Инфоурок Обществознание Другие методич. материалыАдам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар

Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар

Скачать материал

Выберите документ из архива для просмотра:

Выбранный для просмотра документ 10 класс.doc

Основы права. 10 класс.

1 тур. Письменная работа.

(Максимально оценивается в 30 баллов, по 10 баллов за каждый ответ)


  1. Экономические и социальные права и свободы граждан Республики Казахстан.


  1. Гражданские правонарушения и ответственность.


  1. Практикум.


а) объясните, на каком основании ответственность за некоторые преступления наступает с 14 лет:


б) Заполните таблицу


Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 3 месяца

Специалист по кредитованию

Получите профессию

HR-менеджер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ 10 сынып.doc

Құқықтану негіздері. 10 сынып

1 айналым. Жазбаша жұмыс.

(Максимальды баға – 30 ұпай. Берілген сұрақ 10 ұпаймен бағаланады)


1.Қазақстан Республикасы азаматтарының экономикалық және әлеуметтік құқығымен бостандығы.


2.Азаматтық құқықбұзушылықпен жауапкершілік.


3.Практикум


А)кейбір қылмыс түрлеіне 14 жастан жауап беру не себепті жүргізіледі түсіндіріңдер.


Б) Кестені толтырыңдар:

























Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ 11 класс.doc

ОГП. 11 класс

1 тур. Письменная работа.

(Максимально оценивается в 30 баллов, по 10 баллов за каждый ответ)


  1. Республика Казахстан: политическая характеристика.


  1. Трудовое право. Предприятия. Условия труда. Индивидуальный трудовой договор. Договор и работодатель.


  1. Практикум.


а) В таблице приведены названия форм правления и их краткая расшифровка. Поставьте крестик в то место, которое укажите на принадлежность данной форме правления именно этого, принадлежащего только ей определения.


Монархия

Аристократия

Демократия

Тирания

Олигархия

Охлократия

Власть лучших







Власть силы и произвола

Власть немногих

Власть одного

Власть толпы

Власть народа



б) Составьте трудовой договор от своего имени, оговорив все необходимые условия.



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Бухгалтер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ 11 сынып.doc

Адам.Қоғам.Құқық.

11 сынып

1 айналым. Жазбаша жұмыс.

(Максимальды баға – 30 ұпай. Берілген сұрақ 10 ұпаймен бағаланады)


1.Қазақстан Республикасы: саяси мінездеме.


2.Еңбек құқығы.Кәсіпорын.Еңбек шарттары.Жеке еңбек шарты және жұмыс беруші


3.Практикум

А) Таблицада басқарудың түрлері мен қысқаша мазмұны берілген.Басқару түлеріне байланысты крест белгісін қойыңдар.


Охло

кратия


Үздіктер билігі


Күштер билігі


Азшылдар билігі


Жеке дара билік


Көпшілік билігі


Халық билігі








Б) Барлық қажетті жағдайларды жариялай отыра , өз атыңнан еңбек шартын құра.


Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Фитнес-тренер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ 9 класс.doc

ОГП. 9 класс

1 тур. Письменная работа.

(Максимально оценивается в 30 баллов, по 10 баллов за каждый ответ)


1. Общество. Типология общественности.


2. Личность и социальная среда. Социализация и воспитание.


3. Практикум.


а) Завершите фразы:

Талант и гениальность – это….

Личность подразумевает способность человека……

При формировании личности оказывает влияние…..

Личностью нельзя назвать……..


б) Согласно теории А. Маслоу, удовлетворенная потребность перестает быть мотивом. Потребности А. и С. удовлетворены и уже выступают побудителями. Потребность В. не удовлетворена, она обладает такой потенциальной силой, что уже перескочила в мотив, становится актуальной. Потребность Д. находится на пути к своему превращению в мотив.

Постройте график потребностей, характеризующий состояние удовлетворенности Ваших потребностей на какой-то конкретный момент времени.

hello_html_m225d83d2.png

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Секретарь-администратор

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ 9 сынып.doc

Адам.Қоғам.Құқық

9 сынып

1 айналым. Жазбаша жұмыс.

(Максимальды баға – 30 ұпай. Берілген сұрақ 10 ұпаймен бағаланады)


1.Қоғам.Қоғамның түрлері.


2.Тұлға және әлеуметтік орта. Әлеуметтену және тәрбиелеу.


3.Практикум.


А) Сөйлемді аяқта:

Қабілет және дарындылық дегеніміз – бұл ...

Тұлғаның даралық қасиеттері ......

Тұлғаны қалыптастыруда әсер етеді..............

Тұлға ұғымын шатастыруға болмайды......


Б) А.Маслоу ұсынған жүйе бойынша, адам қажеттіліктерін

Қажеттілік А және С қанағаттанрыылған қозғаушы болып табылады.

В қажеттілігі қатағатттанарлықсыз. Ол сондай керемет күшті иемденеді және актуальдә болады.Д қажеттілігі әдіске айналдыру жолында болып табылады.

Белгілі бір уақыт аралығына өздеріңіздің қажеттіліктеріңізді қанағаттандыратын, қажеттілік графигін құрыңдар


hello_html_44c6da01.png

Жоғарғы деңгей



A B C D





Қажеттілік

күштері






Төменгі деңгей


A B C D




Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Методист-разработчик онлайн-курсов

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Konstitucionnoe_pravo_kaz.doc

Тест тапсырмалары


1. Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастарды көрсетіңіз:

A) адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін қатынастар

B) мемлекеттік органдардың жүйесіне және өкілеттіктеріне қатысты қатынастар

C) мемлекеттің және қоғамның экономикалық негізін құрайтын қатынастар

D) мемлекетті және қоғамды ұйымдастыру негіздерін құрайтын қатынастар

E) мемлекет пен қоғамның саяси саласындағы қатынастар


2. Конституциялық құқық мемлекеттік және қоғамдық қатынастарды келесі әдістер арқылы реттейді:

A) диспозитивтік, императивтік, келісімдік

B) міндеттеуші, рұқсат беруші, конституциялық

C) міндеттеуші, рұқсат беруші, формальды-заңдық, статистикалық

D) салыстырмалы-құқықтық, функционалды, нақты-әлеуметтік

E) міндеттеу, тиым салу, рұқсат беру, тану


3. Конституциялық-құқықтық нормалар өзінің құрылымы бойынша ерекшелігі қандай?

A) уәкілдік беруші болып келеді

B) көбінесе норманың гипотезасы көрсетілмейді

C) көбінесе норманың санкциясы көрсетілмейді

D) тиым салушы болып келеді

E) рұқсат беруші болып келеді


4. Субъективтік құқықтарды бекітетін нормаларды көрсетіңіздер:

A) міндеттеуші нормалар

B) рұқсат беруші нормалар

C) тиым салушы нормалар

D) диспозитивтік нормалар

E) императивтік нормалар


5. Конституциялық құқықтық норма өзінің заңдық күші бойынша:

A) ең жоғарғы норма болып табылады

B) танушы норма болып табылады

C) тиым салушы норма болып табылады

D) диспозитивтік норма болып табылады

E) рұқсат беруші норма болып табылады


6. Конституциялық-құқық ғылымында қолданылатын зерттеу әдісін көрсетіңіз:

A) императивтік әдіс

B) диспозитивтік әдіс

C) салыстырмалы-құқықтық әдіс

D) тиым салу әдісі

E) рұқсат беру әдісі


7. Қазақстан Республикасы құқық жүйесінің негізін қандай құқық саласы құрайды?

A) қаржылық құқық

B) конституциялық құқық

C) мемлекет және құқық теориясы

D) азаматтық құқық

E) әкімшілік құқық


8. Атқаратын міндеттері (мақсаты) бойынша конституциялық-құқықтық қатынастар қалай жіктеледі?

A) уақытша және тұрақты

B) құқықтық және құқықтық емес

C) жалпы және нақты

D) құқық орнатушы және құқық қорғаушы

E) диспозитивтік және императивтік


9. Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттар:

A) Республика заңдарынан басымдығы болады

B) қолдану тәртібін Президент бекітеді

C) қолдану тәртібін Конституциялық Кеңес бекітеді

D) Республика заңдарынан басымдығы болмайды

E) ұлттық құқық жүйесінде маңызы жоқ


10. Төмендегілердің қайсысы конституциялық құқықтың субъектісі болып табылмайды?

A) халық

B) мемлекет және оның құрылымдық бөлімшелері

C) мемлекеттік органдар

D) ҚР-сының азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар және шетел азаматтары

E) дебаттық және өзге клубтар


11. Конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзіне не жатады?

A) Конституциялық заңдар

B) Конституциялық Кеңестің қаулылары

C) Конституция

D) Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары

E) әдет ғұрып


12. Әрекет ететін аумақтық шегі бойынша конституциялық құқықтың қайнар көздері қалай жіктеледі?

A) Конституциялық заңдар және органикалық заңдар

B) конституциялық әдет-ғұрып және конституциялық келісімдер

C) мемлекеттік органдар мен референдумда қабылданған заңдар

D) жалпы ұлттық және аймақтық

E) заң шығарушы билікпен және атқару билігімен шығарылған заңдар


13. Конституциялық құқық ғылымындағы зерттеу әдісіне қандай әдіс жатпайды?

A) тиым салу әдісі

B) статистикалық әдіс

C) салыстырмалы-құқықтық әдіс

D) социологиялық әдіс

E) жүйелі талдау әдіс


14. Конституциялық құқық субъектілеріне белгілі бір әрекеттерді жасауға ұйғаратын нормаларды көрсет:

A) тиым салушы нормалар

B) рұқсат беруші нормалар

C) міндеттеуші нормалар

D) уәкілдік беруші нормалар

E) императивтік нормалар


15. Конституциялық құқық ғылымының пәнін не құрайды?

A) адам және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесі

B) мемлекеттік органдардың жүйесі мен өкілеттіліктері

C) конституциялық-құқықтық нормалар

D) конституциялық құқықтың қалыптасуы, дамуы және қызмет етуінің заңдылықтары

E) конституциялық құқықтың реттеу әдістері


16. Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне төменде көрсетілгендердің қайсысы жатпайды?

A) Президент жарлықтары

B) Үкімет қаулылары

C) Сот шешімдері

D) Парламент заңдары

E) Мәжіліс және Сенаттың регламенті


17. Конституциялық құқық ғылымы:

A) конституциялық-құқықтық нормалар мен институттарды зерттейді

B) конституциялық қадағалауды жүзеге асырады

C) конституциялық міндеттердің орындалуына бақылауды жүзеге асырады

D) ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі құқық саласының рөлін атқарады

E) оқу пәні ретіндегі негізгі қызметті жүзеге асырады


18. Конституциялық құқық оқу пәні ретінде:

A) конституциялық қадағалауды жүзеге асырады

B) ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі құқық саласының рөлін атқарады

C) конституциялық міндеттердің орындалуына бақылауды жүзеге асырады

D) заңгерлерді дайындау барысында оқытылатын кешенді курс болып табылады

E) ҚР Конституциясы нормаларына ресми талдау жасайды


19. Конституциялық құқық ұғымы келесі аспектілерде қарастырылады:

A) ғылым, оқу пәні және халықаралық құқықтың негізгі институты ретінде

B) ғылым, оқу пәні ретінде

C) ғылым, оқу пәні және құқық саласы ретінде

D) құқық саласы және нормалар жиынтығы ретінде

E) оқу пәні және негізгі құқықтық институт ретінде


20. Конституциялық құқықтың пәні болып табылмайды:

A) саяси мәселелерден туындайтын кейбір мемлекетаралық қатынастар

B) мемлекеттегі сайлау жүйесін ұйымдастырумен байланысты қатынастар

C) мемлекеттегі заңшығару үрдісін реттеумен байланысты қатынастар

D) мемлекеттегі әділсотты ұйымдастырумен байланысты қатынастар

E) конституциялық бақылауды ұйымдастырумен байланысты қатынастар


21. Конституциялық құқық саласы қандай нормалардан қалыптасады:

A) конституциялық-құқықтық нормалардан

B) зерттеу әдістерінен

C) салт дәстүрден

D) тек Конституциядан ғана

E) құқық теориясынан


22. ҚР Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме беретін орган:

A) Парламент

B) Үкімет

C) Конституциялық Кеңес

D) Жоғарғы Сот

E) Мәжіліс


23. Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының келесідей көпшілік дауысымен енгізіледі:

A) елу пайызымен

B) жартысымен

C) бестен төртімен

D) төрттен үшінің көпшілік дауысымен

E) төрттен екісінің көпшілік дауысымен


24. Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі:

A) Республикалық референдумда

B) Үкіметпен

C) Жоғарғы Сотпен

D) Конституциялық Кеңеспен

E) Сенатпен


25. Қазақстан Республикасы Конституциясында жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін анықтайтын бөлім:

A) адам және қоғам

B) адам және азамат

C) жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі

D) жалпы ережелер

E) адам және жеке тұлға


26. Қазақстан Республикасы Конституциясы қабылданды:

A) 1995 жылы 30 тамызда жалпы халықтық референдуммен

B) 1993 жылы 30 тамызда жалпы халықтық референдуммен

C) 1998 жылы қазан айындағы конституциялық реформамен

D) 1995 жылы ҚР Президентімен

E) 1991 жылы 16 желтоқсанда ҚР Парламентімен


27. Конституцияның мызғымастығының кепілі болып табылады:

A) Президент

B) Конституциялық Кеңес

C) Жоғарғы Кеңес

D) БҰҰ

E) Парламент


28. Конституцияда көрсетілген мәселелер бойынша Конституциялық заңдар қабылданады:

A) Маслихаттарда көпшілік дауыспен

B) Әр Палата депутаттарының жалпы санының кемінде үштен екісімен

C) Сенат депутаттарының жартысымен

D) Мәжіліс депутаттарының жартысымен

E) Жоғарғы Сотпен


29. Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері бастама алады:

A) Конституциялық заңдардан

B) ҚР Президентінің Жарлықтарынан

C) ҚР Конституциясынан

D) Сот прецеденттерінен

E) ҚР Үкіметінің қаулыларынан


30. 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Президент:

A) заң шығарушы билік басшысы

B) Жоғарғы Кеңес басшысы

C) мемлекет және атқарушы билік басшысы

D) заң шығарушы және атқарушы билік басшысы

E) сот билігінің басшысы


31. Алғаш рет Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдауға негіз болып табылды:

A) Қазақ ССР-ң 25 қазандағы мемлекеттік егемендігі туралы Декларация

B) 1993 жылғы ҚР Конституциясы

C) Кеңестік шарт

D) ТМД- ның жарғылық қ±жаты

E) БҰҰ-ның Жарғысы


32. 1998 жылғы 7 қазандағы Қазақстан Республикасының Конституциясына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар бойынша Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі:

A) өзгертілген жоқ

B) 4 жылдан 5 жылға ұзарды

C) 5 жылдан 6 жылға ұзартылды

D) тек кейбір депутаттардың мерзімі ұзартылды

E) 2 жылдан 3 жылға ұзартылды


33. 1991 жылғы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң бойынша Конституцияның соттық тұрғыда қорғалуын қамтамасыз ететін жоғарғы органды көрсет:

A) ҚР Жоғарғы Кеңесі

B) ҚР Президенті

C) Конституциялық Кеңес

D) Прокуратура

E) ҚР Конституциялық Соты


34. 1993 жылғы Конституцияға сәйкес Жоғарғы Кеңестің өкілеттік мерзімі:

A) анықталмаған

B) 4 жыл

C) 5 жыл

D) 6 жыл

E) 4 жыл 6 ай


35. Конституция өзге актілерден ерекшеленеді:

A) қабылдану және өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі бойынша

B) реттеу әдістерінің кеңдігі бойынша

C) мемлекеттің барлық территориясына бірдей тарайтындығы бойынша

D) жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін реттеуге байланысты

E) нормаларының құрылысы бойынша ерекшеленеді


36. Конституция мазмұны бойынша өзге актілерден ерекшеленеді:

A) қамту пәнінің кеңдігімен

B) елеулі ерекшеліктерге ие емес

C) қамту пәнінің тарлығымен

D) кейбір қоғамдық қатынастарды реттемейді

E) Конституция мазмұнында міндеттер көрсетілмеген


37. ҚР Конституциясында неше баптан тұрады?

A) 99

B) 98

C) 77

D) 48

E) 97


38. 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР Конституциясына енгізілген өзгертулер мен толықтырулар бойынша ҚР Президентінің өкілеттік мерзімі ұзартылды:

A) 6 жылдан 7 жылға

B) 5 жылдан 7 жылға

C) 4 жылдан 7 жылға

D) 5 жылдан 6 жылға

E) 3 жылдан 7 жылға


39. 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР Конституциясына енгізілген өзгертулер мен толықтырулар бойынша ҚР Парламенті Сенатының депутаттарының өкілеттік мерзімі ұзартылды:

A) 3 жылдан 5 жылға

B) 4 жылдан 5 жылға

C) 4 жылдан 6 жылға

D) 5 жылдан 6 жылға

E) Сенат депутаттарының өкілеттек мерзімі өзгерген жоқ


40. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді:

A) 1995 жылы 30 тамызда

B) 1990 жылы 25 қарашада

C) 1998 жылы 7 қарашада

D) 1998 жылы 7 қазанда

E) 1998 жылы 17 желтоқсанда


41. 1998 жылғы 7 қазандағы ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді:

A) ҚР Президентімен

B) халықпен референдум арқылы

C) ҚР Парламентімен

D) ҚР Конституциялық Кеңесімен

E) ҚР Парламенті Сенатымен



42. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді:

A) 2007 жылы 1 қаңтарда

B) 1995 жылы 30 тамызда

C) 2007 жылы 21 мамырда

D) 2006 жылы 25 қазанда

E) 1991 жылы 16 желтоқсанда


43. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар 21 мамыр 2007 жылы енгізілді:

A) ҚР Президентімен

B) ҚР Парламентімен

C) ҚР Конституциялық Кеңесімен

D) Жалпыхалықтық референдумда

E) ҚР Үкіметімен


44. 2007 жылы 21 мамырдағы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес ҚР Президентінің қызметі:

A) 7 жыл мерзімінде қалады

B) 7 жылдан 5 жыл мерзімге өзгерді

C) 7 жылда 6 жыл мерзімге өзгерді

D) 5 жылдан 7жыл мерзімге өзгерді

E) 5 жылдан 6 жыл мерзімге өзгерді


45. 2007 жылғы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес жеке тұлғаны тұтқындауға және қамауға санкцияны береді:

A) Прокуратура органдары

B) Ішкі Істер органдары

C) Конституциялық Кеңес

D) Сот органдары

E) Конституциялық Сот


46. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің бөліну қағидасы алғаш рет бекітілді:

A) ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңында (16.12.1991ж.)

B) 1993 жылғы Конституцияда

C) 1995 жылғы Конституцияда

D) Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияда (25.10.1990ж.)

E) Кеңестік Шартта


47. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңы қабылданды:

A) 25 қазанда 1990 жылы

B) 30 тамызда 1995 жылы

C) 16 желтоқсанда 1991 жылы

D) 7 қазанда 1998 жылы

E) 16 желтоқсанда 1990 жылы


48. Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды?

A) 16 желтоқсанда 1991 жылы

B) 30 тамызда 1995 жылы

C) 7 қазанда 1990 жылы

D) 25 қазанда 1990 жылы

E) 25 қазанда 1991 жылы


49. Конституциялық құрылым дегеніміз не?

A) мемлекеттің конституциясымен немесе конституциялық

құқық актілерімен бекітілген және қорғалатын әлеуметтік, экономикалық және саяси-құқықтық қатынастар жүйесі

B) тек қана саяси-құқықтық қатынастар жүйесі

C) белгілі бір құқықтық қатынастар

D) Конституциямен анықталған, бірақ құқықтық тұрғыда қорғауды талап етпейтін қоғамдық қатынастар жүйесі

E) мемлекетті құқықтық тұрғыда басқарумен байланысты қатынастар жүйесі.


50. Конституциялық құрылым келесі қатынастар жүйесін қамтиды:

A) әлеуметтік, экономикалық

B) саяси, халықаралық, ұлтаралық

C) әлеуметтік, экономикалық, саяси-құқықтық

D) азаматтық, халықаралық, экономикалық

E) әлеуметтік, саяси, азаматтық


51. Конституциялық құрылымның қағидалары көрсетіңіз:

A) халық билігі, мемлекеттік егемендік, біртұтастық, биліктің бөлінуі, құқықтық үстемдігі, идеологиялық және саяси әр алуандық

B) заңдылық, биліктің бөлінуі, соғысты болдырмау, мемлекеттік тілден басқа өзге тілдерді мемлекет территориясында мойындамау

C) біртұтастық, құқықтық үстемдігі және бір идеологияның басым болуы

D) халықаралық құқық қағидаларының барлығы тарайды

E) конституциялық құрылым қағидаларды айқындауды немесе бөліп көрсетуді талап етпейді


52. Экономикалық жүйенің қағидаларын көрсетіңіз:

A) экономикалық жүйені реттеудегі мемлекеттің үстемдігі

B) меншіктің әр алуандығы және заңмен қорғалуы, еркін кәсіпкерлік, заңмен реттелген бәсекенің болуы және тағы басқалар

C) экономикада консервативтік позицияның болуы

D) әлеуметтік жүйенің негіздері тарайды

E) жоспарлы экономиканың кейбір қағидалары және нарықтық экономикалық барлық қағидалары тарайды


53. Қазақстан Республикасында төтенше жағдайды кім енгізеді:

A) ҚР Парламент

B) ҚР Қорғаныс Министрі

C) ҚР Президент

D) ҚР Үкіметі

E) ҚР-ның төтенше жағдай жөніндегі Министрі


54. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік биліктің қайнар-көзі:

A) Халық

B) ҚР Президенті

C) ҚР Парламенті

D) ҚР Үкіметі

E) ҚР Конституциялық Кеңесі


55. Қазақстан Республикасы қандай мемлекет болып саналады?

A) Президенттік

B) федеративтік

C) конфедерация мүшесі

D) монархиялық

E) азаматтық қауымдастық


56. Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет болғандықтан:

A) жоғарғы моральдық - этиқалық қағиданы ұстайтын мемлекет

B) саяси қызметте жоғары мәдениеттегі мемлекет

C) діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген

D) заң мемлекеттен жоғары тұруды мойындаған мемлекет

E) қоғамның ерекше құқықтарын мойындайтын мемлекет


57. Территориялық құрылысы жағынан Қазақстан Республикасы қандай мемлекет түріне жатады?

A) парламенттік

B) конфедерациялық

C) президенттік

D) федеративтік

E) унитарлық (біртұтас)


58. Халық билігін жүзеге асыру нысандары:

A) Республикалық референдум және сайлау

B) отырыстар

C) мемлекеттік органдарға өз билігін жүзеге асыруды беру

D) дөңгелек столдар

E) дебаттар


59. Діни институттардың мемлекеттік институттардан бөлінуі қандай мемлекеттерге тән?

A) зайырлы мемлекеттерге

B) демократиялық мемлекеттерге

C) құқықтық мемлекеттерге

D) клерикалды мемлекеттерге

E) геократиялық мемлекеттерге


60. ҚР мемлекеттік рәміздері қатарына не жатады?

A) ҚР Конституциясы

B) ҚР территориясы

C) ҚР картасы

D) ҚР қолданатын мөрлері

E) ҚР мемлекеттік елтаңбасы, Туы, Әнұраны


61. Мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар азаматтардың өтініштері мен басқа да құжаттарға жауаптарды қандай тілде береді?

A) ыңғайлы тілде

B) мемлекеттік тілде немесе өтініш жасалған тілде

C) ағылшын тілінде

D) орыс тілінде

E) ауызша береді


62. Мемлекетке тән барлық элементтердің тәуелсіз мемлекет белгілеріне сәйкес келуі қалай аталады?

A) мемлекеттік сәйкестілік

B) мемлекеттік егеменділік

C) мемлекеттік тәуелсіздік

D) ұлттық егемендік

E) халық егемендігі


63. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі:

A) орыс тілі

B) орыс және қазақ тілі

C) қазақ тілі

D) келісім шартта көрсетілген тіл

E) халықаралық құқықтағы қолданылатын тіл


64. Қазақстан Республикасында демократияның келесі түрлері бекітілген:

A) ашық демократия

B) шектелген демократия

C) өркениетті демократия

D) президенттік демократия

E) өкілетті және тікелей демократия


65. Саяси жүйенің қағидасын көрсетіңіз:

A) саяси плюрализм және идеологиялық саналуандылық

B) жерге жеке меншік

C) кәсіпкерліктің заңмен қорғалуы

D) мемлекеттік тілдің үстемдігі

E) бәсекенің болуы


66. ҚР мемлекеттік және қоғамдық институттардың бірігуіне жол беріле ме?

