отбасын құру үшін өзіңе қандай талаптар қоясын және отбасын құруға дайынсыңба?

Бала тәрбиесінде қандай отбасы ережелерін білесің?

Ұй жұмысын тексеру: Отбасы ережесі ішінен өзің таңдаған ережеге өз ойларын жазып келу.

ІІІ Жаңа сабақ

Өздеріңіз айтып өткендей адамгершілік қасиет ,саналылық барлығы отбасынан бастау алып, адамның тұла бойына сіңеді екен.Отбасында адам бойына сіңіріп өсетін тәрбиенің бірі бұл - туыстықты,сыйластықты ұғыну.Олай болса бүгін біз «Ағайын - ер ырысы» атты тақырыптың мәнін ашып,ұғынбақпыз.

Әңгімелесу

«Ағайын тату болса –ат көп, абысын тату болса –ас көп» деген мақалдың мағынасын қалай түсінесің?

Туыс-туғандардың қадірін алғаш қашан байқадың?

Қазақ халқының бауырмалдығы туралы қандай шығармалар оқыдың?

Мәтінмен жұмыс

А.Әбдіразақовтың «Ағайын» өлеңі берілген.Осы өлеңді төмендегі сұрақтар арқылы талдау.

Ағайынды өз қалауыңша таңдап алуға бола ма?

Ағайынмен тату болу үшін не істей алар едің?

Кестемен жұмыс

Туыстық атау	Қарым-қатынас	Салт-дәстүр	Мақал-мәтел	Ырым-тиымдар
Ақсақал Ел ағасы	Ақсақал және ел ағасының ауыл жастары арасында үлкен сыйласымды қарым-қатынас орнаған.Ақылшы, әр іске төрелік жасаған, күрделі істерді шешкен.	Бата беру; ас қайыру; ат байлар.	Ағасы бардың жағасы бар; Ата тұрып ұл сөйлегеннен без;	Ер адамның киімін аяқ асты етуге болмайды.
Келін	Келін өзі түскен жеріндегі әулеттің күйеуінен үлкен адамның алдында өте сыпайы, кішіге қамқор бола білген	Сәлем ету, қайын ағалары мен іні-сіңілеріне ат қойған. Келінге үй көрсету, бастаңғы беташарт.б	Келіні жақсы үйдің , керегесі алтын; Келін бойын жасырады,даусын таудан асырады; Абысын тату болса, ас көп.	Үйге оң аяқпен аттату; Бетін ашуға ағайындардың ибалы келіндерге ұсыныс еткен;
Құда	Қазақ құдаларын құдайындай сыйлаған, төрден орын берген	Киіт беру, құда шақырып қонақ асы беру	Құда мың жылдық;	Құйрық-бауыр асату,
Нағашы
Жиен

Түйіндеме

Назар аударуға М.Ниязбековтың мәтіні ұсынылған. Мәтінде туыстық қатынастың сабақтастық тобы анықталады

Өз жұрты –күншілдеу

Қайын жұрты –сынышыл

Нағашы- ізетті

Мәтінмен жұмыс

Ф. Оңғарсынованың « Бауырластарыма» өлеңін оқып, талдау.

Бауыр, туыс-туған, ағайын-жекжат туралы қандай мақал-мәтелдер білесің?

Өз бауырларыңа қандай тілектер айтар едің?

6.Дәйексөз

Бала болсаң, болғандай бол,

Ағайынға қорғандай бол

Н. Наушабекұлы

ІV. Үйге тапсырма

«Менің алтын тұғырым» тақырыбына өз отбасы туралы фото –көрме ұйымдастыру

V. Тыныштық cәті

-Балалар, ыңғайланып отырып алыңдар да , терең тыныс алыңдар. Енді көз алдарыңа елестетіңдер, сендердің қолдарыңда өте әдемі айна бар. Абайсыз қимыл асығыстық бұл әсемдікті бүлдіруі мүмкін.Адамдар арасындағы бауырмалдық сыйластық яғни қарым-қатынас осындай жұқа әрі нәзік. Олар қамқорлықты, сүйіспеншілік пен

Күні: 6 ақпан

Мектеп : Жамбыл атындағы орта мектеп

Сабақ тақырыбы: Ата-анаң -алтын тұғырың

Құндылық: ата-ана алдындағы адамгершілік, сыйластық

Қасиеттер: сүйіспеншілік,мейірімділік

Сыныбы : 11

Мұғалімі: Қ. Шаңбаева

Сабақ мақсаты:

- «Ата-ана» құндылығы туралы түсініктерінкеңейту.

Міндеттері :

- ата-анаға деген сүйіспеншілік сезіміне, ата-ананы құрмет тұтуға үйрету;

- ата-ананы қадірлеу, ардақтау, ата-ананың үмітін ақтауға баулу;

- махаббатқа, мейірімділікке, қамқорлыққа тәрбиелеу.

Ресурстар:

(құралдар, мәліметтер) оқулық, дәптер, өлеңдер, түрлі түсті карандаштар т.б.

Сабақ барысы:

І Ұйымдастыру:

Оқушылардың зейінін сабаққа аударып, қатысын түгендеу. Оқушыларға «Менің әкем теңдесі жоқ адам. Мен оны жүрегімнің түкпірінде сақтаймын» және «Анашым мен сені бар жан-тәніммен жақсы көремін және сыйлап өтемін» деген сөйлемдері бар бүктелген парақшаларды таратып екі топқа бөліп аламын.