A) ішінара жол беріледі

B) толық түрде мемлекеттің мүддесіне сай келсе жол беріледі

C) жол берілмейді

D) халықаралық ұйымдармен шешіледі

E) жол беріледі


67. ҚР меншіктің келесі түрлері танылады:

A) мемлекеттік меншік

B) жеке меншік

C) қоғамдық меншік

D) заңды тұлғаның меншігі

E) мемлекеттік және жеке меншік


68. Конституциялық құрылым сипатталады:

A) конституцияның болуымен

B) конституцияның болмауымен

C) халықаралық ұйымдардың танылуымен

D) конституцияның болуы шарт емес

E) Ұлттар Ассамблеясының болуымен


69. ҚР қызметінің түбегейлі қағидалары:

A) қоғамдық татулық, саяси тұрақтылық, халық игілігін көздейтін экономикалық даму және ұлтаралық татулық

B) қоғамдық татулық, саяси тұрақтылық, ұлтаралық татулық және қазақстандық патриотизм

C) қоғамдық татулық және саяси әралуандылық

D) нарықтық экономиканы жетілдіру және қазақстандық патриотизм

E) қоғамдық татулық, саяси тұрақтылық, халық игілігін көздейтін экономикалық даму және қазақстандық патриотизм, мемлекеттегі маңызды мәселелерді демократиялық әдістермен шешу


70. ҚР-да билік тармақтарының қызмет етуі:

A) тежемелік және тепе-теңдік сақтау жүйесіне сәйкес

B) өзара құрметтеу қағидасына сәйкес

C) әділдік қағидасына сәйкес

D) бірін-бірі бақылау арқылы

E) бірін-бірі өзара тежеу арқылы


71. ҚР қызметінің түбегейлі принциптеріне:

A) қоғамдық келісімділік пен саяси тұрақтылық жатады

B) мемлекеттің өміріндегі маңызды мәселелерді тек референдум арқылы шешу жатады

C) тек қоғамдық келісімділік жатады

D) тек саяси тұрақтылық

E) тек қазақстандық патриотизм жатады


72. ҚР конституциялық құрылысында бекітілген демократия нысандары:

A) тек өкілетті демократия

B) тек тікелей демократия

C) өкілетті және тікелей демократия

D) конституциялық құрылыс негіздерінде демократия нысандары бекітілмеген

E) жергілікті референдум демократия принципы ретінде бекітілген


73. Өкілетті демократияның көрінісі ретінде:

A) Мемлекеттік билікте өкілетті органдардың болуымен сипатталады

B) Орталық атқарушы билік органына бағынған, жергілікті мемлекеттік басқару органдардың болуымен сипатталады

C) Тек қана жергілікті өкілетті органның болуымен сипатталады

D) Сот билігімен сипатталады

E) ҚР Конституциясында демократия нысандары туралы нормалар көрініс таппаған


74. Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет ретінде біртұтас құрылым:

A) территорияның біртұтастығы және әкімшілік құқықтық бірлестіктерге бөлінуімен сипатталады

B) Автономиялық облыстар мен аймақтардың болуымен сипатталады

C) Мемлекеттік мәртебесі бар территориялық бірліктермен сипатталады

D) Біріккен мемлекеттер одағымен сипатталады

E) республикалардың болуымен сипатталады


75. Унитарлы мемлекеттің белгісі болып:

A) Біртұтас азаматтылық заңнама және мемлекеттік органдар жүйесімен сипатталады

B) Тек біртұтас азаматтылықпен сипатталады

C) Біртұтас заңнамамен сипатталады

D)Тек біртұтас мемлекеттік органдар жүйесімен сипатталады

E) Әр – түрлі азаматтық және біртұтас заңнамамен сипатталады


76. ҚР Конституциясына сай тепе – теңдік тежемелі жүйеге:

A) Парламенттік импичмент кіреді

B) ҚР Президентінің «Вето» құқығы, парламент импичменті, Үкіметке сенімсіздік білдіру

C) ҚР Президентінің «Вето» құқығы

D) ҚР Конституциясында тепе – теңдік тежемелі жүйе бекітілмеген

E) Парламент Сенатына сенімсіздік білдіру


77. ҚР саяси жүйесінің негізін қалыптастырады:

A) Тек мемлекеттік институттардың болуы

B) Тек саяси партиялардың болуы

C) Тек қоғамдық ұйымдардың болуы

D) Тек халықаралық ұйымдардың болуы

E) Қоғамдық бірлестіктер (саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, діни бірлестіктер) мен мемлекеттік институттармен сипатталады


78. Қазақстан Республикасының азаматтығын беру немесе беруден бас тарту туралы шешімді кім қабылдайды?

A) ҚР-ның Үкіметі

B) ҚР-ның Парламенті

C) ҚР-ның Президенті

D) ҚР-ның Жоғарғы Соты

E) Тиісті әкімшілік-аумақтық әкімшіліктер


79. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар тобына жататын құқықты көрсетіңіз

A) өмір сүру құқығы

B) ар-ождан бостандығы құқығы

C) ақпаратты алу және сөз бостандығы құқығы

D) енбек ету, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы

E) жеке өмірге қол сұқпаушылық құқығы


80. Адам құқықтары өз мазмұны бойынша қалай жіктеледі?

A) адам және азаматтарға қатысты құқықтар

B) бірінші, екінші және үшінші топтың құқықтары

C) жеке, саяси және әлеуметтік-мәдени құқықтар

D) негізгі және қосалқы құқықтар

E) ажырамас құқықтар

81. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесін қандай элементтер құрайды?

A) құқықтар мен бостандықтар

B) тек-қана құқықтар

C) тек-қана міндеттер

D) міндеттер және азаматтылығы

E) құқықтар, бостандықтар және міндеттер


82. Қосазаматтық Қазақстан Республикасында:

A) барлық азаматтарға берілуі мүмкін

B) рұқсат етілмеген

C) Сыртқы Істер министрлігінің келісімімен беріледі

D) ҚР Үкіметінің келісімімен беріледі

E) тек-қана ТМД-ға кіретін мемлекеттер азаматтарына рұқсат етіледі


83. Азаматтықтан айырылуға негіз болып табылмайды:

A) егер тұлға адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса

B) ҚР-ның егемендігі мен тәуелсіздігіне саналы түрде қарсы шықса

C) ҚР-сы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса

D) басқа мемлекеттің қауіпсіздік, полиция және өзге де мемлекеттік органдарына қызметке тұрса

E) Мемлекеттік нышандарды дұрыс қолданбаса


84. Тек Қазақстан Республикасының азаматтарына тиісті міндетті көрсетіңіздер:

A) ҚР-сы Конституциясын және заңдарын сақтау

B) басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу

C) Қазақстан Республикасын қорғау

D) заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу

E) енбек ету міндеті


85. Санкциясыз жеке тұлғаны қанша уақыттан аспайтын мерзімге ұстауға болады?

A) 10 сағат

B) 24 сағат

C) 36 сағат

D) 72 сағат

E) бір тәулік


86. Жеке тұлғаның саяси құқықтарына жатпайды:

A) сайлау құқығы

B) сайлану құқығы

C) Республикалық референдумға қатысу құқығы

D) мемлекет ісін басқаруға тікелей және өз өкілдері арқылы қатысу құқығы

E) еркін жүріп-тұру және тұрғылықты мекенді өз қалауы бойынша таңдап алу құқығы


87. Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығуға рұқсат беруден бас тартуға негіз болып табылмайды:

A) ҚР-сы алдында өтелмеген міндеттемелері болса

B) кәмілет жасқа толмаған азамат болса

C) ҰҚК-нің қызметкері болса

D) сот үкімі бойынша жазаны өтеп жүрсе

E) азаматтықтан шығу ҚР-ның мемлекеттік қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе


88. Тұрғын үйге қол сұқпау құқығын адам құқықтарының қандай тобына жатқызамыз?

A) еңбек ету құқықтарына

B) экономикалық құқықтарға

C) саяси құқықтарға

D) конституциялық құқықтарға

E) құқықтық қағидаларға


89. Қазақстан Республикасы азаматтығын алу негізіне не жатпайды?

A) ҚР-да тууы бойынша

B) ҚР-ның азаматтығына қабылдау

C) ҚР-ның халықаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша

D) ҚР-ның азаматымен некеге тұру

E) ҚР-сы азаматын асырап алу


90. Қазақстан Республикасында шетел азаматтары ретінде кімдер танылады?

A) ҚР-ның азаматтары емес тұлғалар

B) өзінің басқа мемлекеттің азаматы болып табылатынына қатысты дәлелі толық емес шетел азаматтары

C) басқа мемлекеттің азаматы болып табылатынына қатысты дәлелі жоқ адамдар

D) ҚР-ның азаматы емес және де басқа мемлекеттің азаматы екендігі туралы тиісті дәлелдері бар адамдар

E) ҚР-ның азаматымен некеге отырған адамдар


91. Саяси баспана беру мәселесін кім шешеді?

A) ҚР Парламенті

B) ҚР Президенті

C) ҚР Үкіметі

D) ҚР Сыртқы Істер министірлігі

E) ҚР Конституциялық Кеңесі


92. ҚР-да азаматтығы жоқ адамдар ретінде кімдер танылады?

A) ҚР-ның азаматтары емес тұлғалар

B) өзінің басқа мемлекеттің азаматы болуына қатысты дәлелі жоқ тұлғалар

C) ҚР-ның азаматы емес және де басқа елдің азаматы болуына қатысты дәлелі жоқ тұлғалар

D) басқа елдің азаматтылығына қатысты тиісті дәлелі бар тұлғалар

E) бұрын ҚР-ның азаматымен некеде тұрған тұлғалар


93. Ар-ождан бостандығы қандай құқықтар тобына жатады?

A) жеке бастың құқықтарына

B) экономикалық құқықтарға

C) әлеуметтік құқықтарға

D) халықаралық құқықтарға

E) саяси құқықтарға


94. ҚР азаматын азаматтығынан айыруға бола ма?

A) жоқ

B) иә

C) уақытша болады

D) ішінара

E) құқықбұзушылық жасаса


95. Азаматтық дегеніміз не?

A) жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің ерекше формасы

B) құқықтық мәртебе

C) міндеттер мен құқықтарды алып жүрудің өзіндік формасы

D) мемлекет пен жеке тұлға арасындағы өзара құқықтар мен міндеттер жүктелетін тұрақты құқықтық байланыс

E) құқықтарға ие болудың ерекше формасы


96. Қандай жағдайда азамат шет елге берілуі мүмкін?

A) шет мемлекеттің заңын бұзған жағдайда

B) мемлекет қажет деп тапқан жағдайда

C) халықаралық шарттарда белгіленген жағдайда

D) аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда

E) халықаралық ұйымдар талап еткен жағдайда


97. ҚР-сы азаматтығынан айыруға негіз болып табылады:

A) әкімшілік құқықбұзушылық жасаса

B) міндеттерін орындаудан бас тартса

C) қылмыс жасаса

D) басқа мемлекетте кәсіпкерлік қызметпен айналысса

E) азаматтықты жалған, жасанды құжат беру алғандығы дәленденсе


98. Әскери қызметкерлерге тыйым салынады:

A) шығармашылықпен айналысуға

B) шет мемлекеттерге баруға

C) коммерциялық ұйымдардың қызметін пайдалануға

D) кәсіптік одақтарда мүшелікте болуға

E) діни орталықтарға баруға


99. Әскери қызметкерлерге тыйым салынады:

A) саяси партияны қолдап сөйлеуге

B) шет мемлекеттерге баруға

C) коммерциялық ұйымдардың қызметін пайдалануға

D) ғылыммен айналысуға

E) діни орталықтарға баруға


100. Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерінің келесі түрлері болады:

A) әлеуметтік, экономикалық және заңдық

B) мәдени, экономикалық және заңдық

C) әлеуметтік, ұлттық және заңдық

D) мемлекеттік және заңдық

E) демократиялық және заңдық


101. ҚР Конституциясына сәйкес азаматтар жоғарғы білім алуға:

A) міндетті

B) құқылы

C) өзге біреудің құқығына қайшы келмесе ерікті

D) құқығы бар, кейбір шектеулерді қоспағанда

E) тиіс, кейбір жағдайларда міндетті


102. ҚР Конституциясына сәйкес азаматтар орта білім алуға:

A) міндетті

B) құқылы

C) өзге біреудің құқығына қайшы келмесе ерікті

D) құқығы бар, кейбір шектеулерді қоспағанда

E) тиіс, кейбір жағдайларда міндетті


103. ҚР-да шет ел азаматтары қандай құқықтардан шектелген:

A) КР жоғарғы оқу орындарында білім алуына

B) ҚР территориясында еңбек етуіне

C) ҚР азаматымен некеде тұруына

D) ҚР территориясында кәсіпкерлікпен айналысуға

E) ҚР құқыққорғау органдарында қызмет арқаруға


104. Азаматтың саяси құқығына келесілер кіреді:

A) жерге жеке меншік құқығы

B) жеке меншікке ие болу құқығы

C) сайлау және сайлану құқығы

D) кәсіп түрін таңдау құқығы

E) ҚР территориясында еркін жүріп тұру құқығы


105. Жеке тұлғаның экономикалық құқықтар тобына кіреді:

A) кәсіпкерлікпен айналысу құқығы

B) қайырымдылықпен айналысу құқығы

C) еңбек ету құқығы

D) сайлану құқығы

E) ҚР территориясында еркін жүріп-тұру құқығы


106. Жеке тұлға өзінің қандай дінге және партияға жататынын көрсетуге:

A) міндетті емес

B) міндетті

C) өзгелердің мүддесіне қайшы келген жағдайда ғана міндетті

D) Сайлау кезінде міндетті

E) тек көпшіліктің өтініші бойынша ғана көрсетуге тиіс


107. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға рұқсат етіле ме?

A) мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға мүмкіндік береді

B) мемлекеттік органдардың келісімімен рұқсат етіледі

C) Рұқсат етілмейді

D) Мемлекеттік билік тармағына байланысты

E) Нақты саяси институттық қызметінің бағытына байланысты


108. Саяси партияны мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін қанша мүше болу керек?

A) бір мың адамнан кем емес

B) екі мың адамнан кем емес

C) елу мың адамнан кем емес

D) екі мың адамнан көп емес

E) бес жүз адамнан кем емес


109. Саяси партияға мүшелікте болуына жол берілмейді:

A) ғылыми қайраткерлерге

B) азаматтығы жоқ адамдарға

C) зейнеткерлерге

D) оқытушыларға

E) студенттерге


110. Үкімет мүшелерінің саяси партиядағы ақы төленетін қызметтерді атқаруға құқығы бар ма?

A) жоқ

B) бар

C) басшылық қызметтен басқаларын атқаруға болады

D) құрылтайшылардың келісімімен атқаруы мүмкін

E) ішіара атқарады


111. Саяси партияларға Қазақстан Республикасының азаматы неше жастан мүше бола алады?

A) 21 жастан

B) 18 жастан

C) 23 жастан

D) 16 жастан

E) 19 жастан


112. Саяси партияларды мемлекеттік тіркеуді қандай орган жүзеге асырады?

A) ҚР-сының Әділет министрлігі

B) саяси партияларды тіркеуден өткізу міндетті емес

C) ҚР-сының Президент әкімшілігі

D) Ішкі істер органдары

E) ҚР-сының Парламенті


113. Саяси парияларды қаржыландыру көзіне не жатпайды?

A) мүшелікке кіру жарнасы

B) мүшелік жарна

C) діни бірлестіктерден алған қаражат

D) жарна

E) заңмен рұхсат етілген басқа да кірістер


114. ҚР Конституциясына сай азаматтардың бірлесу бостандығы қалай жүзеге асырылады?

A) Саяси партиялардың мүшесі болуы арқылы

B) Сайлау құқығы арқылы

C) Мемлекеттік органға сайлану арқылы

D) Мемлекеттік қызметке өту арқылы

E) Бірлесу бостандық құқығы ҚР Конституциясында бекітілмеген


115. ҚР саяси партиялардың қызметін қаржыландыруға кімдерге тиым салынады?

A) Азаматтарға

B) Шет ел саяси партиялары мен шетел азаматтарына

C) Қоғамдық бірлестіктерге

D) Заңды тұлғаларға

E) Тыйым салынбаған


116. Саяси партиялардың қоғамдық ұйымдардан айырмашылығы

A) Тек ҚР азаматтардың мүшелігімен қалыптасуымен

B) Азаматтығы жоқ адамдардың мүшелігімен қалыптасуымен

C) Босқындардың мүшелігімен қалыптасуымен

D) Шет ел азаматтарының мүшелігімен қалыптасуымен

E) айырмашылығы жоқ


117. Саяси партиялар фракциясы қандай лауазымды тұлғаларды тағайындауға қатысады?

A) ҚР Президентін тағайындауға қатысады

B) Премьер – Министрді тағайындауға қатысады

C) Бас прокурорды тағайындауға қатысады

D) Ұлттық Банк төрағасын тағайындайды

E) саяси партиялар фракцияларды мемлекеттік билік органдарының лауазымды тұлғалардың тағайындауға қатысу өкілеттілігі жоқ


118. Пропорционалдық сайлау жүйесі бойынша депутаттық мандат бөлінісіне төмендегідей дауыс жинаған партиялар жіберіледі.

A) сайлаушылардың 10% кем емес дауысын жинаған

B) сайлаушылардың 5% кем емес дауысын жинаған

C) сайлау кедергісі айқындалмаған

D) сайлаушылардың 7% кем емес дауысын жинаған

E) сайлаушылардың 3% кем емес дауысын жинаған


119. Президенттің кезекті сайлауы қай уақытта өткізіледі:

A) қаңтар айының бірінші жексенбісі

B) желтоқсан айының соңғы тоқсаны

C) қазан айының бірінші жексенбісі

D) наурыз айының бірінші жексенбісі

E) желтоқсан айының бірінші жексенбісінде


120. Сайлау комиссияларының біртұтас жүйесіне кірмейтін орган:

A) орталық сайлау комиссиясы

B) территориялық сайлау комиссиясы

C) округік сайлау комиссиясы

D) аудандық сайлау комиссиясы

E) учаскелік сайлау комиссиясы


121. Орталық сайлау комиссиясының өкілеттілік мерзімі:

A) 5 жыл

B) 3 жыл

C) 10 жыл

D) 1 жыл

E) 2 жыл


122. Президенттікке кандидат келесі жағдайда сайланды деп есептеледі:

A) сайлауға қатысқан сайлаушылардың 50%-тен астам дауысын жинаса

B) сайлауға қатысқан кандидаттардаң ең көп дауыс жинаса

C) сайлаушылардың жалпы санының 50% дауысын жинаса

D) сайлауға қатысқандардың 2/3 дауысын жинаса

E) басқа кандидаттарға қарағанда дауыс жинамаса


123. Округтік сайлау комиссиялары неше мүшеден құрылады?

A) 5 мүшеден

B) 7 мүшеден

C) 10 мүшеден

D) 12 мүшеден

E) 15 мүшеден


124. Әр сайлау учаскесінде сайлаушылардың саны қанша болу керек?

A) 5 000 сайлаушылардан көп емес

B) 2 000 сайлаушылардан көп емес

C) 5 000 сайлаушылардан артық

D) 3 000 сайлаушылардан көп емес

E) 3 000 сайлаушылардан көп


125. Сайлау бюллетеньдері сайлау комиссияларына қандай уақытта беріледі?

A) сайлауға дейін 10 күн қалғанда

B) сайлауға дейін 14 күн қалғанда

C) сайлауға дейін 1 күн қалғанда

D) сайлауға дейін 3 күн қалғанда

E) сайлау күнінде


126. ҚР Президентін сайлау нәтижесі туралы хабарлама бұқаралық ақпарат құралдарында қашан жариялану керек?

A) сайлау өткізілген күннен бастап 14 күннен кем емес мерзімде

B) сайлау өткізілген күннен бастап 10 күннен кем емес мерзімде

C) сайлау өткізілген күннен бастап 7 күннен кем емес мерзімде

D) сайлау өткізілген күннен бастап 5 күннен кем емес мерзімде

E) сайлау күнінен кейінгі күні


127. Сенат депутаттарын сайлау кезіндегі қайта дауыс беру қашан өткізіледі?

A) алғашқы дауыс беруден кейін 7 күн ішінде

B) алғашқы дауыс беруден кейін 5 күн ішінде

C) алғашқы дауыс беруден кейін 3 күн ішінде

D) алғашқы дауыс берілген күні

E) мүлдем өткізілмейді


128. Сайлау комиссиясының біртұтас жүйесіне кіреді:

A) аумақтық сайлау комиссиялары

B) селолық сайлау комиссиялары

C) аудандық сайлау комиссиялары

D) қалалық сайлау комиссиялары

E) ауданаралық сайлау комиссиялары


129. Орталық сайлау комиссиясының Төрағасының:

A) жоғарғы білімі болуы керек

B) жоғарғы саяси білімі болуы керек

C) жоғарғы заң білімі болуы керек

D) жоғарғы білімінің болуы шарт емес

E) жоғарғы арнайы білімі болуы керек


130. Сайлау алдындағы үгіт жүргізуге тиым салынады:

A) сайланушыға

B) сайланушының сенім білдірген өкілдеріне

C) сайланушының партияласына

D) зейнеткерлерге

E) судьяларға


131. Сенат депутатын сайлау өткізілуі тиіс:

A) үш тәулік ішінде

B) бір апта ішінде

C) ҚР Президенті анықтаған уақыт аралығында

D) бір тәулік ішінде

E) Сенат депутаттарының көпшілік дауысымен анықталынады


132. Сайлау комиссиясының біртұтас жүйесіне кіреді:

A) селолық сайлау комиссиялары

B) округтік сайлау комиссиялары

C) аудандық сайлау комиссиялары

D) қалааралық сайлау комиссиялары

E) ауданаралық сайлау комиссиялары


133. Сенат депутатын сайлауының қорытындысын Орталық сайлау комиссиясы:

A) сайлау өткізілген күні шығаруы тиіс

B) үш тәулік мерзімінен кешіктірмей шығаруы тиіс

C) заңда көрсетілмеген

D) жеті күн мерзімінен кешіктірмей шығаруы тиіс

E) тиісті әкімшілік территорияның өкілді билік органы анықтайды


134. Мәжіліс депутаттарын сайлаудың Конституцияға сәйкестігін қарау құзіреті берілген:

A) ҚР Президентіне

B) ҚР Бас Прокуратурасына

C) Парламент Сенатына

D) Премьер - Министрге

E) Конституциялық Кеңеске


135. Президенттікке үміткерлердің максималды саны:

A) 10

B) ҚР Парламенті депутаттары анықтайды

C) Конституциялық Кеңес мүшелерінің басым көпшілігінің дауысымен анықталынады

D) 3

E) шек қойылмаған


136. Рефендумға шығарылған Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар, егер олар үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жєне Астананың халқының кемінде қанша дауыс берсе қабылданды деп есептеледі?

A) Азаматтардың жартысынан астамы

B) азаматтардың кемінде үштен екіден астамы

C) азаматтардың кемінде екіден үш дауысы

D) азаматтардың жартысынан аз

E)азаматтардың бірден бес дауысы


137. Референдумда қабылданған ҚР Конституциясы бойынша референдум нәтижелері қанша мерзімнен кейін күшіне енеді?

A) ресми түрде жарияланған күннен бастап

B) 10 күннен кейін

C) 5 күннен кейін

D) 1 күннен кейін

E) 1 айдан кейін


138. Республика азаматттардың, қоғамдық бірлестіктерінің референдумға қойылған мәселе бойынша пікірлерін білдіру құқығы қандай құқыққа кепілдік береді?

A) өз пікірін білдіру

B) сөз бостандығы

C) өтініш жасау

D) қарсы пікір айту

E) тең құқығына


139. Референдумды әзірлеу мен өткізуге байланысты шығыстар қандай қаражаттар есебінен қаржыоандырылады?

A) тек қана республикалық бюджеттен

B) тек облыстық және республикалық бюджеттен

C) Президенттің қорынан

D) Парламенттің қорынан

E) Үкіметтің қорынан


140. Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын және екі мүшесін, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеттің Төрағасын және екі мүшесін қызметке қанша мерзімге тағайындайды?

A) 5 жыл

B) 6 жыл

C) 4 жыл

D) 3 жыл

E)1 жыл


141. Республика Парламенті депутаттарын сайлау қандай заңмен реттеледі?

A) Конституциялық заңмен

B) сайлау туралы заңмен

C) конституциямен

D) заңмен

E) ҚР парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы заңмен


142. ҚР Президентті, Парламент депутаттарын сайлау қорытындыларын кім анықтайды?

A) аумақтық сайлау комиссиясы

B) округтік сайлау комиссиясы

C) аудандық сайлау комиссиясы

D) ауданаралық сайлау комиссиясы

E) орталық сайлау комиссиясы


143. Аумақтық сайлау комиссиясы қанша адамнан құралады:

A) 5

B) 6

C) 4

D) 7

E) 8


144. Референдум өткізі туралы шешім қабылдау құқығына кім ие?

A) Қазақстан Республикасының Парламенті

B) Қазақстан Республикасының Үкіметі

C) Парламент Сенаты

D) Парламент Мәжілісі

E) Қазақстан Республикасының Президенті


145. Республикалық референдумда келесі мәселелер қарастырылады:

A) Конституцияны қабылдау

B) рақымшылық жасау актісі

C) мемлекеттік органдардың арасындағы қатынастарды шешу

D) бюджет және салық жүйесі

E) ұлттық қауіпсіздік мәселесі


146. Белгілі бір заңды, жалпы халықтық дауыс беру арқылы қабылдау үшін өткізілетін референдум ол:

A) императивтік референдум

B) заң шығарушы референдум

C) факультативті референдум

D) диспозитивтік референдум

E) аймақтық референдум


147. Республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ адамдарды көрсетіңіз:

A) ҚР-ның азаматтылығын өтініш арқылы алған адамдар

B) 20 жасқа толмаған адамдар

C) шетел азаматымен некеге отырған азаматтар

D) әкімшілік жауапкершілікке тартылған азаматтар

E) бас бостандығынан айырылған азаматтар


148. Республикалық референдумды тағайындау жөніндегі бастамашылықты қандай субъект білдіре алмайды?

A) ҚР-сының Президенті

B) ҚР-сының Парламенті

C) ҚР-сының Үкіметі

D) ҚР-сының Конституциялық Кеңесі

E) Республикалық референдумға қатысу құқығы бар, екі жүз мыңнан кем емес Республика азаматтары


149. Референдумды өткізу туралы шешім қабылданған күннен бастап ол қанша мерзімнен кешіктірілмей өткізілуі тиіс?

A) 1 ай

B) 2 ай

C) 3 ай

D) 4 ай

E) 6 ай


150. Республикалық референдумның Конституцияға сай өткізілгені туралы мәселені қандай мемлекеттік орган қарайды?

A) Президент

B) Парламент

C) Жоғарғы Сот

D) Конституциялық Кеңес

E) Үкімет


151. Республикалық референдум туралы заңның орындалуына бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік органды көрсетіңіз:

A) Парламент

B) Орталық сайлау комиссиясы

C) Конституциялық Кеңес

D) Жоғарғы Сот

E) Президент


152. Республикалық референдумның пәні болып табылады:

A) Республикалық бюджетті бекіту

B) Жоғарғы Соттың Төрағасын тағайындау

C) Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу

D) ағымдағы заңдарды қабылдау

E) халықаралық шарттарды ратификациялау


153. Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын және екі мүшесін, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитеттің Төрағасын және екі мүшесін қызметке кім тағайындайды?

A) Президент

B) Сенат

C) Мәжіліс

D) Сенат келісімімен президент

E) Мәслихат


154. Қазақстан Республикасының Президенті:

A) Атқарушы билік басшысы

B) Заң шығарушы билігінің басшысы

C) Сот билігінің басшысы

D) Мемлекет басшысы

E) Үкімет басшысы


155. ҚР-ның Конституциясына сәйкес Президент:

A) Қарулы Күштердің қызметкері болып табылады

B) Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады

C) Қарулы Күштердің үйлестірушісі болып табылады

D) Қарулы Күштердің басшысы болып табылады

E) Қарулы Күштердің Бас Штабының Бастығы болып табылады


156. ҚР Президентінің 2007 жылғы 21 мамырдағы Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес өкілеттілік мерзімі:

A) 7 жыл

B) 5 жыл

C) 10 жыл

D) 6 жыл

E) 4 жыл


157. ҚР Президентінің құзіретінің аумағына кірмейтін мәселелер:

A) Қазақстанның халқына елдегі жағдай туралы жыл сайын жолдау жасау

B) Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын тағайындап қайта шақыртып алу

C) халықаралық шарттарды бекіту

D) республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдау

E) азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асыру


158. ҚР Президентінің құзіретіне кірмейді:

A) Қазақстан халқына елдегі жағдай туралы жыл сайынғы жолдауын арнайды

B) Сенат Төрағасын бекітеді

C) Ұлттық Банктін төрағасын тағайындайды

D) Республикалық бюджетті бекітеді

E) дипломатиялық өкілдіктердің басшыларын тағайындап қайта шақыртады

159. Төменде көрсетілген жағдайлардың қайсысы Президентті орнынан босатудың негізі болып саналмайды:

A) Қылмыс жасау кезінде ұсталса

B) Импичмент қабылданса

C) денсаулығына байланысты өз қызметін жүзеге асыра алмау

D) мемлекетке опасыздық жасау

E) әкімшілік құқық бұзушылық жасаса


160. Қазақстан Республикасы Президентінің құзіретіне төмендегі қызметтердің қайсысы кірмейді?

A) азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асырады

B) Конституциялық Кеңестің Төрағасын тағайындайды

C) қоршаған табиғи ортаны және ресурстарын тиімді қолдану мен қорғаудың бағдарламаларды дайындап және оның жүзеге асуын қамтамасыз етеді

D) Президент Әкімшілігін қалыптастырады

E) Қауіпсіздік Кеңесін құрады


161. Қазақстан Республикасы Президенті мемлекетте қандай қызметті атқарады?

A) заңшығарушы билікті жүзеге асырады

B) атқарушы билікті басқарады

C) сот билігінің жалпы басқаруын жүзеге асырады

D) мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді жұмыс істеуін камтамасыз етеді

E) конституциялық қадағалау органының қызметін атқарады


162. Қазақстан Республикасы Президенті қандай актілер қабылдайды?

A) Бұйрықтар мен нұсқаулар

B) Нұсқаулар

C) Жарлықтар

D) Қаулылар мен міндетті шешімдер

E) Шешімдер


163. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына қандай лауазымды тұлға қол қояды?

A) Сенат төрағасы

B) Президент

C) Сыртқы істер Министрі

D) БҰҰ-ның Бас Хатшысы

E) Төтенше және өкілетті елші


164. Қазақстан Республикасы Президенті қызметіне келуіне байланысты қойылатын шектеулерге жатпайды:

A) өкілетті органның депутаты болуға құқығы жоқ

B) кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, өзге де ақы төленетін қызметтерді атқаруға құқығы жоқ

C) өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңінде саяси партиядағы қызметін жүзеге асыруға құқығы жоқ

D) ғылыммен және ағарту ісімен айналысуға

E) коммерциялық ұйымның басқарма кеңесінде мүше болуға құқығы жоқ


165. Қазақстан Республикасы Президенті болуы үшін қойылатын талаптарға төменгі талаптардың қайсысы кірмейді?

A) Қазақстан Республикасының азаматтығына туғаннан ие болу керек

B) 40-тан жас болмауы керек

C) Қазақстан Республикасының территориясында соңғы 15 жыл ішінде µмір сүруі керек

D) Ұлты қазақ болу керек

E) мемлекеттік тілді еркін меңгеруі керек


166. Қазақстан Республикасының Экс-Президенті:

A) Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өмір бойы депутаты болуға құқылы

B) Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің өмір бойы депутаты болуға құқылы

C) Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің құрметті мүшесі болып табылады

D) Қазақстан Республикасы кешірім туралы коммиссиясының тұрақты мүшесі болуға құқылы

E) Қазақстан Республикасы Конституциялық Кенесінің өмір бойы мүшесі болып табылады


167. Қазақстан Республикасы Президентінің қызметіне кіретін құзіретті көрсетіңіздер:

A) республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді

B) бюджет жобасын бекітеді

C) Парламент жұмысына жауап береді

D) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы сұрақтарды шешеді

E) Үкімет қызметін басқарады, ұйымдастырады және тұрақты түрде жұмысына жауап береді


168. Қазақстан Республикасы Президентіне қандай жағдайда импичмент жариялануы мүмкін?

A) Еңбек заңдылығын бұзған жағдайда

B) әкімшілік құқық бұзушылық үшін

C) мемлекетке қарсы опасыздық жасаған жағдайда

D) Парламентті таратқан жағдайда

E) аса ірі мөлшерден мемлекеттік қаражаттарды ысарап еткен жағдайда


169. Қазақстан Республикасы Президентіне сайлануға үміткерге жас мөлшеріне байланысты келесі талап қойылады:

A) 20 жасқа толған болуы керек

B) 35 жасқа толған болуы керек

C) 40 жасқа толған болуы керек

D) 45 жасқа толған болуы керек

E) 50 жасқа толған болуы керек


170. Қандай сәттен бастап ҚР Президентінің өкілеттілігі тоқтатылды деп есептеледі:

A) Жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен сәттен бастап

B) Республика Парламентті таратылған жағдайда

C) Саяси партияға мүшелікке кірген сәттен бастап

D) Өкілді органның депутаты болған сәттен бастап

E) Кәсіпкерлік қызметпен айналысқан сәттен бастап


171. ҚР Тұңғыш Президентіне қандай құқық берілген:

A) Үкімет отырыстарына төрағалық ету

B) Ішкі саясаттын негізгі бағыттарын айқындау

C) Конституциялық Кеңестің өмір бойлық мүшесі болу құқығы

D) Халық алдында сөз сөйлеу

E) Халықаралық шарттарға қол қою


172. Президент заң шығару құзіреттілігіне ие бола ала ма?

A) Иә, Президент заң шығару билігін жүзеге асыратын тұлға

B) Иә, Парламенттін жалпы отырысында Президенттің бастамасы бойынша 1 жыл мерзімге дейін заң шығару өкілдігін беруі мүмкін.

C) Иә, Парламенттін әр палаталарының депутаттарының ы санының 2/3 бөлігнің қолдауымен және Президенттін бастамасымен 1 жыл мерзімге дейін заң шығару өкілдігін беруі мүмкін.

D) Жоқ, мүмкін емес

E) Ерекше шұғыл жағдайларда мүмкін


173. ҚР Президенттігіне ҚР тұңғыш Президентінен басқа тұлға қанша рет сайлана алады?

A) Бір рет

B) Екі рет

C) Үш рет

D) Төрт рет

E) Бес рет


174. ҚР Президент Бас Прокурорды қандай органдардың немесе лауазымды тұлғаның келісімімен тағайындайды?

A) Мәжіліс депутаттарының

B) Парламенттің

C) ешкімнің рұқсаты керек жоқ

D) Сенаттың

E) Премьер-Министрдің


175. ҚР Президенті өз қызметін мерзімінен бұрын тоқтатса, оның қызметін кім жалғастырады:

A) Премьер-Министр

B) Алматы облысының әкімі

C) Парламент Мәжілісінің Төрағасы

D) Парламент Сенатының Төрағасы

E) Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы


176.Президенттің және оның жанұясының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қаражат бөлінеді

A) Республикалық бюджеттен

B) Әр облыс бюджеті кірісінің 1% алынады

C) Президенттің өзінің қаражатынан

D) Президентке қорғау және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек жоқ

E) Күзет органының есебінен алынады

177. Президент жылдық демалысқа күнтізбелік күндер бойынша қанша күнге шыға алады?

A) 36

B) 45

C) 30

D) 21

E) 40


178. Қазақстан Республикасының Экс-Президенті қай органға өмір бойы мүше болып табылады?

A) Сенатта

B) Мәжілісте

C) Президент әкімшілігінде

D) Конституциялық Кеңесте

E) Ешбір органға


179. Экс-Президент қатыса алады:

A) Палаталардың бірлескен отырысына

B) Орталық сайлау комиссиясының отырысына

C) Әкімшілік жиналысына

D) Мәслихат отырысына

E) Ешқандай отырысқа қатыса алмайды


180. Президенттің жеке мұрағаттары және жеке кітапханасы ол өз қызметін тоқтатқан соң кімге беріледі:

A) Мұражайға

B) Республикалық мұрағатта қалады

C) Президенттің меншігінде болады

D) Мұндай мағлұматтар жойылады

E) Президент әкімшілігінде қалады


181. Қазақстан Республикасының Президенті:

A) Халық пен Мемлекеттік билік бірлігінің конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.

B) Адам және азамат бостандықтардың кепілі

C) Халық пен мемлекеттік билік бірлігінің қауіпсіздігінің кепілі

D) Адам және азамат құқықтарының кепілі

E) Конституцияның мызғымастығының нышаны әрі кепілі.


182. Инаугурация дегеніміз не?

A) Президенттің «Алтын қыран» орденін беру салтанаты

B) Президенттің қызметін тоқтатуы

C) Президенттің депутаттардың антын қабылдау рәсімі

D) Президенттің өкілеттікке кіруінің салтанатты рәсімі

E) ҚР Парламент Мәжілісінің отырысы


183. Президенттің кезекті сайлауы қашан өткізіледі?

A) Желтоқсанның бірінші жексенбісінде

B) Қаңтардың соңғы жұмасында

C) Шілденің 21-жұлдызында

D) 10-қыркүйекте

E) Желтоқсанның бірінші күнінде


184. Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау немесе одан бас тарту шешім туралы шешім қабылданады:

A) ҚР Президентімен

B) ҚР Премьер-Министрімен

C) ҚР Жоғарғы Сотымен

D) ҚР Парламентімен

E) ҚР Конституциялық Кеңесімен


185. Амнистия жариялау және кешірім жасау сұрақтары бойынша шешімді кім шығарады?

A) ҚР Жоғарғы сот

B) ҚР Парламент Сенаты

C) ҚР Парламент Мәжілісі

D) ҚР Президенті

E) ҚР Бас прокурoры


186. Президенттікке кандидат қандай жағдайда сайланған болып есептеледі?

A) Сайлаушылардың 50% астамының даусын жинаса

B) Сайлаушылардың 80% астамынынң даусын жинаса

C) Сайлаушылардың 60% астамынынң даусын жинаса

D)Сайлаушылардың 51% астамынынң даусын жинаса

E) Сайлаушылардың 55% кем емес даусын жинаса


187. Президенттің ант беру салтанаты қашан өткізіледі?

A) Қаңтардың соңғы аптасында

B) Қаңтардың 2-ші сәрсенбісінде

C) Сайланған күні

D) Ақпанның 1-күнінде

E) Қаңтардың 1-ші жексенбесінде


188. Президент кімнің алдында ант береді?

A) ҚР Жоғарғы соты алдында

B) ҚР Халығы алдында

C) ҚР Конституциялық кеңес мүшелерінің алдында

D) ҚР Бас прокурордың алдында

E) Біріккен Ұлттар Ұйымының алдында


189. Президент мерзімінен бұрын қызметінен босатылған жағдайда оның өкілеттігін жүзеге асыратын лауазымды тұлғаның қандай құқығы жоқ

A) Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге құқығы жоқ

B) Жарлықтар қабылдауға құқығы жоқ

C) Заңдарға қол қоюға құқығы жоқ

D) Үкіметтің есебін тыңдауға құқығы жоқ

Е) Әкімдердің есебін тыңдауға құқығы жоқ


190. ҚР Президенті Орталық сайлау комиссиясының келесі мүшесін қызметке тағайындайды:

A) Төрағасын және 2 мүшесін

B) Төрағасын және 4 мүшесін

C) 3 мүшесін

D) тек хатшысын

E) хатшысын және 2 мүшесін


191. ҚР Президенті республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің келесі мүшелерін қызметке тағайындайды:

A) 3 мүшесін 5 жыл мерзімге

B) тек төрағасын 5 жыл мерзімге

C) төрағасын және 2 мүшесін 5 жыл мерзімге

D) тек төрағасын

Е) 4 мүшесін


192. ҚР Президенті Премьер – Министрдің кандидатурасын Мәжілістің қарауына енгізеді:

A) Мәжілісте өкілдігі бар саяси партиялар бар фракциялармен консультациядан кейін

B) Сенатпен консультациядан кейін

C) Конституциялық Кеңестің мақұлдауынан кейін

D) Экс Премьер – Министрмен консультациядан кейін

Е) Президент әкімшілігі жетекшісімен консультациядан кейін


193. ҚР Президенті:

A) ҚР Парламенті алдында бюджеттің орындалуы жалпы есеп береді

B) Республикалық бюджетті бекітеді

C) Қазақстан халқы Ассамблеясының құрады

D) Халықаралық шарттарды бекітеді (ратификациялайды)

E) Қоғамдық бірлестіктермен консультациядан кейін Орталық сайлау комиссиясының төрағасын тағайындайды



194. Заң шығармашылық бастама құқығына Парламент депутаттары мен Үкімет ие және бұл құқық тек қана:

A) Сенатта жүзеге асырылады

B) Парламентте жүзеге асырылады

C) Мәжілісте жүзеге асырылады

D) Үкіметте жүзеге асырылады

E) Конституциялық Кеңесте жүзеге асырылады


195. ҚР Парламент палаталарының комитеттері мен комиссиялары өз құзыретінің мәселелері бойынша қандай актілер қабылдайды?

A) Шешімдер

B) Қаулылар

C) Жарлықтар

D) Жолдамалар

E) Нұсқаулар


196. Қазақстан Республикасының Парламенті

A) Қазақстан Республикасының жоғарғы органы

B) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі

C) Консультативті-кеңесші орган

D) Заң шығарушылық қызметті жүзеге асыратын жоғарғы өкілді орган

E) Жоғарғы атқарушы орган


197. Заңдар жобасын қарауға қабылдау және қарау:

A) Қазақстан Республикасының Парламент Сенатының құзіретіне кіреді

B) Қазақстан Республикасының Парламент Мәжілісінің құзіретіне кіреді

C) Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құзіретіне кіреді

D) Жоғарғы сот төрағасының құзіретіне кіреді

E) ҚР Үкіметінің құзіретіне кіреді


198. ҚР Парламентінің Палаталары әр палатада қанша тұрақты комитеттер құра алады?

A) 7

B) 16

C) 8

D) 14

E) 19


199. Мәжілістің қарауына қандай мәселелер жатады?

A) Қазақстан Республикасы Президентінің кезекті сайлауын жариялайды

B) Заңдардың атқарылуын қамтамасыз етеді

C) Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді

D) Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградаларын тапсырады

E) Қауіпсіздік Кеңесін калыптастырады


200. Парламент құзыретіне кірмейтін мәселелерді көрсетіңіздер:

A) Конституциялық заңдарды қабылдайды

B) Республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды

C) Республикалық бюджетті бекітеді

D) Премьер-Министрді тағайындауға келісім береді

E) Соғыс және бейбітшілік сұрақтарын шешеді


201. Парламент палаталарының отырысы қандай жағдайда өткізіледі?

A) Барлық депутутаттардың қатысуымен

B) әр палата депутаттарының жалпы санының 1/3-ның қатысуымен

C) әр палата депутаттарының жалпы санының 2/3ның қатысуымен

D) әр палата депутаттарының жалпы санының жартысының қатысуымен

E) әр палата депутаттарының жалпы санының 3/5-нің қатысуымен


202. Парламентті тарату құқығы кімге берілген?

A) Премьер-Министрмен Палата төрағаларымен Кеңесе отырып Президент

B) Конституциялық Кеңесіне

C) Сенат Төрағасына

D) Бас Прокурорға

E) Парламентті таратуға болмайды


203. Сенаттың айрықша өкілеттігіне жатады:

A) Республиканың Бас Прокурорының, Жоғарғы Соттың Төрағасының және судьяларының оларға ешкімнің тиіспеуі жөніндегі құқығынан айыру

B) Әділет біліктілік алқасының кұрамына 2 депутатты жіберу

C) Республика Президентінің кезекті сайлауын хабарлау және кезектен тыс сайлауды тағайындау

D) Республика Президентіне қарсы мемлекетке опасыздық жасады деп айып тағу

E) Заңдардың жобаларын қарауға қабылдау және қарау


204. Мәжіліс қанша мүшеден тұрады:

A) 147

B) Республикалық маңызы бар қалалар мен облыстардың саны бойыша құралады

C) 107

D) Мүшелердің санын Қазақстан Республикасы Президенті анықтайды

E) Саны айқындалмаған, бірақ Қазақстан Республикасы Парламентінің нақты сайлауларында айқындалады


205. Президент Сенаттың келесідей мүшесін тағайындайды:

A) 10 депутатын

B) 15 депутатын

C) 5 депутатын

D) 3 депутатын

E) Ешбір мүшесін тағайындамайды


206. ҚР Парламентінің депутаттары құқылы:

A) Басқа өкілді органның мүшесі болуға

B) Кәсіпкерлікпен айналысуға

C) Ғылыми және оқытушылық қызметпен айналысуға

D) Ақылы қызметпен айналысуға

E) Басқа мемлекеттің азаматтығын алуға


207. ҚР Парламенті қандай жағдайда таратылмайды:

A) Бюджет жобасын бекітпегенде

B) Премьер-Министрдің өтініші бойынша

C) ҚР Үкіметіне сенімсіздік білдіргенде

D) Үкіметтің заң жобасын бекітпегенде

E) Соғыс және төтенше жағдайда


208. ҚР Парламент Палаталарының тұрақты комитеттері мүшелерінің санын анықтайды:

A) ҚР Президенті

B) Тиісті Палата

C) Сенат

D) Мәжіліс

E) ҚР Конституциялық Кеңесі


209. Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді орган:

A) Үкімет

B) Парламент

C) Конституциялық Кеңес

D) Президент

E) Жоғарғы сот


210. Парламент тұрақты жұмыс істейтін неше палаталардан тұрады:

A) 2

B) 4

C) 3

D) 5

E) 8


211. Мәжіліс депутаттарының өкілдік мерзімі:

A) 3 жыл

B) 2 жыл

C) 7 жыл

D) 5 жыл

E) 4 жыл


212. Парламент депутаттардың кезектен тыс сайлауы Парламент өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатқан кезден бастап неше айдың ішінде өткізіледі?

A) 3 ай

B) 1 ай

C) 1,5 ай

D) 6 ай

E) 2 ай

213. Парламенттің бірінші сессиясы сайлау қорытындылары жариялаған күннен бастап неше күнде шақырылады:

A) 25 күн

B) 20 күн

C) 18 күн

D) 30 күн

E) 14 күн


214. Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен заң жобасына енгізілген өзгертулер мен толықтырулар кімге жіберіледі:

A) Президентке

B) Конституциялық Кеңеске

C) Жоғарғы сотқа

D) Мәжіліске

E) Бас прокурорға


215. ҚР Мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты көбейтуді көздейтін заңдар кімнің қорытындысын талап етеді:

A) Үкіметтің

B) Мәжілістің

C) Сенаттың

D) Ұлттық Банк төрағасының

E) Премьер Министрдің


216. ҚР-да Конституцияға өзгертулер мен толықтырулардың енгізілуі әр Палата депутаттардың жалпы санының:

A) Кемінде 3/4 қатысуымен енгізіледі

B) 1/2 қатысуымен енгізіледі

C) 2/3 қатысуымен енгізіледі

D) 4/5 қатысуымен енгізіледі

E) барлық депутаттардың қатысуымен енгізіледі


217. ҚР Президенті қандай жағдайда Парламентті тарата алады

A) Төтенше жағдайда

B) Соғыс жағдайда

C) Президент өкілеттігінің соңғы алты айында

D) Алдыңғы таратудан кейінгі бір жыл ішінде

E) Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Палаталар төрағалары мен Премьер-Министрмен кеңесе отырып


218. ҚР Парламенттің кез келген отырысына қатысуға және сөз сөйлеуге құқылы лауазымды тұлға

A) Конституциялық Кеңес төрағасы

B) Әділет министірліктің төрағасы

C) Бас прокурор

D) Жоғарғы Соттың төрағасы

E) Ішкі істер министрлігінің төрағасы


219. ҚР Парламентінің таратылуы ҚР Президентімен қандай тәртіппен жүзеге асырылады

A) Парламент Сенатымен Төрағасының келісімімен

B) Парламент Мәжілісі Төрағасының келісімімен

C) Парламент Палаталарының Төрағалары мен Премьер Министрмен кеңескеннен кейін таратылады

D) Конституциялық Кеңестің Шешімінен кейін

E) ҚР Президенті Парламенті тарату құқығына ие емес


220. Парламент Мәжілісінің қанша депутаты Қазақстан Халықтар Ассамблеясы арқылы қалыптасады?

A) 9

B) 10

C) 98

D) 107

E) қалыптастырмайды


221. Парламент Мәжілісінің қызметін мерзімнен бұрын босатылу жағдайында заңшығармашылық қызметпен айналысу функциясы қандай органға ауысады?

A) Парламент Сенатына

B) ҚР Президентіне

C) ҚР Үкіметіне

D) ҚР Конституциялық Кеңесіне

E) Заң шығармашылық функция еш органға берілмейді


222. Парламенттің заң шығару тәртібін қандай нормативтік – құқықтық акт реттейді?

A) ҚР Конституциясы

B) «ҚР Парламенті және оның депутаттық құқықтық мәртебесі туралы» конституциялық заң

C) «Үкімет туралы» конституциялық заң

D) парламент, Сенат және Мәжіліс Регламенттері

E) «Нормативтік – құқықтық актілер туралы» заң


223. ҚР заң шығармашылық бастама құқығына қандай орган мен лауазымды тұлғалар ие

A) ҚР Президенті

B) ҚР Президенті, Мәжіліс депутаттары, ҚР Үкіметі

C) Мәжіліс депутаттары мен Үкімет

D) тек Парламент депутаттары

E) Мәжіліс депутаттары мен Сенат депутаттары


224. Заңшығармашылық бастама құқығы қандай нысанда жүргізіледі?

A) Жаңа заң жобаларын немесе әрекет ететін заң жобаларға өзгерістер мен толықтырулар туралы заң жобасын енгізу арқылы

B) заң шығармашылық құқығы бар субъектілердің парламент спикеріне заң жобасын ұсыну арқылы

C) Депутаттардың палата отырысындағы мәлімдеме түрінде

D) Депутаттық сұрау арқылы

E) Заң шығармашылық бастама құқығының жүзеге асыру нысаны нақты бекітілмеген


225. Парламент пен Үкімет арасында қандай жағдайда келісімділік комиссиясы құрылады?