Тыныштық сәті: оқушылар денемізді түзу ұстап, басымызды жоғары көтеріп, ыңғайланып отырамыз.Көзімізді жұмып, өзімізді кең жазық жайлауда жүргенімізді елестетеміз. Табиғаттың әсем көрінісі: құстардың шиқылы, судың сылдыры, аңқыған жусанның иісі мұрынды жарып барады. Жанымызда біздің баға жетпес жанымызға жақын адамдарымыз.Көңіл-күйіміз көтеріңкі Ал, енді көзімізді ашамыз. Кіммен бірге жүрміз.

Сабақ барысын

талдау:

ІІ Өткен сабақты қайталау

1. Ағайын- туыс деп кімді айтамыз?

2. Жігіттің неше жұрты бар?

3. Отбасы татулығы неде және оған себепкер кімдер?

ІІІ Жаңа сабақ

Шынымен де оқушылар әр отбасының тірегі мен ұйытқысы - ата –ана. Олай болса, бүгінгі сабағымыздың тақырыбы «Ата-анаң – алтын тұғырың»

1. Түйіндеме

М. Ғабдуллиннің ата-ана арманы, ел мүддесі мен ер мүддесінің бірлігі елімен бірге болғанда ғана бақыт табатынын түсіндіру

2. Мәтінмен жұмыс

І топ «Ақлима» Ғ. Мүсірепов

Мәтін мазмұны оқытылып,төмендегі сұрақтар бойынша әңгімелесу жүргізіледі.

· Бала анасына деген махаббатын қалай жеткізеді?

· Өзгенің баласын өзінікіндей сүю кез-келген ананың қолынан келе ме? Неліктен?

ІІ топ Менің атым- Қожа Б. Соқпақбаев

· Әкенің адам өмірінде алатын орны қандай?

· «Атадан бала тусайшы, ата жолын қусайшы деген мақалдың мағынасын қалай түсінесің?»

3. Көріп, талдап , ғибрат қыл! «Анам айтқан жалған сөздер».

Интерактивті тақтадан «Асыл арна» телеканалының «Анам айтқан жалған сөздер» бейнебаянын көрсету арқылы ата-ананың қадірін ұқтыру және сұрақтар арқылы пікірлесу

· Ананың осылай жалған сөйлегенін қателікке санайсыңба және не үшін өтірік айтты деп ойлайсың?

· Ананың бала үшін осыншалықты жасаған қамқорлығы мен жақсылығының өтеуі не деп ойлайсың?

4. «Мұғалім сыйы»

Екі топқа жасырын қорапшадағы тапсырманы орындау арқылы, сыйлық тарту ету.

1 қорапшадағы тапсырма

1) Алты аға бірігіп әке болмас,

Жеті жеңге бірігіп ана болмас

2) - Ей , перзентім ата-ананы құрметтеудің қажет екендігін ақыл-ой парасат тұғырынан байқап, білгейсің. Өйткені әр перзенттің тегі ата-ана ғой. Не үшін ата-ананы құрмет жасаймын деп, ойыңа алма. Олар сен...(Әңгімені осы жерден үзіп, балаларға әрі қарай өз ойларымен жалғастыруды өтінемін)

Олар сен үшін өзін өлімге де қиятыны белгілі. Сені жан-тәнімен жақсы көріп, тәрбиелеп жүрген ата-анаң көңілін қалдыратын құрттай да іс жасасаң, сен ешқандайда жақсылыққа лайықты жан емессің, өйткені кімде кім ата-ананың жақсылығын білмесе, басқа біреудің жақсылығын да бағаламайды.

3) «Әке» туралы өлең жатқа оқып бер.

2. Қорапшадағы тапсырма

1) Кімде- кім ғұмыр жасы ұзақ , ризығының мол және берекетті болуын қаласа ата-анасына жақсылық жасасын, туған туыстарының да қамын ойласын. Хадис Мағынасын таратып айт

2) Баланың жақсысы – әке мен шешенің ары , абыройы, жаманы –қайғысы, азап соры.

В. А. Сухомлинский

3) «Ана» туралы бір шумақ өлең оқы

5. Шығармашылық жұмыс

«Менің баға жетпес байлығым –әке-шешем» тақырыбында шағын эссе жау және үйден орындап келген слайдты тамашалау.

6. Топпен ән орындау

«Ана туралы жыр»

7. Дәйексөз

Әке – асқар тау,

Ана –ағып жатқан бұлақ

Бала-жағадағы құрақ.

Халық нақылы

8. Тыныштық сәті

Балалар, ыңғайланып отырып алыңдар да ,терең тыныс алыңдар. Енді көз алдарыңа елестетіңдер, сендердің қолдарыңда өте әдемі айна бар. Абайсыз қимыл асығыстық бұл әсемдікті бүлдіруі мүмкін.Адамдар арасындағы бауырмалдық сыйластық яғни қарым-қатынас осындай жұқа әрі нәзік. Ата-анамыздың алдындағы қамқорлықты, сүйіспеншілік пен татулықты берік қылайық . Ата-анамызға тек жақсылық жасаймық

1 қорапшадағы тапсырма

1) Алты аға бірігіп ............... болмас,

Жеті жеңге бірігіп ...............болмас

Әрі қарай өз ойыңмен жалғастыр

3) «Әке» туралы өлең жатқа оқып бер.

2. Қорапшадағы тапсырма

Мағынасын таратып айт

1) Кімде- кім ғұмыр жасы ұзақ , ризығының мол және берекетті болуын қаласа ата-анасына жақсылық жасасын, туған туыстарының да қамын ойласын.

Хадис

Мақалдың жасырын тұрған сөзін тауып айт

2) Баланың жақсысы – әке мен шешенің .........................., жаманы - .....................

В. А. Сухомлинский

3) «Ана» туралы бір шумақ өлең оқы