A) Республикалық бюджет жобасын бекітпеген жағдайда

B) Үкімет Бағдарламасын бекітпеген жағдайда

C) Премьер – Министрдің кандидатурасын бекітпеген уақытта

D) Парламент пен Үкіметтің арасында келісімділік комиссиясы құрылмайды

E) Үкіметтің республикалық бюджетті орындау туралы есебін бекітпеген жағдайда


226. Парламенттің өкілеттілік сипаттамасы қандай жағдайлармен айқындалады?

A) Халық мүддесі мен еркін білдіру арқылы

B) Заң шығармашылық қызметпен айналысу арқылы

C) Тұрғындардың кейбір бөлігінің мүддесі мен еркін білдіру арқылы

D) мемлекеттің мүддесін білдіру арқылы

E) Парламент өкілеттілік сипатқа ие емес


227. Парламенттің қаржы саласындағы өкілеттілігіне қандай өкілеттілк жатады?

A) Мемлекеттің кірістері мен шығыстарын және салықтарды бекіту

B) Халықаралық шарттарды ратификациялау

C) Мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларын тағайындау

D) Үкіметке сенімсіздік жариялау

E) Парламенттің қаржы саласында өкілеттілігі жоқ


228. ҚР Парламентінің өкілеттік мерзімі аяқталады:

A) Жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен кезде

B) Жаңадан Парламент сайлауының нәтижесі жарияланған кезде

C) Парламенттің соңғы сессиясы шақырылған кезде

D) Президенттің жарлығы бойынша

E) Сенаттың шешімі бойынша


229. Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарының өкілеттілік мерзімі:

A) 2 жыл

B) 5 жыл

C) 6 жыл

D) 7 жыл

E) 4 жыл


230. Қазақстан Республикасының Сенат депутаттығына үміткер азамат қандай жастан бастап сайлана алады?

A) 30 жастан бастап сайлана алады

B) 35 жастан бастап сайлана алады

C) 25 жастан бастап сайлана алады

D) 40 жастан бастап сайлана алады

E) 20 жастан бастап сайлана алады


231. Мәжіліс депутаты болып Қазақстан Республикасының азаматы неше жастан бастап сайлана алады

A) 20 жасқа толғанда сайлана алады

B) 25 жасқа толғанда сайлана алады

C) 30 жасқа толғанда сайлана алады

D) 18 жасқа толғанда сайлана алады

E) 35 жасқа толғанда сайлана алады


232. Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының құқықтарына жатпайды:

A) кєсіпкерлік қызметпен айналысуға

B) оқытушылық қызметпен айналысу

C) ғылыми қызметпен айналысу

D) өнермен айналысу

E) басқа өкілетті органның мүшесі болу


233. Мәжіліс депутаттары үшін қандай талаптар қойылады?

A) ешбір талаптар қойылмайды

B) талаптар әрбір сайлаудың алдында анықталады

C) жас цензі, тұрғылықты тұру цензі

D) бұл сұрақ тек қана ҚР-сы Президентінің сайлауды тағайындау туралы жарлығымен айқындалады

E) бұл сұрақ Орталық сайлау комиссиясымен айқындалады


234. Депутаттардың өкілеттілігі қандай жағдайларда тоқтатылмайды?

A) отставкаға кетуіне байланысты

B) іс-әрекетке қабілетсіз ден танылған жағдайда

C) Парламентің таратылуына байланысты

D) депутаттық этика ережесін бұзған жағдайда

E) Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерге тұрақты тұруға кеткен жағдайда


235. Парламент депуттары кімге сұрау сала алмайды?

A) Президентке

B) Премьер-Министрге

C) Үкімет мүшелеріне

D) Ұлттық Банкінің Төрағасына

E) Орталық Сайлау комиссиясының Төрағасына



236. Палаталарды басқаратын депутаттарға қойылатын талап:

A) Еңбек стажы

B) Мемлекеттік тілді меңгеру

C) Ұлты қазақ

D) Жоғары заң білімі бар

E) Қазақстанда 10 жылдан астам тұратын


237. Сенат төрағасына кандидатураны кім ұсынады:

A) Бас Прокурор

B) Президент

C) Палата депутаттары

D) Мәжіліс депутаттары

E) Премьер-Министр


238. Мәжіліс төрағасына кандидатураны кім ұсынады:

A) Бас прокурорлар

B) Президент

C) Палата депутаттары

D) Мәжіліс депутаттары

E) Премьер-Министр


239. Депутаттар Парламентте қандай ұйым құра алады?

A) Қоғамдық бірлестік

B) Саяси партия

C) Діни бірлестік

D) Партиялық фракция

E) Депутаттарға қандай да ұйым құруға тиым салынған


240. Депутаттық иммунитет дегеніміз?

A) Депутаттардың партиялық фракция құру құқығы

B) Депутаттардың сұрау салу құқығы

C) Депутаттардың бақылау органдарын құруға қатыса алу мүмкіндігі

D) Конституциялық заңнамаға сәйкес депутатқа қол сұқпаушылық

E) Конституциялық құқықта депутаттық иммунитет қарастырылмаған


241. Парламент депутаты аманаттық мандатқа тәуелді ме?

A) тәуелді

B) Тек Сенат депутаты

C) Тек Мәжіліс депутаттары

D) Аманаттық мандатқа тәуелсіз

E) Парламент депутаты қызметінен Президенттің шешімімен босатылады


242. Мәжіліс депутаты өз мандатынан қандай жағдайда айырылуы мүмкін?

A) Өзі сайланған депутат саяси партиядан шыққан уақытта

B) Айырылуы мүмкін емес

C) Сенат депутаттарының шешімімен

D) Сайлаушылар мандатты шақыртып алғанда

E) Орталық Сайлау Комиссиясының шешіміне сәйкес



243. Үкіметтің шығаратын актілері:

A) Өкім

B) Қаулылар

C) Бұйрықтар

D) Өкімдер мен қаулылар

E) Нұсқаулар


244. Конституция күшіне енген күннен бастап қандай орган Үкіметтің құқықтарына, міндеттеріне, жауапкершілігіне ие болады?

A) Министрлер Кабинеті

B) Агенттіктер

C) Парламенттер

D) Президент

E)Үкіметтің өзі


245. Қазақстан Республиканың Үкіметі өз қызметінде кімнің алдында жауапты?

A) Қазақстан Республиканың Президентінің алдында

B) Конституциялық Кеңес алдында

C) Жоғарғы Сот алдында

D) Конституциялық Сот алдында

E) Бас Прокурор алдында


246. Үкімет мемлекеттік биліктің қандай тармағына жатады?

A) заң шығарушы

B) атқарушы

C) сот

D) атқарушы және сот

E) заң шығарушы және аткарушы


247. Үкімет құрамына кіретіндер:

A) Прокурорлар

B) Судьялар және сот процессіне қатысатын басқа да тұлғалар

C) Экс Премьер-Министр

D) Агенттіктер Төрағасы

E) Премьер-Министр, оның орынбасарлары, министрлер және басқа да лауазымды адамдар


248. Қазақстан Республикасының Үкіметі кіммен құрылады?

A) Парламентпен

B) халықпен

C) Парламенттің қатысуымен Президентпен

D) Конституциялық Кеңеспен

E) Сенатпен


249. Үкімет мүшелері кімге ант береді?

A) Президентке

B) халық және Президентке

C) министрлерге

D) министрлер орынбасарларына

E) ешкімге


250. Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметтің қандай мүшесін қызметінен босата алады?

A) тек қана Премьер-Министрдің ұсынысымен оның орынбасарларын

B) кез келген мүшесін

C) теқ қана Үкіметтің келісімімен Премьер-Министірді

D) Парламенттің келісімімен Премьер-Министрді

E) ешкімді


251. Тағайындалғаннан кейін Үкіметтің құрамы мен құрылымы туралы ұсынысты Премьер-Министр қанша уақытта Президентке енгізеді?

A) 1 ай ішінде

B) 15 күн ішінде

C) 10 күн ішінде

D) 7 күн ішінде

E) барлық жауаптар дұрыс емес


252. Үкімет қаулысын өзгерту құқығына кім ие?

A) Премьер-Министр

B) Президент

C) Жоғарғы Сот

D) Парламент

E) Бас прокурор


253. Атқарушы органдардың жүйесін қандай орган басқарады?

A) Президент

B) Парламент

C) Үкімет

D) Президент және Парламент

E) Конституциялық Кеңес


254. Үкімет отырыстарының өткізілу уақыты:

A) тоқсан сайын

B) айына бір реттен кем емес

C) жыл сайын

D) айына екі рет

E) апта сайын


255. Үкімет отырысы қандай жағдайда өткізілген болып саналады?

A) егер оған Үкіметтің 2/3 ден астам мүшелері қатысса

B) егер оған Үкіметтің 50% тен астам мүшелері қатысса

C) егер оған Үкіметтің 3/4 тен астам мүшелері қатысса

D) егер оған Үкіметтің 1/3 тен астам мүшелері қатысса

E) егер оған Үкіметтің барлық мүшелері қатысса


256. Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілеттік мерзімі қандай?

A) 4 жыл

B) 5 жыл

C) 2 жыл

D) Президенттің өкілеттілік мерзімі шегінде әрекет етеді

E) 6 жыл


257. Премьер-Министр қандай акт шығарады?

A) Үкімдер

B) Бұйрық

C) Заңдар

D) Жарлықтар

E) Өкімдер


258. Үкімет қаулысының күші кіммен жойылуы мүмкін?

A) ҚР-сының Президентімен және Үкіметпен

B) Қазақстан Республикасы Парламентімен

C) Мєжіліс Тµрағасымен

D) Министрлермен

E) Үкіметтің мүшелерінің шешімімен


259. Үкімет мүшелерінің өкілді органның депутаты болуға:

A) құқығы жоқ

B) заңда көрсетілген жағдайда рұхсат

C) құқығы бар

D) Президенттің келісімі бойынша құқығы бар

E) Акті төленбеген жағдайда құқығы бар


260. Үкімет мүшелеріне шектеу қойылмайды:

A) кәсіпкерлік іспен шұғылдануға

B) коммерциялық органның басшы органының құрамына кіруге

C) коммерциялық органның байқаушы кеңесінің құрамына кіруге

D) шығармашылықпен және ғылыммен айналысуға

E) депутаттық қызметті жүзеге асыруға


261. Үкімет мүшелері қызметін тоқтатады:

A) Жаңа сайланған Президент алдында

B) Жаңа сайланған Парламент алдында

C) Парламент депуттаттары сенімсіздік білдіру туралы мєселе қойған сєттен бастап

D) Жаңа бюджет жылы басталған сєттен бастап

E) конституциялық Кеңестің шешімі бойынша


262. ҚР Үкіметі:

A) Сайланбалы орган болып табылады

B) Алқалы орган болып табылады

C) Құрылтайлық орган болып табылады

D) Акционерлік орган болып табылады

E) Ұжымдық орган болып табылады



263. ҚР-да Конституциялық қадағалау органы болып:

A) Конституциялық Кеңес табылады

B) Конституциялық Сот табылады

C) Парламент табылады

D) Президент табылады

E) Жоғарғы Сот табылады


264. Конституцияны ресми талқылау қызметі:

A) Парламентке жүктелген

B) Үкіметке жүктелген

C) Конституциялық Кеңеске жүктелген

D) Мәжіліске жүктелген

E) Сенатқа жүктелген


265. Конституциялық Кеңестің төрағасын кім тағайындайды?

A) Премьер-Министр

B) Президент

C) Әділет Министрі

D) Бас Прокурор

E) Халық сайлайды


266. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі неше мүшеден тұрады?

A) 9 мүшеден

B) 10 мүшеден

C) 7 мүшеден

D) 3 мүшеден

E) 5 мүшеден


267. ҚР Конституциялық Кеңес мүшелерінің өкілеттілік мерзімі неше жылға созылады?

A) 3 жыл

B) 4 жыл

C) 5 жыл

D) 6 жыл

E) 7 жыл


268. 1995 жылғы Конституцияны қабылдағанға дейін конституциялық бақылауды қандай орган жүзеге асырды?

A) Парламент

B) Конституциялық Сот

C) Конституциялық Кеңес

D) Президент

E) Жоғары Сот


269. Конституциялық Кеңес мүшелеріне қандай қызметпен айналысуға шектеулер қойылмайды?

A) шығармашылық қызметпен айналысуға

B) депутаттық мандатпен байланысты қызметпен айналысуға

C) кєсіпкерлік қызметпен айналысуға

D) коммерциялық ұйымның басшысы қызметімен айналысуға

E) ақы төленетін қызметпен айналысуға


270. Мемлекеттік билік органдар жүйесінде Конституциялық Кеңес қандай қызмет атқарады?

A) заң шығармашылық

B) Парламент жєне оның палаталары қабылдаған қаулылардың Конституцияға сәйкестігін қарайды

C) әділ сот жүргізу

D) мемлекеттегі халық шаруашылығын басқару

E) елдің сыртқы және ішкі саясатын жүргізу


271. Конституциялық Кеңес мүшесіне жасқа байланысты қандай талаптар қойылады?

A) 25 жасқа толған болуы керек

B) 40 жасқа толған болуы керек

C) 20 жасқа толған болуы керек

D) 30 жасқа толған болуы керек

E) 35 жасқа толған болуы керек


272. Конституциялық Кеңестің қабылдайтын актілері болып:

A) Жарлық саналады

B) Регламент саналады

C) Қаулы, қорытынды саналады

D) Бұйрық саналады

E) Қорытынды саналады


273. Конституциялық Кеңес өтініштерді қандай мерзім ішінде қарастырады?

A) 1 ай

B) 15 күн

C) 20 күн

D) 40 күн

E) 2 ай


274. Конституциялық Кеңеске өтініш жасау құқығы қандай субъектіге берілген?

A) Республика Президентіне

B) ҚР азаматы

C) Мәслихат депутаттарына

D) Прокуратура

E) әкімдер


275. Конституциялық Кеңес өз өкілеттігінің шегінде:

A) ҚР Президентінің сайлауының конституцияға сєйкестігі бойынша дауларды қарайды

B) азаматтардың арыздарын қарайды

C) төменгі тұрған органдардың жоғарғы тұрған органдарға шағымдарын қарастырады

D) Прокуратура органдарының шағымдарын қарастырады

E) Жоғарғы Сот шағымын қарастырады


276. Президенттің талабына сай Конституциялық Кеңес шешімін шығару қандай мерзімге қысқартылуы мүмкін:

A) 3 күн ішінде қарастырады

B) 5 күн ішінде қарастырады

C) 1 апта ішінде қарастырады

D) 10 күн ішінде қарастырады

E) 15 күн ішінде қарастырады


277. Конституциялық Кеңес мүшелерін қандай органның келісімімен қылмысқа тартуға болады?

A) Президент

B) Үкімет

C) Парламент

D) Бас Прокуратура

E) Жоғарғы Сот


278. Конституциялық Кеңестің шешіміне қандай лауазымды тұлға қарсылық білдіре алады?

A) Бас Прокурор

B) Жоғарғы Сот төрағасы

C) Президент

D) Мәжіліс Төрағасы

E) Сенат Төрағасы


279. Конституциялық Кеңес мүшесінің заң саласында қанша өтілі (стажы) болу керек?

A) 3 жыл

B) 2 жыл

C) 5 жыл

D) 10 жыл

E) 1 жыл


280. Конституциялық Кеңес мүшелерін өздерінің өкілеттігі мерзімі ішінде әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, қай органның келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды:

A) Президент

B) Үкімет

C) Жоғарғы сот

D) Бас прокуратура

E) Парламент


281. Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелері конституциялық іс жүргізу мәселелері бойынша кімге есеп береді:

A) Президентке

B) Министрлерге

C) Сенат төрағасына

D) Мәжіліс төрағасына

E) Ешкімге есеп бермейді


282. Конституциялық Кеңес мүшесінің өкілеттігін тоқтатқан жағдайда оның орнына қандай мерзім ішінде басқа адам тағайындалады?

A) 1 ай ішінде

B) 5 ай ішінде

C) 2 ай ішінде

D) 3 ай ішінде

E) 1 жыл ішінде


283. Конституциялық кеңес мүшелерінің жартысы қай мерзімде жаңартылып отырады?

A) Әрбір жыл сайын

B) Әрбір 3 жыл сайын

C) Әрбір 5 жыл сайын

D) Әрбір 6 алты жыл сайын

E) Әрбір жарты жыл сайын


284. Конституциялық Кеңес Төрағасының және мүшелерінің өкілеттіктері қандай жағдайда тоқтатылмайды:

A) Орнынан түсу туралы өтінішінің қанағаттандырылуы

B) Оның қайтыс болуы

C) Әкімшілік құқық бұзушылық жасауы

D) Антты бұзуы

E) 60 жасқа, ерекше жағдайларда 65 жасқа толуы


285. Конституциялық Кеңесте ұсыныстарды қарау отырыстарда кімнің төрағалық етуімен жүргізіледі

A) Сенат төрағасының

B) Президенттің

C) Конституциялық Кеңес Төрағасының

D) Премьер-Министрдің

E) Парламент Мәжіліс төрағасының


286. Конституциялық Кеңес іс жүргізуге қабылданған өтінішті қарап, ол жөнінде қорытынды шешім мерзімі Президенттің талап етуі бойынша неше күнге дейін қысқартылуы мүмкін:

A) 5 күнге дейін

B) 4 күнге дейін

C) 10 күнге дейін

D) 15 күнге дейін

E) 20 күнге дейін


13 – тақырып. Қазақстан Республикасының сот билігінің конституциялық негіздері


287. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Төрағасын кім тағайындайды:

A) Сенат тағайындайды

B) Мәслихат тағайындайды

C) Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделе Президенттің ұсынуымен Сенат тағайындайды

D) Парламент тағайындайды

E) Конституциялық Кеңес тағайындайды


288. Қазіргі уақытта төменде көрсетілген органдардың қайсысы сот билігінің жоғарғы органы болып табылады

A) Конституциялык Сот

B) Конституциялық Кеңес

C) Жоғарғы Сот

D) Жоғарғы Соттардың пленумы

E) Республиканың жергілікті соттары


289. Судьялардың өкілеттік мерзімі.

A) 7 жыл

B) 5 жыл

C) 3 жыл

D) ғұмыр бойы

E) 10 жыл


290. Жоғарғы сот:

A) тұрақты судьялардан

B) соттық алқалардан және төрағадан

C) соттық алқалардың төрағаларынан

D) төрағадан, соттық алқалар төрағаларынан және тұрақты судьялардан

E) Әділет Министрі, Бас прокурор, тұрақты судьялардан тұрады


291. Жоғарғы сот судьяларының саны бекітіледі:

A) Жоғарғы Сот Төрағасымен

B) Әділет Министрімен

C) Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынысы бойынша ҚР Президентімен

D) Әділет Министрінің ұсынуы бойынша ҚР Президентімен

E) Бас Прокурормен бекітіледі


292. Жоғарғы сот органдары:

A) Пленум

B) Президент

C) Сот Кеңесі

D) арбитраждық алқа

E) Пленум, президиум, алқалар болып табылады


293. Облыстық және оған теңестірілген соттардың барлық органдарын көрсетіңіздер:

A) Сот президиумы

B) Пленум

C) Азаматтық істер бойынша сот алқасы

D) Қылмыстық істер бойынша сот алқасы

E) Қадағалау, азаматтық және қылмыстық істер бойынша алқалар, соттардың жалпы отырысы


294. Қылмыстық, азаматтық істер бойынша соттық алқалар басқарылады:

A) алқалар төрағаларымен

B) сот төрағасымен

C) Жоғарғы сот төрағасымен

D) тұрақты судьялармен

E) прокурорлармен


295. Облыстық соттың жалпы отырысы:

A) жылына кеміне үш рет өткізілуі керек

B) жылына кеміне төрт рет өткізілуі керек

C) тек қажетіне қарай өткізілуі керек

D) қажетіне қарай, бірақ жылына кемінде екі рет өткізілуі керек

E) жылына кеміне бір рет өткізілуі керек


296. Қазақстан Республикасының сот жүйесіне төмендегілердің қайсысы кірмейді:

A) ҚР Жоғарғы Соты

B) облыстық соттар

C) арбитраждық соттар

D) аудандық соттар

E) әскери соттар


297. ҚР сот жүйесі өзінің негізгі қағидалары мен сипаттары бойынша келесі жүйеге сәйкес келеді:

A) англосаксондық соттық жүйеге

B) континенталдық соттық жүйеге

C) англосаксондық жјне континенталдық соттық жүйеге

D) ҚР ерекше соттық жүйе жоқ

E) романо-германдық сот жүйесіне


298. Қазақстан Республикасындағы Жоғарғы сот судьяларының жалпы санын кім белгілейді?

A) Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынысымен ҚР Парламенті Сенаты

B) Жоғарғы сот Төрағасының ұсынысымен ҚР Президентімен

C) Президенттің ұсынысымен Жоғарғы Сот төрағасы

D) Әділет біліктілік алқасы төрағасының ұсынысымен Президент

E) Әділет біліктілік алқасы төрағасының ұсынысымен Парламент


299. Жоғарғы Соттың жалпы отырысы заңды деп табылады:

A) жартысынан көбі болғанда

B) 1/3 болғанда

C) 2/3 болғанда

D) санының мәні жоқ

E) барлық мүшелері болғанда


300. ҚР-да жергілікті атқарушы биліктің басшысы болып:

A) Мәслихат

B) әкім

C) Бас Прокурор

D) Президент

E) Сот табылады


301. Мәслихат өкілетті мерзімінен бұрын қандай орган немесе лауазымды тұлғамен таратылады:

A) Президентпен

B) Премьер-министрмен

C) Сенатпен

D) Мәжіліспен

E) әкіммен


302. Мәслихат өз құзыреті бойынша келесі актілерді қабылдайды:

A) Қаулы

B) Резолюция

C) Өкім

D) Ережелік хаттар

E) Шешім


303. Мәслихат депутаты болып Қазақстан Республикасының азаматы:

A) 25 жасқа толғанда сайлана алады

B) 20 жасқа толғанда сайлана алады

C) 30 жасқа толғанда сайлана алады

D) 18 жасқа толғанда сайлана алады

E) 35 жасқа толғанда сайлана алады

304. Мәслихаттың кезекті сессиясы оның төрағасымен:

A) жылына 1 рет шақырылады

B) жылына 4 рет шақырылады

C) жылына 3 рет шақырылады

D) жылына 2 рет шақырылады

E) жылына 5 рет шақырылады


305. Облыс, республикалық маңызы бар қалалардың әкімдерін:

A) Тиісті маслихаттардың келісімімен Президент тағайындайды

B) Үкімет тағайындайды

C) халық сайлайды

D) Парламент тағайындайды

E) Премьер-Министрдің ұсынуы бойынша Президент тағайындайды


306. Мәслихаттарды халық жалпыға бірдей, тең, төте сайлау арқылы:

A) 3 жылға сайлайды

B) 5 жылға сайлайды

C) 4 жылға сайлайды

D) 1 жылға сайлайды

E) 2 жылға сайлайды


307. Мәслихаттар әкімге келесі жағдайда сенімсіздік білдіре алады:

A) жалпы депутаттар санының 1/5 дауыс бергенде

B) жалпы депутаттар санының 1/3 дауыс бергенде

C) жалпы депутаттар санының 3/4 дауыс бергенде

D) жалпы депутаттар санының 1/2 дауыс бергенде

E) 3/5 дауыс бергенде


308. Мәслихат сессиясының қызметі қандай жағдайда заңды деп саналады?

A) депутаттардың 3/4 бөлігі қатысқанда

B) депутаттардың 2/3 бөлігі қатысқанда

C) депутаттардың жалпы санының жартысы қатысқанда

D) депутаттардың 3/5 бөлігі қатысқанда

E) депутаттардың 1/2 бөлігі қатысқанда


309. Мәслихат депутаттарының санын кім бекітеді?

A) Орталық сайлау комиссиясы

B) жоғарғы тұрған өкілетті орган

C) заңда көрсетілген негізде сәйкес маслихат өз өкілеттілігінің шеңберінде

D) Парламент

E) жоғары тұрған әкім


310. Мәслихат шешімдерінің күшін қандай орган тоқтата алады?

A) Мәслихаттың шешімдерінің күшін тек Парламент тоқтата алады

B) Мәслихаттың шешімдерінің күшін жоғары тұрған маслихат тоқтата алады

C) Мәслихаттың шешімдерінің күші мәслихаттың өзімен не соттың шешімі арқылы тоқтатылады

D) Мәслихаттың шешімдерінің күші Маслихат сессиясының төрағасы тоқтатады

E) Мәслихат шешімдерінің күшін Прокурор тоқтатады


311. Қандай жағдайда облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімдерінің өкілеттілігі тоқтатылады:

A) жаңа шақырылымдағы Парламент жұмысы басталғанда

B) жаңадан сайланған Республика Президенті лауазымын атқаруға кіріскен сәтте

C) тиісті мәслихат қызметін тоқтатқанда

D) Парламент Сенаты қызметін тоқтатса

E) Мәжіліс қызметін тоқтатса


312. Әкімнің өкілеттігіне қандай өкілеттілік жатпайды?

A) тұрғын үй қорын бөледі

B) жергілікті жолаушылар тасымалдайтын транспорттардың маршруты мен қозғалыс графигін бекітеді

C) бюджетті бекітеді

D) денсаулық сақтау мекемелерін басқарады

E) жер қатынастарын реттеуді жүзеге асырады


313. Мәслихат өзінің өкілеттілік мерзімінің ішінде қандай органдарын құрады:

A) тұрақты комиссия

B) департамент

C) комитет

D) агенттік

E) бөлім


314. ҚР-ның жергілікті өкілді органын көрсетініз:

A) Әкімият

B) Әкімнің аппараты

C) Мәслихат

D) Муниципалитет

E) Жергілікті Әділет Департаменті

315. Әкімдер қандай актілер шығарады?

A) шешімдер, өкімдер

B) қаулылар

C) өкімдер, жарлықтар

D) жарлық

E) шешіммен қаулылар


316. Мәжіліс депутаттары жалпы қандай санымен әкімге сенімсіздік білдіре алады

A) 1/5

B) 1/2

C) 3/5

D) 3/4

E) 1/4


317. Әкімдерді қызметінен бұрын кім босата алады

A) Президент

B) Мәжіліс депутаттары

C) Жоғарғы тұрған әкім

D) Премьер-Министр

E) Сенат


318. ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкес келмейтін мәслихат шешімдерінің күші жойылады:

A) Шешім негізінде

B) Сот тәртібімен

C) Заң негізінде

D) Президент Жарлығының негізінде

E) Жойылмайды


319.Облыстық мәслихаттарда депутаттардың саны:

A) 20-дан аспауы керек

B) 25-тен аспауы керек

C) 30-дан аспауы керек

D) 40-тан аспауы керек

E) 50-нан аспауы керек


320. Қалалық мәслихаттарда депутаттардың саны:

A) 20-дан аспауы керек

B) 25-тен аспауы керек

C) 30-дан аспауы керек

D) 50-ден аспауы керек

E) 10-нан аспауы керек


321. Аудандық мәслихаттарда депутаттардың саны:

A) 20-дан аспауы керек

B) 25-тен аспауы керек

C) 30-дан аспауы керек

D) 50-ден аспауы керек

E) 10-нан аспауы керек


322. Әкімдердің құзыретіне төмендегі құзіреттердің қайсысы кіреді:

A) Жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара іс-қимыл жасайды

B) Заң шығарады

C) Мәслихат депутаттарын тағайындайды

D) Мәслихат депутаттарын уақытынан бұрын босатады

E) Тексеру комиссиясының төрағасын сайлайды


323. Әкімияттың үлгі регламенті кіммен бекітіледі:

A) Әкимиятпен дербес түрде

B) Тиісті мәслихатпен

C) Парламентпен

D) Президентпен

E) Үкіметпен



«Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы» пәні бойынша тестілік сұрақтарының

ПАСПОРТЫ


Сұрақ нөмірі

Тақырып номері


Курс

Семестр

Қиындық деңгейі

Дұрыс жауабы (А,В,С,D,Е)

1

1




2

D

2

1




2

E

3

1




3

C

4

1




2

B

5

1




2

A

6

1




2

C

7

1




1

B

8

1




3

D

9

1




2

A

10

1




2

E

11

1




1

C

12

1




3

D

13

1




2

A

14

1




2

C

15

1




1

D

16

1




2

E

17

1




2

A

18

1




1

D

19

1




1

C

20

1




3

A

21

1




1

A

22

2




2

C

23

2




3

D

24

2




3

A

25

2




1

B

26

2




1

A

27

2




2

A

28

2




3

B

29

2




2

C

30

2




2

C

31

2




1

A

32

2




2

B

33

2




2

E

34

2




2

C

35

2




3

A

36

2




3

A

37

2




1

B

38

2




2

B

39

2




2

D

40

2




1

D

41

2




1

C

42

2




1

C

43

2




1

B

44

2




2

B

45

2




2

D

46

3




1

A

47

3




1

C

48

3




1

D

49

3




3

A

50

3




3

C

51

3




3

A

52

3




3

B

53

3




1

C

54

3




1

A

55

3




1

A

56

3




1

C

57

3




1

E

58

3




2

A

59

3




3

A

60

3




1

E

61

3




3

B

62

3




3

A

63

3




1

C

64

3




1

E

65

3




2

A

66

3




2

C

67

3




1

E

68

3




3

A

69

3




3

E

70

3




3

A

71

3




3

A

72

3




2

C

73

3




2

A

74

3




2

A

75

3




2

A

76

3




3

B

77

3




3

E

78

4




1

C

79

4




2

D

80

4




2

C

81

4




2

E

82

4




1

B

83

4




3

E

84

4




2

C

85

4




2

D

86

4




2

E

87

4




3

B

88

4




2

D

89

4




3

E

90

4




2

D

91

4




1

B

92

4




1

C

93

4




2

A

94

4




2

A

95

4




1

D

96

4




2

C

97

4




3

E

98

4




2

D

99

4




2

A

100

4




2

A

101

4




1

B

102

4




1

A

103

4




2

E

104

4




2

C

105

4




2

A

106

4




2

A

107

5




2

C

108

5




3

C

109

5




2

B

110

5




2

A

111

5




2

B

112

5




2

A

113

5




3

C

114

5




3

A

115

5




2

B

116

5




3

A

117

5




3

B

118

6




2

D

119

6




2

E

120

6




3

D

121

6




2

A

122

6




1

B

123

6




2

B

124

6




3

D

125

6




3

E

126

6




3

E

127

6




3

E

128

6




2

A

129

6




3

E

130

6




3

E

131

6




2

D

132

6




2

B

133

6




3

B

134

6




1

E

135

6




3

E

136

7




3

A

137

7




2

B

138

7




1

A

139

7




2

A

140

7




2

A

141

7




2

A

142

7




3

E

143

7




2

D

144

7




3

E

145

7




1

A

146

7




2

B

147

7




2

E

148

7




3

D

149

7




3

C

150

7




1

D

151

7




2

B

152

7




2

C

153

8




3

D

154

8




1

B

155

8




2

B

156

8




1

B

157

8




2

C

158

8




3

D

159

8




32

E

160

8




2

C

161

8




1

D

162

8




1

C

163

8




1

B

164

8




2

D

165

8




2

D

166

8




3

E

167

8




2

D

168

8




3

C

169

8




1

C

170

8




2

A

171

8




2

C

172

8




3

C

173

8




2

B

174

8




3

D

175

8




2

D

176

8




2

A

177

8




3

B

178

8




2

D

179

8




3

A

180

8




2

C

181

8




1

A

182

8




3

D

183

8




2

A

184

8




1

A

185

8




2

D

186

8




2

А

187

8




2

В

188

8




1

В

189

8




2

А

190

8




3

А

191

8




3

С

192

8




3

A

193

8




2

C

194

9




3

C

195

9




2

B

196

9




1

D

197

9




2

B

198

9




2

A

199

9




3

A

200

9




3

B

201

9




3

C

202

9




2

A

203

9




3

A

204

9




2

C

205

9




1

B

206

9




2

C

207

9




2

E

208

9




2

B

209

9




1

B

210

9




1

A

211

9




1

D

212

9




1

E

213

9




3

D

214

9




2

D

215

9




2

A

216

9




3

D

217

9




3

E

218

9




2

C

219

9




3

C

220

9




1

A

221

9




2

A

222

9




2

D

223

9




1

B

224

9




3

A

225

9




3

A

226

9




2

A

227

9




2

A

228

9




2

B

229

10




1

C

230

10




1

A

231

10




1

B

232

10




1

E

233

10




2

C

234

10




2

D

235

10




2

A

236

10




3

B

237

10




2

B

238

10




2

D

239

10




2

D

240

10




3

D

241

10




3

D

242

10




3

A

243

11




1

B

244

11




2

E

245

11




2

A

246

11




1

B

247

11




1

E

248

11




2

C

249

11




2

B

250

11




2

B

251

11




1

C

252

11




3

B

253

11




1

C

254

11




2

A

255

11




3

D

256

11




1

D

257

11




1

A

258

11




3

A

259

11




1

A

260

11




2

D

261

11




3

A

262

11




2

B

263

12




1

A

264

12




1

C

265

12




1

B

266

12




1

C

267

12




1

D

268

12




2

B

269

12




2

A

270

12




3

B

271

12




2

D

272

12




2

C

273

12




3

A

274

12




2

A

275

12




2

A

276

12




3

D

277

12




3

C

278

12




3

C

279

12




2

C

280

12




3

E

281

12




2

E

282

12




1

A

283

12




1

B

284

12




2

C

285

12




2

C

286

12




2

C

287

13




3

C

288

13




1

C

289

13




1

D

290

13




2

D

291

13




3

C

292

13




2

E

293

13




2

E

294

13




2

A

295

13




3

D

296

13




2

C

297

13




1

E

298

13




2

B

299

13




2

C

300

14




1

B

301.

14




3

C

302.

14




2

E

303.

14




2

B

304.

14




2

B

305.

14




2

A

306.

14




1

B

307.

14




2

A

308.

14




3

A

309.

14




2

A

310.

14




2

C

311.

14




2

B

312.

14




3

C

313.

14




2

A

314.

14




1

C

315.

14




2

A

316.

14




3

A

317.

14




2

A

318.

14




3

B

319.

14




3

E

320.

14




3

C

321.

14




3

B

322.

14




3

A

323.

14




2

E












Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ konstitytciyalik_kykik.doc

Құқық негіздері


Конституциялық құқық құқықтың бір саласы ретінде :

A) демократиялық қоғамның құрылысын реттейтін конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесі;

B) Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізін бекітіп, реттеп отыратын конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесі;

C) тұлғаның құқықтық жағдайын реттеуге арналған конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесі;

D) құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен қызметін бекітіп, реттеп отыратын конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесі;

E) конституциялық құрылыстың негізін, тұлғаның құқықтық статусын, қоғам мен құқықтық мемлекеттің құрылысын бекітетін және реттейтін конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесі.


Конституциялық құқықты қандай белгілеріне орай өзге құқық салаларынан ажыратуға болады?

A) құқықтық реттеу әдісі мен пәніне орай;

B) реттелуге жататын қатынастардың маңыздылық деңгейіне орай;

C) құқықтың ішкі құрылысына орай;

D) атауына орай;

E) қағидалары мен қайнар көздеріне орай.


Қандай нормативтік актілер Конституциялық құқықтың қайнар көздері болып табылады?

A) құқықтық нормаларды қолдану актілері;

B) құқықтық нормаларды сақтау актілері;

C) конституциялық-құқықтық нормалардан тұратын актілер;

D) құқықтық нормаларды орындау актілері;

E) соттардың шешімдері мен үкімдері.


Қандай қайнар көздер конституциялық құқықтың құрамына енгізілген?

A) материалдық қайнар көздер;

B) заңдық қайнар көздер;

C) ілімдік қайнар көздер;

D) материалдық және заңдық қайнар көздер;

E) материалдық, заңдық және ғылыми қайнар көздер.


Конституциялық құқық жүйесі қандай элементтерден тұрады?

A) Конституциялық құқықтың нормаларынан;

B) Конституциялық құқықтың қайнар көздерінен;

C) конституциялық құқықтың институттары мен қағидаларынан;

D) конституциялық құқықтың қағидаларынан;

E) конституциялық құқық нормаларынан, институттары мен қағидаларынан;


Конституциялық құқық ғылымының ең негізгі қайнар көзін көрсетіңіз:

A) Конституциялық доктриналар;

B) сот прецеденттері;

C) Конституция;

D) Құқық философиясы;

E) Конституциялық құқықтық нормалардың тәжірбиеде жүзеге асырылуы;


Конституциялық құқықтық нормалар дегеніміз:

A) конституциялық құқықтық қатнастарды реттеу үшін мемлекет тарапынан бекітілетін жалпыға міндетті мінез-құлық ережелері;

B) біртектес конституциялық құқықтық қатнастарды реттейтін мемлекеттік құқықтық нормалар жүйесі;

C) Экономикалық қатнастарды реттейтін ережелер;

D) құқық саласының негізін құрайтын бастаулар;

E) Конституциялық құқықтық институттар;


Конституциялық құқықтың қағидалары дегеніміз:

A) Құқықтық нормалардың жүйесі;

B) Конституциялық құқықтық қатнастар жүйесі;

C) Конституциялық құқық саласына бағыт беретін негізгі идеялар;

D) Конституция негізінде пайда болатын қоғамдық қатнастар;

E) Конституциялық құқықтық әдістер;


Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері қайдан бастау алады?

A) Қазақстан Республикасы Конституциясынан;

B) Қазақстан Республикасының бұрын қолданыста болған барлық конституцияларынан;

C) Халықаралық шарттардан;

D) Конституциялық заңдардан;

E) Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар жарлықтарынан;


«Ратификация» ұғымы нені білдіреді?

A) халықаралық шарттардың Парламентпен бекітілуін;

B) Үкіметке сенімсіздік жариялауды;

C) Президентке сенімсіздік жариялауды;

D) алдыңғы қабылданған халықаралық шарттың күшін тоқтатуды;

E) заң жобасын қарастыруды.


Конституциялық құқықтың жүйесі дегеніміз -

A) конституциялық құқық нормаларының жиынтығы

B) құқықтық әдет-ғұрыптар жиынтығы

C) соттық прецеденттер жиынтығы

D) қағидалар жиынтығы

E) нормалардың, қағидалар мен институттардың жиынтығы


Қызмет ету мерзіміне қатысты Конституциялық құқық нормалары қалай бөлінеді?

A) тұрақты және уақытша нормалар

B) міндеттеуші және рұхсат беруші нормалар

C) процессуалды және материалды нормалар

D) құқық беруші және құқық қорғаушы нормалар

E) тиым салушы және міндеттеуші нормалар


Мазмұндық сипатына орай Конституциялық құқық нормалары қалай бөлінеді?

A) тұрақты және уақытша нормалар

B) міндеттеуші және рұхсат беруші нормалар

C) процессуалды және материалды нормалар

D) құқық беруші және құқық қорғаушы нормалар

E) тиым салушы және міндеттеуші нормалар


Конституциялық-құқықтық институт дегеніміз -

A) конституциялық құқықтық ережердің жиынтығы

B) конституциялық құқықтық міндеттердің жиынтығы

C) конституциялық құқықтық қатынастарды реттеуде қолданылатын негізгі ережелер мен идеялар

D) конституциялық құқық нормалары негізінде пайда болған қоғамдық қатынастар

E) біртектес қатынастарды реттеуге арналған конституциялық құқықтық нормалардың жиынтығы


Қандай актілер Конституциялық құқықтың қайнар көздері болып табылады?

A) Конституция мен заңдар

B) Конституция мен әдет-ғұрыптар

C) Конституция мен ғалымдардың еңбектері

D) бұйрықтар мен өкімдер

E) екіжақты келісім құжаттары


Төменде аталған қайнар көздердің қайсысын Президент шығарады?

A) қаулылар мен қорытындылар

B) заңдар мен қаулылар

C) шешімдер мен жолдаулар

D) бұйрықтар мен өкімдер

E) жарлықтар


Төменде аталғандардың қайсысы конституциялық құқықтың субъектісі болып табылмайды?

A) Парламент депутаттары

B) Мәслихат депутаттары

C) борышқор

D) шетел азаматтары

E) азаматтығы жоқ адамдар


«ҚазССР мемлекетінің егемендігі туралы» декларация қашан қабылданды?

A) 1990 жылғы 10 желтоқсанда

B) 1990 жылғы 16 желтоқсанда

C) 1991 жылғы 25 қазанда

D) 1991 жылғы 1 желтоқсанда

E) 1991 жылғы 8 желтоқсанда


«ҚазССР мемлекетінің егемендігі туралы» декларацияны қандай орган қабылдады?

A) ҚазССР Жоғарғы кеңесінің Президиумы

B) ҚазССР Жоғарғы кеңесі

C) ҚазССР Президенті

D) ҚазССР Үкіметі

E) референдум арқылы халық


Қай кезде халықаралық шарттардың нормалары ұлттық заңдарға қарағанда үстемдік танытады?

A) барлық кезде

B) ешбір кезде

C) Республика Парламентімен бекітілсе

D) БҰҰ нұсқаулығы болса

E) Үкіметтің ұйғарымына орай кейбір кездерде


Конституциялық құқықтың қандай қайнар көзінде келесідей мәтін көрініс тапқан: «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып,... »

A) «ҚазССР мемлекетінің егемендігі туралы» декларациясында

B) «ҚР мемлекеттік егемендігі туралы» Консттуциялық заңда

C) 1993 жылғы Конституцияда

D) 1995 жылғы Конституцияда

E) мұндай мәтін ешбір жерде көрініс таппаған


Конституциялық заңдар қанша дауыспен қабылданады?

A) жай көпшілік дауыспен

B) 2/3 дауыспен

C) 3/4 дауыспен

D) 3/5 дауыспен

E) 3/6 дауыспен


Қай жылы Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді?

A) 1995 жылы

B) 1996 жылы

C) 1997 жылы

D) 1998 жылы

E) 1999 жылы


Қазақстан Республикасының Конституциясы қанша бөлімдер мен баптардан тұрады?

A) 5 бөлім және 89 баптан

B) 7 бөлім және 98 баптан

C) 9 бөлім және 98 баптан

D) 11бөлім және 99 баптан

E) 12 бөлім және 100 баптан


Өзгерістер мен толықтырулар енгізу жолына қарай бүгінгі күні Конституциялар қанша түрге бөлінген?

A) екі түрге: жұмсақ және қатты

B) екі түрге: ашық және жабық

C) екі түрге: ауызша және жазбаша

D) екі түрге: міндеттеуші және тиым салушы

E) екі түрге: нақты және нақты емес


ҚР Конституциясы құрылымы жөнінен -

A) 2 преамбуладан және 7 бөлімнен тұрады

B) преамбуладан және өтпелі ережелерден

C) преамбуладан, бөлімдерден, қорытынды және өтпелі ережелерден

D) преамбуладан, тармақтар мен тармақшалардан, қорытынды және өтпелі ережелерден

E) преамбуладан және 15 тараудан тұрады


Қазақстан Республикасының негізгі әкімшілік-аумақтық бірліктері болып -

A) облыстар танылады

B) штаттар танылады

C) губерниялар танылады

D) жерлер танылады

E) провинциялар танылады


Қазақстан Республикасы аумақтық құрылысына орай қандай мемлекет болып табылады?-

A) федеративті мемлекет

B) конфедеративті мемлекет

C) біртұтас мемлекет

D) одақтық мемлекет

E) достық мемлекет


Төмендегі құқықтардың қайсысы азаматтардың өзіндік жеке құқығы болып табылады:

A) өмір сүру құқығы

B) шеруге шығу құқығы

C) сайлану құқығы

D) сайлау құқығы

E) меншікке деген құқық


Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырылуы мен қызметін кім анықтайды?

A) әкімшілік-аумақтық бірліктердің әкімдері

B) Маслихаттар

C) Парламент Мәжілісі

D) Парламент Сенаты

E) заңдармен көзделген шекте азаматтардың өздері анықтайды


Жиналыстар, митингілер, шерулер өткізу үшін сондай-ақ тосқауылдарға тұру үшін қанша мерзім бұрын жергілікті атқару органдарға арыз берілуі тиіс?

A) өткізілетін күннен бір ай бұрын

B) 15 күн бұрын

C) 10 күн бұрын

D) 7 күн бұрын

E) 5 күн бұрын


Жергілікті өзін-өзі басқару органдары:

A) облыс әкімдерімен құрылады

B) Премьер-министрмен құрылады

C) Маслихатпен құрылады

D) ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтармен сайланады

E) Мәжіліспен құрылады


Жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз құзіреті шегінде қызмет ету барысында кімге бағынады?

A) толықтай Маслихатқа бағынышты

B) толықтай әкімдерге бағынышты

C) ешкімге бағынышты емес

D) Президентке бағынышты

E) Парламентке бағынышты


Шеруге шығу кезінде шеруге қатысушылар қандай іс-әрекетерді жасай алмайды?

A) өлеңдер оқу

B) үнсіз қарсылық білдіру

C) плакаттар көтеру

D) дауыстар жинау

E) транспорт құралдарының қозғалысына кедерге келтіру


Қандай жерлерде жиналыстар, митингілер, шерулер мен тосқауылдар өткізуге тиым салынады?

A) алаңдарда

B) теміржол транспорт құралдарында

C) көшелерде

D) саябақтарда

E) үйлердің ауласында


Конституциялық құқықтың субъектісін көрсетіңізші?

A) нотариустар;

B) несие берушілер;

C) депутаттар;

D) сотталушылар;

E) заңды тұлғалар.


Кім Конституция мызғымастығының кепілі болып табылады?

A) президент;

B) конституциялық кеңес;

C) депутаттар;

D) БҰҰ;

E) парламент.


Қазақстан Республикасы Конституциясында қандай бөлім жоқ?

A) президент;

B) конституциялық кеңес;

C) парламент;

D) конституциялық сот;

E) адам және азамат.


Атқарушы биліктің иесін көрсетіңіз:

A) президент;

B) конституциялық кеңес;

C) парламент;

D) конституциялық сот;

E) жоғарғы сот.


Конституцияның қызметтері:

A) құрылтайшылық, халықаралық қызмет

B) идеологиялық, саяси, басқарушылық қызмет

C) ұйымдастырушылық, құрылтайшылық, құқықтық қызмет

D) бекіту және реттеушілік қызмет

E) идеологиялық, құқықтық, саяси қызмет


Қандай қағидалар Конституцияның саяси қағидаларына жатады?

A) демократиялық орталықтандыру, жалғыз партиялық қағидалары

B) халық депутаттар кеңесінің жалпылық билігін бекіту қағидасы

C) көппартиялық, заңдылық, жариялылық, халықтық билік қағидалары

D) жалғыз партиялық, халық депутаттар кеңесінің жалпылық билігін бекіту қағидалары

E) президенттік басқарудың мәртебелілігі қағидасы


Мемлекеттің және қоғамдық органдардың өзге құқықтық актілеріне қарағанда жоғары заңи күшке ие нормативтік акт қалай аталады?

A) заң

B) адам мен азамат құқықтары жөніндегі декларация

C) қылмыстық кодекс

D) Конституция

E) Конституциялық заңдар


Қазақстан Республикасының Конституциясы қашан күшіне енді?

A) 09.09.1995 жылы

B) 08.09.1995 жылы

C) 07.09.1995 жылы

D) 06.09.1995 жылы

E) 05.09.1995 жылы


Қазақстан Республикасының бірінші Конституциясы қашан қабылданды?

A) 28.01.1993 жылы

B) 29.01.1993 жылы

C) 30.01.1993 жылы

D) 31.01.1993 жылы

E) 26.01.1993 жылы


Мемлекеттің егемендігі жөніндегі Декларация туралы» ҚазССР Жоғарғы кеңесінің қаулысы қашан қабылданды?

A) 25.10.1990 жылы

B) 16.12.1991 жылы

C) 28.01.1993 жылы

D) 30.08.1995 жылы

E) 20.10.1990 жылы



Конституция – дегеніміз не?

A) мемлекеттің негізгі заңы

B) өзге заңдармен қатар қабылданатын қарапайым заң

C) жоғарғы билік органдарының ұйымдастырылуы мен қызметін реттеуге арналған кодекс

D) идеологиялық құжат

E) халықаралық - құқықтық акт


1993 жылғы Конституция бойынша жерге деген жеке меншік танылды ма?

A) 1993 жылғы Конституция бойынша жерге деген жеке меншік танылмады

B) 1993 жылғы Конституция бойынша жерге деген жеке меншік танылды

C) 1993 жылғы Конституция бойынша тек шағын жер бөліктеріне ғана жеке меншік танылды

D) 1993 жылғы Конституция бойынша тек жекеленген адамдар тобына ғана жерге деген жеке меншік танылды

E) 1993 жылғы Конституцияда жер мәселесі тіптен көзделмеген


1993 жылғы Конституция бойынша кімдердің қосарланған азаматтығы танылды?

A) Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының

B) Ресей Федерациясы мен Түркияда тұратын қазақтардың

C) қазақтар мен орыстардың

D) шет мемлекетте тұратын қазақтардың, егер сол мемлекеттің заңы бұған қарсы келмесе

E) ешбіреулердің қосарланған азаматтығы танылған жоқ


1993 жылғы Конституция бойынша қазақ тілінің мәртебесі қандай болды?

A) ұлтаралық қатынастың тілі

B) мемлекеттік тіл

C) мемлекеттік мекемелерде қолданылатын ресми тіл

D) мәртебесі анықталмады

E) мемлекеттік және ұлтаралық тіл


1993 жылғы Конституция бойынша қандай орган жоғарғы өкілді орган болып саналды?

A) Қазақстан Республикасы халық депутаттарының съезі

B) Қазақстан Республикасының қос палаталы Парламенті

C) Қазақстан Республикасының қос палаталы Жоғарғы Кеңесі

D) Қазақстан Республикасының жалғыз палаталы Жоғарғы Кеңесі

E) Қазақстан Республикасының жалғыз палаталы Парламенті


1993 жылғы Конституция бойынша қандай орган конституциялық қадағалаушы орган болып саналды?

A) Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты

B) Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы

C) Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесі

D) Қазақстан Республикасының Конституциялық соты

E) Қазақстан Республикасының Президенті


1993 жылғы Конституция қалай қабылданды?

A) Республикалық референдумда

B) Парламенттік Ассамблееяда

C) Парламенттің қос палатасының біріккен отырысында

D) Қазақстан халықтары ассамблееясының отырысында

E) Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесінің отырысында


Конституция ағымдағы заңдардың негізі деген ұғымды қалай түсінесің?

A) Конституцияның ережелері негізінде ағымдағы заңдар дамып, нормативтік актілер қабылданып отырады

B) барлық заңдар Конституцияның құрамына енгізілген

C) Конституцияның негізінде тек конституциялық заңдар ғана қабылданады

D) Конституцияның негізінде кодекстер қабылданады

E) Конституцияның негізінде заңи актілер қабылданады


Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар қалай енгізіледі?

A) Республикалық референдум арқылы, сондай-ақ егер бұл жөнінде Президент шешім қабылдаса Парламентпен енгізіледі

B) Жоғарғы кеңестің шешімімен енгізіледі

C) Президенттің жарғысымен енгізіледі

D) Үкіметтің шешімі негізінде енгізіледі

E) Сенат палатасының депутаттарымен енгізіледі


Конституцияның түрлері:

A) ауызша және жазбаша

B) КСРО Конституциясы, одақтық елдер және автономды республикалардың Конституциялары

C) әлемнің дамушы және дамыған елдер Конституциялары

D) Еуропа елдерінің және АҚШ Конституциялары

E) ТМД елдерінің және өзге мемлекеттердің Конституциялары


Конституцияның - бұл:

A) өзінің құрамына барлық заңдарды енгізген негізгі заң

B) жоғары заңи күшті иеленген жай заң

C) тікелей және жанама қолданылатын нормаларды иеленген заң

D) жоғары заңи күші бар, нормалары тікелей қолданысқа жататын, өзгертулер мен толықтырулар енгізудің айырықша жолын иеленген заң

E) айырықша тәртіппен қабылдануға жататын жай заң


Конституцияның жоғары заңи күші келесіден көрініс табады:

A) барлық халықаралық актілер Конституция нормаларына сай келуі керек

B) тек заңдар ғана Конституция нормаларына сай келуі қажет

C) еліміздегі барлық нормативтік актілер Конституцияға сай болуы керек, керісінше жағдайда Конституция өзінің қолданыстағы күшін тоқтатады

D) жергілікті нормалардың барлығы Конституцияға сай болуы керек

E) барлық нормативтік актілер Конституцияға сай болуы керек, керісінше жағдайда олардың қолданыстағы күші тоқтатылуға жатады


1995 жылғы Конституцияға өзгерістиер мен толықтырулар қашан енгізілді?

A) 7 қазан 1998 жыл

B) 7 қазан 1999 жыл

C) 10 қаңтар 1999 жыл

D) 10 қазан 1999 жыл

E) 7 қараша 1998 жыл


Қай тіл Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады?

A) қазақ және орыс тілдері

B) қазақ тілі, мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі мен ағылшын тілі ресми түрде қазақ тілімен қатар қолданылады

C) қазақ тілі, ал орыс тілі халықаралық қатынастың тілі болып табылады

D) орыс тілі

E) қазақ тілі, мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен қатар қолданылады


Қазақстан Республикасының саяси партиялары мен кәсіподақтары шетелдік заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар тарапынан, шет мемлекет пен халықаралық ұйымдар тарапынан қаржыландырылуға жатады ма?

A) я, қаржыландыруға жатады

B) жоқ, қаржыландыруға жатпайды

C) кейбір жағдайларда ғана қаржыландыруға жатады

D) тікелей заң нормаларында көрініс тапқан жағдайда ғана қаржыландыруға жатады

E) халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда ғана қаржыландыруға жатады


Кім Қазақстан Республикасындағы биліктің бірден-бір бастауы болып табылады?

A) Президент

B) Парламенет

C) Қазақстанның халқы

D) Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесі

E) Қазақстан Республикасының Президенті мен Парламенті


Қазақстан Республикасы қандай мемлекет болып табылады?

A) зайырлы мемлекет, федерация

B) біртұтас мемлекет, монархия

C) президенттік республика, федерация

D) президенттік басқару нысанындағы біртұтас, зайырлы мемлекет

E) ресми мұсылмандықты көздеген тұтас Республика


Қазақстан Республикасы Конституциясында билік қандай тармақтарға бөлінеді?

A) бақылаушы, орындаушы;

B) мемлекеттік, қоғамдық;

C) заң шығарушы, атқарушы, сот билігі;

D) қауіпсіздік органдары, сот органдары, басқару органдары;

E) құқық қорғаушы органдар, әкімшілік органдар, өкілді органдар.


Халық билігін жүзеге асыру нысандары:

A) республикалық референдум және сайлау;

B) отырыстар;

C) мемлекеттік органдарға өз билігін жүзеге асыруды беру;

D) дөңгелек столдар;

E) еркін шерулер.


Діни институттардың мемлекеттен бөлінуі қандай мемлекеттерге тән?

A) демократиялық;

B) зайырлы;

C) құқықтық;

D) клерикалық;

E) теократиялық.


Құқықтық мемлекет қағидасы?

A) матриархат;

B) рулық мүдде;

C) заңның үстемдігі;

D) тыйым салу басымдығы;

E) оның аумағына ешкімнің қол сұқпауы.


Қазақстан Республикасында меншіктің қандай түрі танылады және қорғалады?

A) қоғамдық;

B) мемлекеттік;

C) қоғамдық және мемлекеттік;

D) жеке меншік;

E) мемлекеттік және жеке;


Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерінің сипаттамасы және оларды ресми пайдалану тәртібі қандай актілермен белгіленеді?

A) конституциямен;

B) заңмен;

C) жарлықпен;

D) конституциялық заңмен;

E) заң күші бар жарлықпен;


Қазақстан Республикасында әр алуандылықтың қандай түрі танылады?

A) экономикалық;

B) әлеуметтік және саяси;

C) саяси және экономикалық;

D) идеологиялық;

E) идеологиялық және саяси;


Нормативтік құқықтық актілерді қолданудың міндетті шарты не болып танылады?

A) актіге қол қою;

B) актіні бекіту;

C) ресми жариялау;

D) актіні келісу;

E) актіні қабылдау;


1993 жылғы Конституция бойынша Қазақстан Республикасының Парламенті қалай аталды?

A) парламент;

B) халық кеңесі;

C) халық конгресі;

D) жоғарғы кеңес;

E) халық жиналысы;


Мемлекеттік меншік дегеніміз – бұл,

A) азаматтар мен қоғамдық ұйымдардың меншігі

B) әкімшілік-аумақтық бірліктердің меншігі

C) жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің меншігі

D) жеке комерциялық заңды тұлғалардың меншігі

E) мемлекеттік қызметшілердің жеке меншігі


Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі принциптері:

A) мұсылман дінінің мәртебесін көтеру, қоғамдық татулық

B) саяси тұрақтылық пен белгілі-бір жекеленген адамдар тобының үстемдігі

C) бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму, таптық тұрақсыздықты қамтамасыз ету

D) қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму, қазақстандық патриотизм

E) мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін бір жақты үстемдік әдісімен шешу


Қазақстан Республикасында келесідей меншік түрлері танылып, заң алдында бірдей қорғалады:

A) жеке акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің меншігі

B) қазыналық кәсіпорындар мен мекемелердің меншігі

C) мемлекеттік меншік пен жеке меншік

D) тек жеке меншік

E) тек мемлекеттік меншік


Мемлекет аумағының белгілі-бір бөліктерге бөлінуін сипаттайтын түсінік бұл -

A) саяси жүйе

B) әкімшілік-аймақтық құрылым

C) біртұтас мемлекет

D) федеративтік мемлекет

E) республика


Біздің мемлекетіміздің ең басты қазынасы болып не танылады?

A) адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары

B) мемлекеттік алтын қор

C) еліміздегі тыныштық

D) өзге қайсы бір мемлекеттер мен болмасын соғыстың болмауы

E) тек адамдардың саяси бостандығы


Мемлекет қандай институт болып табылады?

A) қоғамдық;

B) әлеуметтік;

C) құқықтық;

D) құрылымдық;

E) саяси.


Азаматтардың сөз бостандығы құқығы, құқықтар мен бостандықтардың қай тобына жатады?

A) азаматтық

B) саяси

C) экономикалық және әлеуметтік

D) тек экономикалық

E) кәсіпкерлік


Азаматтардың бейбіт әрі қарусыз жиналу құқығы, құқықтар мен бостандықтардың қай тобына жатады?

A) саяси

B) азаматтық

C) экономикалық және әлеуметтік

D) өзіндік

E) әлеуметтік


Азаматтардың шерулер өткізу құқығы, құқықтар мен бостандықтардың қай тобына жатады?

A) саяси

B) азаматтық

C) экономикалық және әлеуметтік

D) өзіндік

E) рухани


Азаматтардың қадір қасиетіне қол сұғылмау құқығы, құқықтар мен бостандықтардың қай тобына жатады?

A) саяси

B) азаматтық

C) экономикалық және әлеуметтік

D) әлеуметтік-саяси

E) рухани


Азаматтардың кәсіп түрін еркін таңдау құқығы, құқықтар мен бостандықтардың қай тобына жатады?

A) саяси

B) азаматтық

C) экономикалық және әлеуметтік

D) әлеуметтік-саяси

E) рухани


Ата-аналар өз балаларына діни сипаттағы білім беруге құқылы ма?

A) олардың ондай құқығы жоқ, себебі бізде зайырлы мемлекет

B) бұл үшін арнайы білім органдарының рұхсаты қажет

C) ата-аналарының өз қалауы бойынша құқылы

D) олардың ондай құқығы жоқ, себебі бізде шіркеу мемлекеттік биліктен оқшауланған

E) соттың заңды күшіне енген шешімі болса ғана құқылы


Азаматтардың Қазақстан Республикасының аумағынан еркін шығып, қайтып келу құқығы құқықтар мен бостандықтардың қай тобына жатады?

A) саяси құқықтар

B) экономикалық және әлеуметтік құқықтар

C) азаматтық құқықтар

D) рухани құқықтар

E) өзіндік құқықтар


Төмендегілердің қайсысы азаматтардың міндеті болып табылады?

A) заңдармен бекітілген алымдарды төлеу, Отанын қорғау, табиғатты қорғау

B) табиғатты қорғау және заңсыз аң аулаушылар мен күресу

C) өз Отаны мен дінін қорғау

D) зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеу

E) қажымай еңбек етіп, табыс табу


1995 жылғы Конституция бойынша азаматтарға тегін қандай білім көзделген?

A) мемлекеттік оқу орындарындағы жоғарғы білім

B) жекеменшік нысанындағы оқу орындарындағы жоғарғы білім

C) мемлекеттік оқу орындарындағы орта білім

D) жекеменшік нысанындағы оқу орындарындағы орта білім

E) жексенбілік мектептердегі орта білім


Азаматтардың бейбіт әрі қарусыз жиналуға деген құқықтары қандай жағдайда шектелуі мүмкін?

A) Президенттің бастамашылығымен

B) Консттуциялық кеңес төрағасының шешімі негізінде

C) соғыс жағдайларында

D) Үкіметтің тиісті шешімі негізінде

E) егер мұндай жиналу мемлекеттің қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қайшы келсе


Қандай тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматы деп танылады?

A) тек заң нормаларына сәйкес азаматтықты алған тұлғалар

B) «Азаматтық туралы» ҚР заңы күшіне енген сәтте Қазақстанның аумағында тұрақты тұрған, және азаматтықты заңға сәйкес алған тұлғалар

C) «Азаматтық туралы» заңы күшіне енген сәтте бұрынғы одақтас мемлекеттердің аумағында тұрақты тұрған тұлғалар

D) Қазақстанның азаматтығын алу туралы өтініш берген тұлғалар

E) Республика аумағында кем дегенде 5 жыл тұрған тұлғалар


Азаматтылықты алу сәтінде азаматтық туралы заң нормаларына сәйкес «қан қағидасы» мен «топырақ қағидасы» біздің елімізде қалай қолданылады?

A) тек «қан қағидасы» ғана қолданылады

B) тек «топырақ қағидасы» ғана қолданылады

C) екі қағида да қатар қолданылады

D) екеуіде қолданылмайды

E) біздер құқықтық мемлекет болғандықтан қағидалар қолданылмайды


Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болады ма?

A) жоғарғы талап қойылған жағдайда әрдайым беріліп отырады

B) ешқашан, ешбір жағдайда берілмейді

C) егер Республиканың Халықаралық шарттарында өзгеше көзделмесе, беруге болмайды

D) құқық қорғау органдарының бірінші талабы бойынша беруге болады

E) егер адам өлтіру қылмысын жасаған болса беруге болады


«Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заң қашан қабылданды?

A) 20.12.1991 жыл

B) 19.12.1991 жыл

C) 10.12.1991 жыл

D) 11.12.1991 жыл

E) 20.12.1995 жыл


«Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заңға өзгертулер мен толықтырулар қашан енгізілді?

A) 06.10.1995 жыл

B) 10.10.1995 жыл

C) 01.10.1995 жыл

D) 02.10.1995 жыл

E) 03.10.1995 жыл


Қазақстан Республикасының азаматтығы дегеніміз не?

A) тұлғамен мемлекет арасындағы жалпы құқықтық қатынас

B) тұлғаның мемлекетке тиістілігі

C) мемлекетпен мойындалған, тұлғаның мемлекетпен саяси-құқықтық байланысы, осы байланыстың нәтижесінде тұлғаға азаматтықтың барлық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері таратылады

D) тұлғаның мемлекетке бағыныштылығы

E) тұлғаның, мемлекеттің белсенді мүшесінің болуы


Шетелде жүрген біздің азаматтарды қорғау қызметін қандай орган жүзеге асырады?

A) сауда өкілдіктері мен туристік фирмалар

B) еліміздегі фирмалардың шет мемлекеттердегі өкілдіктері

C) дипломатиялық өкілдіктер, консулдық мекемелер

D) Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары

E) Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі мен Ішкі істер министрлігі


Азаматтығы жоқ тұлғалар дегеніміз кімдер?

A) Қазақстан Республикасы азаматтығын иеленбеген тұлғалар

B) өзге мемлекеттің азаматтығын иеленген тұлға

C) Қазақстан Республикасының аумағында ешбір құжатсыз тұрып жатқан тұлғалар

D) Қазақстан Республикасының азаматтығын иеленбестен Республика аумағында тұратын, өзінің өзге мемлекет азаматы екеніне дәлелі жоқ тұлғалар

E) Қазақстан Республикасының аумағынан шет мемлекетке тұрақты тұруға көшіп кеткен тұлғалар


Қазақстан аумағында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамадар Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей құқықтар иеленген бе?

A) бұл тұлғалар құқықтары жөнінен Республика азаматтарымен тең емес

B) бұл тұлғалардың құқықтары Республика азаматтарының құқықтарына теңестірілген

C) бұл тұлғалардың тек саяси құқықтары шектелген

D) бұл тұлғалар құқықтары жөнінен Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетел азаматтарына теңестірілген

E) азаматтығы жоқ тұлғалардың Қазақстан аумағында ешбір құқықтары болмайды


Ата-аналары әр-түрлі азаматтықты иеленген жағдайда олардың балаларының азаматтығы мәселесі қалай шешіледі?

A) тек ата-аналарының біреуінің ғана азаматтығы ескеріледі

B) анасының азаматтығы мен тұрақты тұрғын жері ескеріледі

C) ата-аналарының екеуінің де тұрақты тұратын мекендері ескеріледі

D) ата-аналарының азаматтығы және олардың қайсы бірінің Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты мекен-жайының болуы ескеріледі

E) әкесінің азаматтығы ескеріледі


Азаматтық келесідей жолмен алынады:

A) туыла салысымен

B) төлқұжат алысымен

C) кәмелетке толысымен

D) Қазақстан Республикасының аумағына кірісімен

E) жер иелену құқығын алысымен


Қазақстан азаматтығын жоғалту келесідей жағдайда басталады:

A) шетел азаматы мен некеге тұрған сәттен

B) шет мемлекет аумағына тұрақты тұру үшін кеткен жағдайда

C) егер Қазақстанмен шет мемлекет арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, тұлға шет мемлекеттің әскер қатарына өтекен сәттен, әділет немесе өзге де мемлекеттік органдар қатарына кірген сәттен

D) азаматтықтан шығу туралы өтініш берген сәттен

E) тұлғада ЖҚТБ ауыруының белгілері табылған сәтте


Президенттің өкілеттілік мерзімі:

A) 6 жыл

B) 5 жыл

C) 4 жыл

D) 7 жыл

E) 10 жыл

Бір адам қатарынан неше реттен артық Президент болып сайлана алмайды?

A) Конституцияда бұл жөнінде айтылмаған

B) 3 реттен артық

C) 1 реттен артық

D) 2 реттен артық

E) бұл мәселе шектелмеген


Президент болу үшін көзделген жас мөлшері?

A) 35 жастан төмен емес

B) 30 жас пен 65 жас аралығы

C) 45 жасқа толған

D) 25 жас пен 60 жас аралығы

E) 40 жасқа толған


Қазақстан Республикасының Президенті қандай тілді еркін меңгеруі тиіс?

A) мемлекеттік тілді

B) қазақ және орыс тілдерін

C) ағылшын тілін

D) орыс тілін

E) қазақ тілі мен ағылшын тілін


Қазақстан Республикасы Президентінің сайлауы өткен болып саналады, егер сайлауға сайлаушылардың келесідей пайыз мөлшері қатысса:

A) 25 % қатысса

B) 50 % қатысса

C) 60 % қатысса

D) 55 % қатысса

E) анықталмаған


Қазақстан Республикасы Президентіне кандидаттығын ұсынған тұлға Республика аумағында қанша жыл тұруы қажет?

A) анықталмаған

B) 15 жыл

C) 25 жыл

D) 10 жыл

E) 5 жыл


Үкіметтің қандай лауазымды тұлғасын Президент Парламенттің келісімімен қызметке тағайындайды:

A) Қазақстан Республикасының Премьер-министрі мен Ішкі істер министрін

B) Үкіметтің барлық лауазымды тұлғаларын

C) агенттіктер мен ведомстволардың басшыларын

D) Қазақстан Республикасының Премьер-министрін

E) мемлекеттік комитеттердің төрағаларын


Қандай лауазым иелерін Республика Парламентінің Мәжілісі сайлау үшін Президент ұсынады?

A) Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің төрағасын

B) Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасын

C) Орталық сайлау комиссиясының төрағасын

D) Жоғарғы сот кеңесінің төрағасын

E) Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенат төрағасын


Қол қою үшін Республика Президентіне заңды кім ұсынады?

A) Қазақстан Республикасының Премьер-министрі

B) Қазақстан Республикасының Бас прокуроры

C) Қазақстан Республикасы Есеп комитетінің төрағасы

D) Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының спикері

E) Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы


Қазақстан Республикасында саяси баспана беру мәселесін кім шешеді?

A) Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы

B) Бас прокурор

C) Президент

D) Сыртқы істер министрі

E) Премьер-министр


Қазақстан Республикасы бюджетінің орындалуына қадағалауды жүзеге асырушы Есеп комитетінің төрағасын кім тағайындайды?

A) Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы

B) Парламент палаталарының біріккен отырысында сайланады

C) Президент

D) Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасы

E) Премьер-министр


Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысына Премьер-министрден басқа кім төрағалық етуге құқылы?

A) Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары

B) Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының спикері

C) Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы

D) Қазақстан Республикасының Президенті

E) кез-келген министр


Қазақстан Республикасының экс-Президенті қандай лауазымды иеленеді?

A) Премьер-министр

B) Парламент Сенатының депутаты

C) Жоғарғы соттың мүшесі

D) Қауіпсіздік кеңесінің мүшесі

E) Конституциялық кеңестің төрағасы


«Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Президенттің Конституциялық заң күші бар жарлығы қашан қабылданды?

A) 22.12.0995 жыл

B) 23.12.0995 жыл

C) 24.12.0995 жыл

D) 25.12.0995 жыл

E) 26.12.0995 жыл


Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында халықаралық міндеттемелерді орындау үшін Республика қарулы күштерін тарту жөніндегі шешімді қандай орган немесе лауазым иесі қабылдайды:

A) Үкімет

B) Президент

C) Қорғаныс министрі

D) Парламент

E) Ішкі істер министрлігі


Республикалық референдумды тағайындау туралы шешімді кім қабылдайды?

A) Президент

B) Парламент

C) Сенат

D) Үкімет

E) халық


Келесі лауазым иелерінің қайсысын Президент тағайындайды?

A) Мәжіліс депутаттарын

B) Сенаттың 9 депутатын

C) Сенаттың 5 депутатын

D) Есеп комитетінің барлық мүшелерін

E) Конституциялық кеңестің 2 мүшесін


Республика Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе кетірілген, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда оның міндеттерін кім атқарады?

A) Сенат төрағасы-Премьер-министр

B) Сенат төрағасы-Мәжіліс төрағасы

C) Конституциялық кеңес төрағасы

D) Сенат төрағасы-Мәжіліс төрағасы-Премьер-министр

E) Премьер-министр


Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігі қашан тоқтатылады?

A) басқа Президенттің сайланған сәтінде

B) Орталық сайлау комиссиясының сайлау қорытындысы туралы, және қайсы бір кандидаттың жеңісі туралы хабарлаған сәттен

C) жаңадан сайланған Президенке «Алтын қыран» ордені тағылған сәттен

D) жаңадан сайланған Президенттің ант қабылдаған сәтінен

E) сайлау қорытындысының ресми жарияланған сәтінен


Қазақстан Республикасы Парламентімен қабылданған заңға Президент қанша күн ішінде қол қоюы тиіс?

A) 30 күн ішінде

B) 10 күн ішінде

C) 15 күн ішінде

D) 15 жұмыс күні ішінде

E) 1 апта ішінде


Қандай жағдайларда Президент заң күші бар жарлықтар қабылдауға құқылы?

A) Барлық жағдайларда, себебі бұл құқық оған Конституциямен берілген

B) егер Парламент заңды жедел қабылдау туралы талапты орындамаса

C) ешбір жағдайда құқығы жоқ

D) Парламент жазғы демалысқа шығып кеткен болса

E) егер мұндай өкілеттілікті оған Парламент Сенатының төрағасы берсе


Парламент қабылдаған қандай заңдарға Президент қол қоюға міндетті?

A) Конституциялық заңдарға

B) жай заңдарға

C) кешірім жөніндегі заңдар

D) Президенттің қарсылығын Парламент тойтарып қабылданған заңдар

E) Конституцияға енгізілетін өзгерістерге


Президенттің жыл сайынғы жолдауында не көзделеді?

A) елдегі жағдай мен сыртқы және ішкі саясаттың негізгі бағыттары

B) өзінің қызметі жөніндегі есебі

C) елдегі конституциялық жағдай

D) елдегі саяси жағдай

E) ағымдағы жыл ішінде Парламентпен қабылдануға жататын заңдардың тізбесі


Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасын тағайындау кезде Президент кімнің келісімін алуы қажет?

A) Парламенттің

B) Парламент Сенатының

C) Парламент Мәжілісінің

D) Жоғарғы экономикалық кеңестің

E) Бас прокурордың


Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын тағайындау кезде Президент кімнің келісімін алуы қажет?

A) Парламенттің

B) Парламент Сенатының

C) Парламент Мәжілісінің

D) Қауіпсіздік кеңесінің

E) Бас прокурордың


Қазақстан Республикасы Парламентінің кезектен тыс сессиясын кім шақырады?

A) Парламент Сенатының спикері

B) Парламент Мәжілісінің төрағасы

C) Орталық сайлау комиссиясының төрағасы

D) Президент

E) Премьер-министр


Қандай мерзім ішінде Президент Үкіметтің орнынан түсетіндігі туралы мәселені қарастырады?

A) 1 ай мерзім ішінде

B) 10 күн мерзім ішінде

C) 1 апта ішінде

D) 15 күн ішінде

E) 48 сағат ішінде


Өз міндеттерін атқару кезінде Президент қандай іс-әрекеттері үшін жауап береді?

A) барлық іс-әрекеттері үшін

B) Конституцияға қайшы іс-әрекеттері үшін

C) мемлекетке опасыздық жасағаны үшін

D) ешбір әрекетіне жауап бермейді

E) Парламентті таратқаны үшін


Қазақстан Республикасы Президенті қабылдаған актілердің күшін кім тоқтата алады?

A) Парламент

B) Конституциялық кеңес

C) Жоғарғы сот

D) Бас прокурор

E) референдум


Қазақстан Республикасының Үкіметін кім құрады?

A) Парламент

B) Қауіпсіздік кеңесі

C) Президент

D) Халық

E) Премьер-министр


Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшелері кімнің алдында ант қабылдайды?

A) Қазақстан халқының алдында

B) Президент алдында

C) Қазақстан халқы мен Президент алдында

D) Парламент алдында

E) Премьер-министр алдында


Қазақстан Республикасының Президенті кіммен сайланады?

A) Парламент палаталарымен

B) Мәжіліс депутаттарымен

C) Халықпен

D) арнайы алқамен

E) алдыңғы Президентпен тағайындалады


Келесі лауазым иелерінің қайсысын Президент тағайындайды?

A) Сенаторлардың тең жартысын

B) Мәжіліс депутаттарының тең жартысын

C) Сенат депутаттарының бесеуін

D) Маслихат депутаттарының жетеуін

E) Сенат депутаттарының жетеуін


Президенттің қызметінен мерзімінен бұрын босауы немесе кетірілуі туралы шешім қалай қабылданады?

A) Конституциялық кеңес пен комиссияның қорытындысы негізінде Палаталардың жалпы депутаттарының 2/3 дауысымен

B) әр палата депутаттары жалпы санының кемінде 3/4 дауысымен

C) Мәжіліс депутаттары жалпы санының 3/4 дауысымен

D) Парламент депутаттарының 100 % дауысымен

E) Конституциялық кеңеспен


Қазақстан Республикасының Президенті кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады ма?

A) ешбір кедергісіз айналыса алады

B) айналыса алмайды

C) Жоғарғы соттың шешімі негізінде ғана айналыса алады

D) Конституциялық кеңестің рұхсаты болған ретте ғана айналыса алады

E) Парламент келісім берген ретте ғана айналыса алады


Мемлекетке опасыздық жасады деп Президентке тағылған айыптың қабылданбауы келесідей салдар туғызады:

A) Парламент палаталары депутаттарының өкілеттіліктері мерзімінен бұрын тоқтатылады

B) Мәжіліс депутаттарының өкілеттілігі мерзімінен бұрын тоқтатылады

C) Сенат депутаттарының өкілеттілігі мерзімінен бұрын тоқтатылады

D) Конституциялық кеңестің өкілеттілігі тоқтатылады

E) Бас прокурор қызметінен босатылады


Президенттің мемлекетке опасыздық жасағаны туралы айыпты тексеруді кім жүзеге асырады?

A) Парламент

B) Мәжіліс

C) Сенат

D) Ішкі істер министрлігі

E) Бас прокурор, ол болмаған жағдайда оның орынбасары


Республикалық ұланды кім жасақтайды?

A) Қорғаныс министрі

B) Президент

C) Парламент

D) Үкімет

E) Қазақстанның халқы


Қазақстан Республикасының Президенті саяси партияның мүшесі бола алады ма?

A) Президенттік өкілеттілікті жүзеге асыру кезінде саяси партиядағы қызметін тоқтатады

B) Президенттік өкілеттілікті жүзеге асыру кезінде де ол партияның толық қанды мүшесі болып тұрады

C) бұл мәселені ол жеке өзі шешуге құқылы

D) бұл мәселені тек Парламент шешеді

E) бұл мәселені тек Конституциялық кеңес шешеді


Парламенттің өкілеттілік мерзімі қай кезде аяқталады?

A) Парламент депутаттарының жаңа сайлауы өткізілген күннен бастап

B) жаңадан сайланған Парламенттің бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен сәттен бастап

C) алдыңғы сайланған Парламенттің соңғы сессиясынан бастап

D) Парламенттің жаңа сайлауы жөніндегі Президент жарлығының ресми жарияланған күнінен бастап

E) Конституцияда бұл туралы айтылмаған


Қандай себептерге байланысты Қазақстан Республикасы Парламентінің өкілеттілік мерзімі уақытынан бұрын тоқтатылуы мүмкін?

A) кемшіліктері бар заңдарды қабылдауына байланысты

B) өздерінің заң шығару қызметтерінің негізгі жоспарын өрескел бұзуына байланысты

C) Парламент депутаттары қосалқы ақылы қызметпен айналысып жүрсе

D) Парламент палаталарының немесе Парламент пен өзге мемлекеттік органдар арасында еңсерілмейтін саяси дағдарыстың туындауына байланысты

E) Конституциялық кеңестің шешіміне байланысты


Республика азаматтары қай жастан бастап Сенат депутатығына сайлана алады?

A) 18 жастан бастап

B) 20 жастан бастап

C) 25 жастан бастап

D) 30 жастан бастап

E) 35 жастан бастап


Сенат депутаты болып сайлану үшін тиісті аймақта қанша жыл тұрақты тұру қажет?

A) кем дегенде екі жыл

B) кем дегенде бір жыл

C) кем дегенде үш жыл

D) кем дегенде төрт жыл

E) кем дегенде бес жыл


Республика азаматтары қай жастан бастап Мәжіліс депутатығына сайлана алады?

A) 20 жастан бастап

B) 25 жастан бастап

C) 30 жастан бастап

D) 35 жастан бастап

E) 40 жастан бастап


Парламент депутаттарының құқықтық жағдайы қандай нормативтік актымен реттеледі?

A) заң күші бар жарлықпен

B) заңдармен

C) Парламент қаулыларымен

D) Конституциялық заңдармен

E) Конституциялық заң күші бар жарлықтармен


Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар қалай енгізіледі?

A) Мәжіліс отырысында

B) Сенат отырысында

C) Мәжіліс отырысында, содан кейін Сенат отырысында

D) бірлескен отырыста

E) Республика Президентінің ұсынысымен палаталардың бірлескен отырыста


Парламентпен қабылданған заңдарға кім қарсылық білдіре алады?

A) Үкімет

B) Әділет министрлігі

C) Бас прокурор

D) Президент

E) Конституциялық кеңес


Президенттің заңды қабылдауға қатысты қарсылығы қалай қаралады?

A) Мәжіліспен

B) Сенатпен

C) Мәжіліспен, содан кейін Сенатпен

D) палаталардың бірлескен отырысында

E) Конституциялық кеңестің келісімімен палаталардың бірлескен отырысында


Палата төрағаларының шығаратын нормативтік актілері қалай аталады?

A) қаулы

B) жарлық

C) өкімдер

D) нұсқаулықтар мен жарлықтар

E) регламенттер


Заң шығару бастамасы құқығы қайда жүзеге асырылады?

A) Парламентте

B) Үкіметте

C) Сенатта

D) Мәжілісте

E) Конституциялық кеңесте


Заң жобасы Сенатта қанша мерзім ішінде қаралады?

A) бір ай ішінде

B) екі ай ішінде

C) заң жобасы келіп түскен күннен бастап 60 күннен аспайтын мерзім ішінде

D) заң жобасы келіп түскен күннен бастап 50 күннен аспайтын мерзім ішінде

E) Мәжіліспен қаралған күннен бастап 60 күн ішінде


Қанша дауыспен Мәжіліс депутаттары, Сенат депутаттарымен енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға келісе алады?

A) депутаттардың жалпы санының көпшілік дауысымен

B) депутаттардың жалпы санының кем дегенде 50% дауысымен

C) қатысушылар санының көпшілік дауысымен

D) депутаттардың жалпы санының 2/3 дауысымен

E) депутаттардың жалпы санының 4/5 дауысымен


Қандай жағдайда келісім комиссиясы құрылады?

A) соғыс пен бейбітшілік сұрақтарына қатысты

B) Президент қызметінен кетірілген жағдайда

C) Үкіметке сенімсіздік жарияланған кезде

D) заң жобасына қатысты палаталар арасында келіспеушілік туған жағдайда

E) Парламентпен қабылданған заіға Президент қол қоймаған жағдайда


«Қазақстан Республикасы Парламентінің комиеттері мен комиссиялары туралы» ҚР заңы қашан қабылданды?

A) 30.01.1996 жыл

B) 13.03.1997 жыл

C) 12.01.1996 жыл

D) 08.06.1996 жыл

E) 07.05.1997 жыл


Сенат депутаттары:

A) екі жыл сайын тағайындалып отырады

B) әрбір екі жыл сайын толығымен қайта сайланып отырады

C) депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отырады

D) әр жыл сайын қайта сайланып отырады

E) өз өкілеттілігі мерзімі ішінде қайта сайланбайды


«Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заң күші бар Президенттің жарлығы қашан қабылданды?

A) 10.10.1995 жылы

B) 12.10.1995 жылы

C) 13.10.1995 жылы

D) 17.10.1995 жылы

E) 16.10.1995 жылы


Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелері бойынша қанша оқылым өткізілуі қажет?

A) депутаттардың ұйғаруы бойынша

B) бұл мәселе Конституцияда қарастырылмаған

C) 3 оқылым

D) 2 оқылым

E) 1 оқылым


Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісінде қанша депутат бар?

A) 78 депутат

B) 56 депутат

C) 66 депутат

D) 67 депутат

E) 77 депутат


Парламент қандай орган болып табылады?

A) жоғарғы атқарушы орган

B) жоғарғы соттық орган

C) заң шығарушы орган

D) заң шығарушы бірден-бір жалғыз орган

E) қадағалаушы орган


Қазақстан Республикасында заң шығару қызметін кім жүзеге асырады?

A) Үкімет

B) Жоғарғы сот

C) Парламент

D) Президент

E) Парламент пен Президент


Парламент палаталары қызметтерін қалайша жүзеге асырады?

A) маусымдық үлгіде

B) тұрақты негізде

C) қысқа мерзімде

D) сессиялық үлгіде

E) тұрақсыз негізде


Сенат депутаттары қалай сайланады?

A) тікелей сайлау құқығы негізінде

B) жанама сайлау құқығы негізінде

C) көп сатылы сайлау құқығы негізінде

D) олар сайланбайды, керісінше тағайындалады

E) Мәжіліс депутаттарымен сайланады


Мәжілісте тағайындалатын депутаттар бар ма?

A) жоқ, олардың барлығы сайланады

B) бар, олардың оны Президенпен тағайындалады

C) барлығыда тағайындалады

D) депутаттардың жалпы санының тең жартысы сайланып, қалған жартысы тағайындалады

E) 10 депутат партиялар қатарынан тағайындалады


Парламент депутаттарының кезектен тыс сайлауы, Парламент өкілеттілігін мерзімінен бұрын тоқтатқан кезден бастап қанша уақыт ішінде өткізіледі?

A) 1 ай ішінде

B) 2 ай ішінде

C) 3 ай ішінде

D) 4 ай ішінде

E) екі апта ішінде


Сенат палатасының депутаттығына сайлану үшін қанша уақыт Республика азаматтығында тұру қажет?

A) кем дегенде 1 жыл

B) кем дегенде 2 жыл

C) кем дегенде 4 жыл

D) кем дегенде 5 жыл

E) кем дегенде 10 жыл


Парламенттен тыс, депутаттар төмендегі қызметтердің қайсысымен айналыса алады?

A) зауыттың директоры

B) аудандық маслихаттың депутаты

C) кафедра профессоры

D) бөлім бастығы

E) дүкеннің басшысы


Парламенттің тиісті палатасының келісімінсіз Парламент депутатына қатысты қандай іс-әрекеттер жасауға болмайды?

A) қылмыстық жауаптылыққа тарту

B) айыппұл салу

C) сот мәжілісіне шақыру

D) куә ретінде жауап алуға шақыру

E) сарапшы ретінде жауап алуға шақыру


Қандай жағдайларда депутаттардың өкілеттілігі мерзімінен бұрын мандатынан айырылу арқылы тоқтатылуы мүмкін?

A) қылмыстық істің қозғалуына байланысты

B) өзіне қатысты сот үкімінің шығуына байланысты

C) өзіне қатысты заңды күшіне енген сот үкімінің болуымен байланысты

D) өзі айыпкер ретінде танылатын істің сот талқылауында қаралуына байланысты

E) сезікті ретінде одан жауап алынуына байланысты


Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ұсынысты Парламентке кім жасайды?

A) Палаталардың төрағалары

B) Парламент палаталары

C) Үкімет

D) Президент

E) Конституциялық кеңес


Республикалық бюджетті бекіту қалайша жүзеге асырылады?

A) Мәжіліс отырысында

B) Сенат отырысында

C) Мәжіліс отырысында, содан кейін Сенат отырысында

D) Мәжіліс пен Сенаттың бірлескен отырысында

E) Парламент комиссиясының отырысында


Қай лауазым иесін тағайындау үшін Парламенттің келісімі қажет?

A) Премьер-министрді

B) Сыртқы істер министрін

C) Ішкі істер министрін

D) Қаржы министрін

E) Әділет министрін


Заң жобасын палаталарда қарау қандай тәртіппен жүзеге асырылады?

A) заң жобасын палаталар қатар қарастырады

B) бірінші Сенатта, содан кейін Мәжілісте қарастырылады

C) бірлескен отырыста қарастырылады

D) бірінші Мәжілісте, содан кейін Сенатта қарастырылады

E) бұл мәселе нақтыланбаған


Қазақстан Республикасының Президенті қандай жағдайда Парламентті тарата алады?

A) Үкімет Парламентке сенімсіздік жариялаған кезде

B) Палаталар арасында еңсерілмейтін келіспеушілік туындаса

C) Үкіметтің заң жобасы жөніндегі ұсынысын Парламент 3 реттен артық қабылдамай тастаса

D) өз ұйғарымы бойынша кез-келген жағдайда

E) жылына бір рет


Қандай жағдайда Парламентті таратуға болмайды?

A) алдыңғы таратудан кейінгі 3 жыл ішінде

B) алдыңғы таратудан кейінгі 1 жыл ішінде

C) Президент өкілеттілігінің соңғы 1 жылы ішінде

D) Президент өкілеттілігінің соңғы 2 жылы ішінде

E) ешбір жағдайда Параментті таратуға болмайды


Парламент депутаты бір мезгілде екі палатаға бірдей мүше бола алады ма?

A) я, бола алады.

B) жоқ, бола алмайды

C) бұл жөнінде Конституцияда айтылмаған

D) Конституциялық кеңестің тиісті рұхсатын алған болса бола алады

E) Президенттің арнай рұхсаты болғанда ғана болады


Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты кімге ант береді ?

A) Президентке

B) Парламентке

C) Қазақстан халқына

D) Қазақстан халқы мен Президентіне

E) Парламент пен халыққа


Республика Парламенті қандай нормативтік акт қабылдайды?

A) үкімдер

B) азаматтық істер бойынша шешімдер

C) заңдар, Конституция, кодекстер

D) тек қаулы

E) тек жарлық


Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің өкілеттілік мерзімі:

A) 3 жыл;

B) 4 жыл;

C) 5 жыл;

D) 6 жыл;

E) 7 жыл;


Сенат депутаттарының жартысы қанша уақыт аралығында қайта сайланып отырады?

A) 1.5 жыл сайын;

B) 3 жыл сайын;

C) 5 жыл сайын;

D) 7 жыл сайын;

E) 8 жыл сайын;


Қазақстан Республикасы Парламентіне қандай органдар жұмыс органдары болып есептеледі?

A) тұрақты комитеттер, уақытша комиссиялар;

B) уақытша комиссиялар;

C) палаталар Бюросы;

D) тек қана палатаның тұрақты комитеттері;

E) палата төрағалары.


Мәжіліс төрағасына кандидатты кім ұсынады?

A) Президент;

B) Парламент;

C) Қазақстан халқы;

D) Қазақстан халқы мен Президент;

E) Мәжіліс депутаттары.


Заң шығару бастамашылығы құқығы жүзеге асырылады, тек:

A) парламентте;

B) үкіметте;

C) парламент Сенатында;

D) парламент Мәжілісінде;

E) Сенатта да, Мәжілісте де.


Қазақстан Республикасы Парламентінің сессиясы қалай өткізіледі?

A) бірлескен отырыс нысанында

B) бөлек отырыс нысанында

C) бірлескен және бөлек отырыс нысанында

D) әр-түрлі нысандарда

E) Парламенттік тыңдалым нысанында


Қазақстан Республикасы Парламентінің бірінші сессиясы кіммен шақырылады?

A) Президентпен

B) Сенат төрағасымен

C) Мәжіліс төрағасымен

D) Премьер-министрмен

E) Орталық сайлау комиссиясының төрағасымен


Парламенттің кезекті сессиялары жылына неше рет өткізіледі?

A) 2 рет

B) 1 рет

C) 3 рет

D) 4 рет

E) қажеттілігіне орай


Заң шығару бастамасы құқығы кімге тиесілі?

A) Парламент депутаттары мен Үкіметке

B) Конституциялық кеңес төрағасына

C) Президентке

D) Бас прокурорға

E) Әділет министріне


Сенат төрағасының қызметіне кандидатураны кім ұсынады?

A) Парламент депутаттары

B) Конституциялық кеңес төрағасы

C) Әділет министрі

D) Бас прокурор

E) Президент


Мәжіліс төрағасының қызметіне кандидатураны кім ұсынады?

A) Палатаның депутаттары

B) Парламент депутаттары

C) Президент

D) Конституциялық кеңес

E) Сенат төрағасы


Соғыс пен бітім мәселелері қалай шешіледі ?

A) Палата спикерімен кеңесу арқылы Президентпен шешіледі

B) Парламентпен кеңесу арқылы Президентпен шешіледі

C) Палаталардың бірлескен отырысында шешіледі

D) Үкіметпен шешіледі

E) Ішкі істер министрлігімен шешіледі


Президенттің кезекті сайлауын хабарлау құқығы кімге тиесілі?

A) Парламентке

B) Сенатқа

C) Мәжіліске

D) халыққа

E) Премьер-министрге


Парламенттің сессиясын кім ашады?

A) Сенат спикері

B) Мәжіліс спикері

C) Президент

D) Орталық сайлау комиссиясының төрағасы

E) Президенттің ұсынымы бойынша Премьер-министр


Мемлекетке опасыздық жасағаны туралы Президентке айып тағу бастамашылығы қалай жүзеге асырылады?

A) Сенатқа

B) Мәжіліс төрағасына

C) 30 депутаттан құралған топқа

D) Парламент депутаттарының жалпы санының 2/3 дауысымен

E) Мәжіліс депутаттарының 3/1-не


Палаталардың отырыстары оларға депутаттардың жалпы санынан қаншасы қатысқан жағдайда өткізіледі?

A) депутаттардың жалпы санының 2/3 қатысқан жағдайда

B) қатысушы депутаттар санының 2/3 қатысқан жағдайда

C) депутаттардың жалпы санының 1/3 қатысқан жағдайда

D) қатысушы депутаттар санының 1/3 қатысқан жағдайда

E) депутаттардың жалпы санының жартысы қатысқан жағдайда



«Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Президенттің заң күші бар жарлығы қашан қабылданды?

A) 12.12.1995 жылы

B) 03.01.1996 жылы

C) 13.12.1995 жылы

D) 19.12.1995 жылы

E) 18.12.1995 жылы


Қазақстан Республикасының Үкіметі биліктің қай тармағына жатады?

A) заң шығару билігі

B) атқару билігі

C) өкілді билік

D) сот билігі

E) қадағалау билігіне


Республика Премьер-министрі қабылдайтын акт қалай аталады?

A) заң

B) қаулы

C) бұйрық

D) өкім

E) жарлық


Қазақстан Республикасының Үкіметі өзінің бүкіл қызметінде кімнің алдында жауап береді?

A) Президенттің

B) Парламент Сенатының

C) Парламен Мәжілісінің

D) Парламент алдында

E) Конституциялық кеңес алдында


Қандай мерзімнің ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Президентке ұсыныс енгізуі тиіс?

A) 1 апта ішінде

B) 10 күн ішінде

C) 15 күн ішінде

D) 5 күн ішінде

E) 1 ай ішінде


Өзіне сенімсіздік жариялау туралы сұрақты Үкімет Парламентке жылына неше рет қойа алады?

A) қанша қажет болса сонша қоя алады

B) бір рет қоя алады

C) екі рет қоя алады

D) үш рет қоя алады

E) оның мұндай құқығы жоқ


Республикалық бюджеттің жобасын кім құрастырады?

A) Парламент

B) Үкімет

C) Парламент Палатасы

D) Президент

E) Сенат депутаттары


Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшелері кімнің алдында ант қабылдайды?

A) Президент алдында

B) Парламент алдында

C) халық алдында

D) Қазақстан халқы мен Президент алдында

E) Конституциялық кеңес алдында


Өз құзіреті шеңберінде Үкімет қандай актілер шығарады?

A) заңдар

B) қаулылар

C) кодекстер

D) өкімдер

E) жарлықтар


Үкімет мүшелері өкілді органдардың депутаты бола алады ма?

A) бола алады, егер бұл жөнінде Үкіметтің шешімі болса

B) жоқ, олардың ондай құқықтары жоқ

C) егер Президенттің арнайы рұхсаты болса ғана

D) Конституция бұл мәселені қамтымаған

E) Конституциялық кеңестің ресми рұхсаты болған ретте ғана


Қандай жағдайда Республика Үкіметі және оның кез келген мүшесі өздерінің орнынан түсетіндігі туралы Президентке мәлімдеуге құқылы?

A) егер өздеріне жүктелген міндеттерді одан әрі жүзеге асыру мүмкіне емес деп есептесе

B) отбасы жағдайларына байланысты

C) науқастануына байланысты

D) шет мемлекет аумағына тұрақты мекен-жайын ауыстырғанда

E) Парламентпен арасында еңсерілмейтін дау туындап қалса


Премьер-министрдің орнынан түсуін қабылдаудың қандай құқықтық салдары бар ?

A) тек Премьер-министрдің қызметінің тоқтатылуына алып келеді

B) бүкіл Үкіметтің өкілеттілігі тоқтатылады

C) Президент орнынан кетіріледі

D) Конституцияда бұл мәселе нақтыланбаған

E) Парламент өкілеттілік мерзімінен бұрын таратылуға жатады


Конституциялық кеңес мүшелерінің саны қанша?

A) 9 мүше

B) 3 мүше

C) 7 мүше

D) 5 мүше

E) 10 мүше

Кім Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесінің ғұмыр бойы мүшесі болып табылады?

A) Президентпен тағайындалған тұлға

B) Президент

C) Республиканың экс-Президенттері

D) Конституциялық кеңес төрағасы

E) Сенат төрағасы


Президент Конституциялық кеңестің қанша мүшесін тағайындайды?

A) бір мүшесін

B) төрағасын қосып санағанда үш мүшесін

C) мүшелерінің жалпы санының жартысын

D) төрағаны қосып санағанда бес мүшесін

E) жеті мүшесін


Конституциялық кеңестің төрағасы кіммен тағайындалады?

A) Сенат төрағасымен

B) ол тағайындалмайды, керісінше кеңес мүшелерімен сайланады

C) Мәжіліс төрағасымен

D) Премьер-министрмен

E) Президентпен


«Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесі туралы» Президенттің конституциялық заң күші бар жарлығы қашан қабылданды?

A) 25.12.1995 жылы

B) 26.12.1995 жылы

C) 27.12.1995 жылы

D) 28.12.1995 жылы

E) 29.12.1995 жылы


Конституцияға ресми түсініктемені кім береді ?

A) Конституциялық кеңес

B) Парламент

C) заңгер ғалымдар

D) Президент

E) Жоғарғы сот


Конституциялық кеңес мүшелерінің өкілеттілік мерзімі қанша?

A) 4 жыл

B) 5,5 жыл

C) 5 жыл

D) 6 жыл

E) 10 жыл

Конституциялық кеңес мүшелерінен антты кім қабылдайды?

A) экс-Президент

B) Сенат төрағасы

C) Мәжіліс төрағасы

D) Президент

E) алдыңғы Конституциялық кеңестің төрағасы


Конституциялық кеңес төрағасына қатысты қылмыстық іс кіммен қозғалуы мүмкін?

A) Сенат төрағасымен

B) Мәжіліс төрағасымен

C) Жоғарғы сот төрағасымен

D) Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасымен

E) анықтама мен алдын-ала тергеуді жүзеге асырушы республикалық мемлекеттік органның басқармасымен


Конституциялық кеңес төрағасына қатысты қылмыстық істің заңды жүргізілуіне қадағалауды кім жүзеге асырады?

A) Президент

B) Бас прокурор

C) облыс прокуроры

D) Сенат төрағасы

E) Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы


Конституциялық кеңеспен қабылданатын актілер қалай аталады?

A) өкімдер

B) үкімдер

C) қаулылар, қорытындылар, жолдаулар

D) жарғылар

E) тек қорытындылар


Конституциялық кеңестің шешімдерін қарастыру мен қабылдау қалай жүзеге асырылады?

A) әкімшілік өндіріс тәртібімен

B) қылмыстық өндіріс тәртібімен

C) тәртіптік өндіріс тәртібімен

D) конституциялық өндіріс тәртібімен

E) азаматтық өндіріс тәртібімен


Конституциялық кеңестің төрағасы өз өкілеттілігі шеңберінде қандай актілер қабылдайды?

A) шешімдер

B) қаулылар

C) жолдаулар

D) бұйрықтар мен өкімдер

E) жарлықтар


Конституциялық кеңес төрағасының өкілеттілігі кіммен тоқтатылады?

A) Бас прокурормен

B) Сенат төрағасымен

C) Президентпен

D) Мәжіліс төрағасымен

E) Жоғарғы сот төрағасымен


Конституциялық кеңес мүшелігіне кандидаттың жас мөлшері:

A) 30 жас

B) 25 жас

C) 28 жас

D) 35 жас

E) 40 жас


Конституциялық кеңестің шешімі:

A) жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті, шағымдануға жатпайтын болып табылады

B) жалпыға бірдей міндетті, шағымдануға жататын шешім болып табылады

C) даулы мәселеге қатысушы тараптар үшін ғана міндетті болып табылады

D) Сенатпен шағымдануға жатады

E) Мәжіліс пен шағымдануға жатады


Парламент депутаттары сайлауының дұрыстығы туралы дауларды кім қарастырады?

A) Орталық сайлау комиссиясы

B) Конституциялық кеңес

C) аймақтық сайлау комиссиялары

D) Президент

E) Орталық сайлау комиссиясының арнайы құрылған уақытша комиссиясы


Әрбір қанша жылда Конституциялық кеңес мүшелерінің жартысы жаңартылып отырады?

A) әрбір екі жыл сайын

B) әрбір үш жыл сайын

C) әр жылы

D) әрбір төрт жыл сайын

E) әрбір жарты жыл сайын


«ҚР Сайлау туралы» Президенттің конституциялық заң күші бар жарлығы қашан қабылданды?

A) 01.09.1995 жылы

B) 01.09.1996 жылы

C) 30.09.1995 жылы

D) 29.09.1995 жылы

E) 28.09.1995 жылы


Орталық сайлау комиссиясының қызметін қаржыландыру қандай қаражат есебінен жүзеге асырылады?

A) Парламент қаржысы есебінен

B) Үкімет қаржысы есебінен

C) Республикалық бюджеттен

D) Орталық сайлау комиссиясының қаржысы есебінен

E) жергілікті бюджет есебінен

Сайлау алдындағы үгіт қашан тоқтатылады?

A) сайлау алдында 1 тәулік бұрын

B) сайлау алдында 12 сағат бұрын

C) сайлау болатын күннің алдындағы жергілікті уақыт бойынша 0 сағатта

D) сайлау алдында 6 сағат бұрын

E) сайлау алдында 9 сағат бұрын

Парламент депутаттары сайлауының қорытындысын кім бекітеді?

A) аумақтық сайлау комиссиясы

B) учаскелік сайлау комиссиясы

C) Президент

D) орталық сайлау комиссиясы

E) Үкімет


Қазақстан Республикасы Президентінің сайлауы қашан өткізіледі?

A) тиісті жылдың 1 желтоқсанында

B) тиісті жылдың желтоқсанының бірінші жексенбісінде

C) тиісті жылдың 5 жексенбісінде

D) тиісті жылдың желтоқсанының бірінші сенбісінде

E) тиісті жылдың 10 жексенбісінде


Маслихат депутаттары сайлауының қорытындысын бұхаралық ақпарат құралдарына жариялаудың мерзімі қанша?

A) 10 күннен кешіктірмей

B) 7 күннен кешіктірмей

C) 3 күннен кешіктірмей

D) 12 күннен кешіктірмей

E) екі аптадан кешіктірмей


Президенттің кезекті сайлауы кіммен хабарланады?

A) Орталық сайлау комиссиясының төрағасымен

B) Премьер-министрмен

C) Мәжіліспен

D) Сенатпен

E) Парламентпен

Президенттікке кандидаттарды тіркеу қашан басталады?

A) 1 ай бұрын

B) 3 ай бұрын

C) 2 ай бұрын

D) 6 ай бұрын

E) 4 ай бұрын

Президент сайлауына қатысты қайта дауыс беру қанша мерзім ішінде өткізілу қажет?

A) 1 айдан кешіктірмей

B) 2 айдан кешіктірмей

C) 10 күннен кешіктірмей

D) 15 күннен кешіктірмей

E) 20 күннен кешіктірмей

Бәсең сайлау құқығы дегеніміз – бұл :

A) сайлану құқығы

B) сайлау құқығы

C) сайлану және сайлау құқығы

D) сайлауға қатыспау құқығы

E) өзге біреудің кандидатурасын ұсыну құқығы

Белсенді сайлау құқығы дегеніміз – бұл :

A) сайлану құқығы

B) сайлау құқығы

C) сайлану және сайлау құқығы

D) сайлауға қатыспау құқығы

E) өзге біреудің кандидатурасын ұсыну құқығы

Мәжіліс депутаттығына кандидаттарды тіркеу қайда жүзеге асырылады?

A) Орталық сайлау комиссиясында

B) Мәжіліс бюросында

C) аумақтық сайлау комиссияларында

D) Әділет министрлігінде

E) Бас прокуратурада

Мәжіліс депутаттарының қаншасы партиялық тізімнен сайланады?

A) 7 депутат

B) 10 депутат

C) 15 депутат

D) 67 депутат

E) 77 депутат

Референдум дегеніміз – бұл,

A) Конституцияның, конституциялық заңдар мен өзге де заңдардың жобаларына қатысты, сондай-ақ мемлекет өмірінің өзге де маңызды мәселелерін шешуге байланысты жалпыхалықтық талқылама

B) Конституцияның, конституциялық заңдар мен өзге де заңдардың жобаларына қатысты, сондай-ақ мемлекет өмірінің өзге де маңызды мәселелерін шешуге байланысты жалпыхалықтық сайлау

C) Конституцияны, конституциялық заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау үшін оларды бірінші Парламентте, содан кейін халық арасында талқылау

D) заңдардың Парламентпен қаралуы

E) Президент шешімдерінің халық дауысымен бекітілуі

Республикалық референдумның пәні болып не табылады?

A) Конституцияны, конституциялық заңдар мен өзге де заңдарды қабылдау, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сондай-ақ мемлекет өмірінің өзге де маңызды мәселелерін шешу

B) Парламент Үкіметке сенімсіздік жариялаған кезде, Парламент Сенатын біржақты тарату

C) тек Конституцияны қабылдау, өзге жағдайларда референдум өткізілмейді

D) аудан әкімдерін сайлау

E) заңдардың дұрыстығын тексеру

Республикалық референдумның комиссиялары болып қандай комиссиялар танылады?

A) Орталық сайлау комиссиясы, аумақтық сайлау комиссиялары, аймақтық сайлау комиссиялары

B) Референдумның өткізілуіне байланысты құрылған арнайы комиссиялар

C) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрамынан құрылған арнайы комиссия

D) жергілікті атқару органдарының құрамынан құрылған арнайы комиссия

E) Орталық сайлау комиссиясымен құрылған арнайы комиссия

«Республикалық референдум туралы» Президенттің заң күші бар жарлығы қашан қабылданды?

A) 28.03.1995 жылы

B) 04.03.1995 жылы

C) 03.03.1995 жылы

D) 01.04.1995 жылы

E) 25.03.1995 жылы


Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілік мерзімін ұзарту туралы референдум қашан өткізілді ?

A) 26.04.1995 жылы

B) 27.04.1995 жылы

C) 28.04.1995 жылы

D) 30.04.1995 жылы

E) 29.04.1995 жылы


Азаматтардың референдумға қатысудағы тең құқықтылығы дегенді қалай түсінесің?

A) азаматтардың тегіне, жынысына, ұлтына, тіліне, дініне қарамастан тең құқықты иеленуі

B) әр азаматтың жеке өзінің дауыс беруі

C) әрбір азамат тең үлесті дауыстар санын иеленген

D) сайлауға қатысты тек нақты бір шешімге ғана дауыс беру

E) әркім сайлауға қатысуға, тіптен қатыспауға құқылы


Кімдер республикалық референдумға қатысу құқығын иеленбеген ?

A) қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғалар

B) ауыр қылмыс жасап, жазасын өтеп болған тұлғалар

C) сотпен әрекетке қабілетсіз деп танылған тұлғалар, сондай-ақ сот үкімінің негізінде бас бостандығынан айыру орындарында орналасқан тұлғалар

D) бұрын ауыр қылмысы үшін қатарынан 5 рет сотталған тұлғалар

E) бұрын аса ауыр қылмыс жасағаны үшін кемінде 3 рет сотталған тұлғалар


Республикалық референдумды тағайындау бастамашылығы кімге тиесілі ?

A) Қазақстан халқы мен Президентке тиесілі

B) Президентке, Парламентке, Үкіметке, Республикалық референдумға қатысу құқығын иеленуші кем дегенде 200 мың адамға тиесілі

C) Президент пен Конституциялық кеңес төрағасына тиесілі

D) тек Қазақстан халқына тиесілі

E) тек Парламентке тиесілі


Республикалық референдумның дұрыс өткендігі туралы мәселені кім қарастыруға құқылы?

A) Президент

B) Парламент

C) Конституциялық кеңес

D) Бас прокурор

E) Әділет министрі


Республикалық референдумда қабылданған шешім қашан күшіне енеді ?

A) референдумның қорытындысы ресми түрде жарияланған күннен бастап

B) референдум нәтижесі шыққан күннен бастап

C) референдум нәтижесін Президент мақұлдаған күннен бастап

D) референдум нәтижесін Конституциялық кеңес мақұлдаған күннен бастап

E) референдум өткізілген күннен бастап


Референдум өткізу туралы шешімді кім қабылдайды ?

A) Парламент

B) Үкімет

C) Президент

D) Парламенттің келісімімен Президент

E) Конституциялық кеңес


Референдумды өткізумен байланысты шығындар қайдан өтеледі?

A) тек республикалық бюджет есебінен

B) жартысы республикалық бюджеттен, жартысы жергілікті бюджеттен

C) Республика азаматтары жинақтаған қор есебінен

D) республикалық қоғамдық ұйымдардың есебінен

E) жергілікті бюджет есебінен


Жоғарғы Сот Кеңесі қандай орган:

A) Судьялардың кандидатурасын сұрыптаушы консультативті орган;

B) Соттарды қызметке тағайындаушы орган;

C) Соттар қабылдаған шешімді қадағалаушы ең жоғары орган;

D) Судьялардың тәртіптік істерін қараумен ғана шұғылданады;

E) Соттарға басшылық етуші орган.


Жоғарғы Сот Кеңесінің Төрағасын кім тағайындайды?

A) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы;

B) Қазақстан Республикасы Президенті;

C) Қазақстан Республикасы Парламенті;

D) Қазақстан Республикасы Үкіметі;

E) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьялары.


Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құрамы?

A) Тұрақты судьялардан;

B) Соттық алқалардан және төрағадан;

C) Соттық алқалардың төрағаларынан;

D) Төрағадан, соттық алқалар төрағаларынан және тұрақты судьялардан;

E) Әділет министірі, бас прокурор; тұрақты судьялардан тұрады.


Судьялыққа кандидаттың қанша жыл жұмыс стажы болуы тиіс?

A) 1 жыл;

B) 2 жыл;

C) 5 жыл;

D) 3 жыл;

E) 10 жыл;


Судьяға қатысты қылмыстық істі кім қозғайды?

A) Кез келген судья;

B) аудандық прокурор;

C) Қазақстан Республикасы Бас Прокуроры;

D) Судьяға қатысты қылмыстық іс қозғалмайды;

E) Қазақстан Республикасы Президенті.

Судьялар саяси партияларға мүше бола аладыма?

A) Бола алады;

B) бола алмайды;

C) Тек Жоғарғы Сот судьялары партияға кіре алады;

D) заңмен көрсетілген жағдайларда ғана бола алады;

E) Тек төрағалар бола алады.

Жоғарғы Соттың судьясын қызметінен босату жөнінде шешімді кім қабылдайды?

A) Қазақстан Республикасының Президенті;

B) Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісі;

C) Қазақстан Республикасы Парламент Сенаты;

D) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соттың Төрағасы;

E) Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңес төрағасы.

Сот жүйесі қандай нормативтік актілермен реттеледі?

A) Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарымен;

B) Қазақстан Республикасы Конституциясымен және конституциялық заңмен;

C) Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларымен;

D) Жоғарғы Сот бұйрықтары мен жарлықтарымен;

E) Жоғарғы Сот төрағасы ережелерімен.

Судья бола алады:

A) 30 жасқа толған, біліктілік емтиханын тапсырған Республика азаматы

B) жоғары заңи білімі бар Қазақстан Республикасының азаматтары

C) 25 жасқа толған, жоғары заң білімі бар, заң мамандығы бойынша кемінде 2 жыл жұмыс стажы бар, біліктілік емтиханын тапсырған Республика азаматы

D) 20 жасқа толған, жоғары заң білімі бар, заң мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс стажы бар, біліктілік емтиханын тапсырған Республика азаматы

E) орта заң білімі бар Республика азаматы

Жоғарғы сот судьяларын -

A) Парламенттің келісімі негізінде Президентпен тағайындайды

B) Сенат депутаттары сайлайды

C) Президент тағайындайды

D) Парламент сайлайды

E) Үкімет тағайындайды

Жоғарғы сот кеңесін кім басқарады?

A) Президент

B) Әділет министрі

C) Жоғарғы сот кеңесінің төрағасы

D) Жоғарғы соттың төрағасы

E) Сенат төрағасы

Қазақстан Республикасындағы сот төрелігін кімдер жүзеге асырады?

A) соттар

B) Президент пен соттар

C) Әділет министрі

D) билер соты

E) прокурорлар

Қазақстан Республикасындағы сот билігі кімнің атынан жүзеге асырылады?

A) Президент атынан

B) соттардың атынан

C) Қазақстан Республикасының атынан

D) Үкімет атынан

E) халық атынан

Соттар шешімдерінің үкімдері мен өзге де қаулыларының қызмет аясы қандай?

A) Республиканың бүкіл аумағында қолданылады

B) облыс шеңберінде ғана қолданылады

C) аудан шеңберінде ғана қолданылады

D) қала шеңберінде ғана қолданылады

E) ТМД елдерінің бүкіл аумағында қолданылады

Бас прокурордың өкілеттілік мерзімі қанша?

A) 20 жыл

B) 10 жыл

C) 5 жыл

D) 3 жыл

E) өмір бойы

Прокуратура кмнің алдында есеп береді?

A) Парламент алдында

B) Президент алдында

C) Үкімет алдында

D) Жоғарғы сот алдында

E) халық алдында

Бас прокурорды қамауға алу үшін кімнің келісімі қажет?

A) Парламенттің

B) Президенттің

C) Парламент Сенатының

D) Жоғарғы соттың

E) Парламен Мәжілісінің

«ҚР жергілікті мемлекеттік басқару туралы » заң қашан қабылданды?

A) 11.12.1994 жылы

B) 11.12.1993 жылы

C) 01.12.2001 жылы

D) 10.12.1993 жылы

E) 23.01.2001 жылы

Маслихаттардың тұрақты комиссияларының өкілеттілік мерзімі қанша?

A) 5 жыл

B) 3 жыл

C) 4 жыл

D) 6 жыл

E) 2 жыл

Мәслихаттың тұрақты комиссиясы қабылдайтын актілер қалай аталады?

A) инструкциялар

B) шешімдер

C) қаулылар

D) өкімдер

E) қорытындылар

Әкім аппараты жөніндегі ереже кіммен бекітіледі?

A) Мәслихат хатшысымен

B) тиісті әкіммен

C) депутаттар жиналысымен

D) жоғары тұрған әкіммен

E) Премьер-министрмен

Мәслихат қандай мерзімге сайланады?

A) 6 жыл мерзімге

B) 5 жыл мерзімге

C) 4 жыл мерзімге

D) 3 жыл мерзімге

E) 2 жыл мерзімге

Облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың және Астананың әкімдерін кім тағайындайды?

A) Бас прокурордың ұсынысы бойынша Президент

B) ол тағайындалмайды, керісінше халықпен сайланады

C) Мәжіліс төрағасының ұсыныс бойынша Сенат төрағасы

D) Президенттің ұсынысы бойынша Премьер-министр

E) Премьер-министрдің ұсынысы бойынша Президент

Облыстық маслихатта қанша депутат болуы мүмкін?

A) 50 депутатқа дейін

B) 55 депутатқа дейін

C) 40 депутатқа дейін

D) 30 депутатқа дейін

E) 25 депутатқа дейін

Қалалық маслихатта қанша депутат болуы мүмкін?

A) 50 депутатқа дейін

B) 55 депутатқа дейін

C) 40 депутатқа дейін

D) 30 депутатқа дейін

E) 25 депутатқа дейін

Аудандық маслихатта қанша депутат болуы мүмкін?

A) 50 депутатқа дейін

B) 55 депутатқа дейін

C) 40 депутатқа дейін

D) 30 депутатқа дейін

E) 25 депутатқа дейін

Әкімдер өз құзыреті шегінде қандай нормативтік актілер қабылдайды?

A) шешімдер мен өкімдер

B) қаулылар

C) бұйрықтар

D) нұсқаулықтар

E) жарлықтар

Жаңадан сайланған міслихаттың 1 сессиясы кіммен шақырылады?

A) аумақтық сайлау комиссиясының төрағасымен

B) тиісті әкімшіліктің басқармасымен

C) Мәслихат сессиясының төрағасымен

D) Мәслихаттың өзімен

E) депутаттардың жалпы санының көпшілік дауысымен

Мәслихаттың тұрақты комиссиясын кім құрады?

A) тиісті әкімшіліктің басқармасы

B) тиісті Мәслихаттың хатшысы

C) Мәслихаттың өзі

D) Мәслихат сессиясының төрағасы

E) халық

Маслихат өз құзыреті шегінде қандай нормативтік акт қабылдайды?

A) шешім

B) қаулы

C) нұсқаулық

D) қорытынды

E) жарлық

Маслихат депутаты болып сайлануға мүмкіндік беретін жас мөлшері:

A) кәмелеттік жас

B) 20 жас

C) 25 жас

D) 30 жас

E) 18 жас

Жергілікті атқарушы органдар -

A) тек әкімдерге бағынатын тәуелсіз орган болып табылады

B) Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының біріңғай жүйесіне кіреді

C) Парламентке тікелей бағынатын орган болып табылады

D) Тек Сенатқа бағынышты болып табылады

E) Конституциялық кеңеске бағынышты орган болып табылады

Әкімдерді қызметінен босату құқығы кімге тиесілі?

A) Премьер-министрге

B) Президентке

C) Парламентке

D) Маслихатқа

E) Сенатқа

Әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін жою құқығы кімге тиесілі ?

A) тек Үкіметке

B) Парламентке

C) Президентке, Үкіметке, жоғары тұрған әкімге тиесілі, сондай-ақ сот тәртібімен жойылуы мүмкін

D) Парламенттің бастамашылығы негізінде тек сот тәртібімен жойылуы мүмкін

E) Конституциялық кеңеске

Маслихаттарды халық жалпыға бірдей, тең, төте сайлау арқылы қанша жылға сайлайды?

A) 3 жылға;

B) 4 жылға;

C) 5 жылға;

D) 1 жылға;

E) 2 жылға;

Маслихат өкілеттігін мерзімінен бұрын кім тоқтатады?

A) Президент;

B) Премьер-Министр;

C) Сенат

D) Мәжіліс;

E) Әкім.

]Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілді билік:

A) Мәслихат;

B) Әкім;

C) Бас прокурор;

D) Президент;

E) Сот.

Қазақстан Республикасындағы жергілікті өкілетті билік:

A) Мәслихат;

B) Әкім;

C) Бас прокурор;

D) Президент;

E) Сот.

Әкімдер қандай актілер шығарады?

A) шешімдер;

B) шешімдер, өкімдер;

C) өкімдер, жарлықтар;

D) шешімдер, бұйрықтар;

E) өкімдер, бұйрықтар.

Маслихаттар қандай актілер шығарады?

A) шешімдер;

B) шешімдер, өкімдер;

C) өкімдер, жарлықтар;

D) шешімдер, бұйрықтар;

E) өкімдер, бұйрықтар.

Әкімдердің шешімдері мен өкімдерінің күшін кім жоя алмайды?

A) Президент;

B) Үкімет;

C) Жоғары тұрған әкім;

D) Сот;

E) Прокурор

Маслихаттардың шешімдерінің күшін кім жоя алады?

A) Президент;

B) Үкімет;

C) Жоғары тұрған әкім;

D) Сот;

E) Прокурор

Саяси партия дегеніміз не:

A) Қазақстан Республикасы азаматтарының өз өкілдері арқылы саяси еркін білдіруші, анықтаушы ерікті бірлестігі;

B) Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси көзқарасы бойынша біріккен одағы;

C) Комерциялық емес ұйым;

D) депутаттардың бірлестігі;

E) билікке қарсы азаматтардың бірлестігі.

Заң бойынша саяси партиялардың кем дегенде қанша мүшесі болуы керек :

A) 10 мүшесі;

B) 1000 мүшесі;

C) 10000 мүшесі;

D) 50000 мүшесі;

E) 100000 мүшесі;

Қандай саяси партиялар құруға тыйым салынған?

A) Саяси;

B) Демократиялық;

C) лейбористік;

D) консерваторлық;

E) Діни, ұлттық.

Саяси партияларды кімнің қаржыландыруына тыйым салынған?

A) Жеке тұлғалардың;

B) Заңды тұлғалардың;

C) Мемлекеттің;

D) Оның мүшелерінен басқа адамдардың;

E) өзін-өзі қаржыландыруына:

Саяси партияларға Қазақстан Республикасы азаматы қанша жастан бастап мүше бола алады?

A) 21 жастан;

B) 18 жастан;

C) 23 жастан;

D) 16 жастан;

E) 19 жастан.

Бір азамат қанша партияға бірден мүше бола алады:

A) Шектелмеген;

B) тек біреуіне;

C) Сайлау кезінде екеуіне;

D) Өз қалауымен екіге дейін;

E) Уақытша болса шектелмеген.

Қазақстан Республикасы аумағында өзге мемлекеттердің саяси партияларының құрылуына жол беріле ме?

A) жол берілмейді;

B) Арнайы мемлекеттік органдардың рұқсатымен жол беріледі;

C) Егер бұл заңда көрсетілсе, жол беріледі;

D) Халықаралық шарттарда көрсетілсе жол беріледі;

E) Қазақстан Республикасы Президентінің рұқсатымен жол беріледі.

Саяси партияларды мемлекеттік тіркеуді кім жүзеге асырады?

A) Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі;

B) Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу міндетті емес;

C) Қазақстан Республикасы Президент әкімшілігі;

D) Ішкі істер органдары;

E) Парламент.

Кімнің шешімі бойынша саяси партияның қызметі тоқтатылады?

A) Президенттің;

B) Әділет органдарының;

C) Соттың;

D) Парламенттің;

E) Үкіметтің.

Саяси партия өз еркімен қызметін тоқтата ала ма?

A) Иә, құрылтай жиналысының шешімі негізінде тоқтата алады;

B) Жоқ, тоқтата алмайды;

C) сот тоқтатады;

D) президент тоқтатады;

E) парламент тоқтатады.

Қазақстан Республикасы азаматтары өзіеің ұлтын, партияларға немесе діни ұйымдарға мүшелігін көрсетуге міндетті ме?

A) Міндетті;

B) Міндетті емес;

C) Заңмен көрсетілсе міндетті;

D) Егер оның мүддесіне қатысты болса;

E) тек мемлекеттік қызметке тұрған кезде міндетті.


Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Копирайтер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Азаматтық құқық.docx

Азаматтық құқық

1.Азаматтық құқықтың жүйесі,қайнар көздері.

2.Құқық қаблеттілігінің және әрекет қаблеттілігінің түсінігі.

3.Мәміленің жалпы сипаттамасы.

Азаматтық құқық – құқықтың бір саласы.Оның атауы ежелгі уақыттан белгілі.Оны Римдік заңгерлер Римдік азаматтарының құқығы- «Цивильді құқық»деп атады.Азаматтық құқық ҚР-ның құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс тіршілікпен, сондай ақ азаматтардың заңды тұлғалармен мемлекеттің өзімен оның әкімшілік аумақты бөліністерімен тығыз байланысты.ҚР азаматтық құқығының мәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген.Өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатнастар құрайды.

Азаматтық құқық жүйесі әдістері.- Мемлекеттегі құқықтық нормаларының жиынтығын қамтитын ғылыми әрі нақты құбылыс болып табылады. Азаматтық құқық ҚР-ғы құқықтық нормативтік құжаттар жағынан ең ауқымды күрделі заң саласы болып есептеледі. Азаматтық құқықтың жүйесі логикалық талаптарға сай келеді.Яғни, олар іштей салаларға, құрылымдар мен оның бөліктеріне бөлінеді.ҚР-ның Азаматтық құқықтар жүйесі 2 бөлімнен тұрады: Жалпы және Ерекше. Жалпы бөлімнің 1 бөлімі: Жалпы ережелер. Жалпы бөлімнің 2 бөлімі: Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар. Жалпы бөлімнің 3 бөлімі: Міндеттемелік құқықтар. Ерекше бөлімнің 4 бөлімі: Міндеттемелердің жекелеген түрлері. Ерекше бөлімнің 5 бөлімі: Интелектуалдық меншік құқығы. Ерекше бөлімнің 6 бөлімі: Мұрагерлік құқық. Ерекше бөлімнің 7 бөлімі: Халқаралық жеке құқық.

Азаматтық құқық реттейтін қоғамдық қатынастардың негізгі түрлерінің біріне, құқықытық нормалардың ықпалына ұшырайтын мүліктік қатынастар жатады. Материалды игіліктермен байланысты қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мүліктік қатынастар мүлікке деген меншіктік қатынастардың негізінде туындайтындықтан, азаматтық заңнамалардың іс-әрекетіне бағынады. Осы тұрғыдан, мүліктік қатынастар дегеніміз мүлікті алу, иемдену, не басқа субъектілерге беру барысындағы қатынастар. Бұл қатынастар нарықтық қатынастар барысында, айырбас, сату немесе тауар-ақша қатынастарына айналады. Сондықтан нарық реттеудің негізгі объектісі болады.

Азаматтық құқық тек қана мүліктік емес, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастарды да реттейді. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамалары екі түрлі жеке мүліктік емес қатынастарды : 1) мүлікпен байланысты жеке мүліктік емес және; 2) мүліктен тыс, мүліктік емес қатынастарды реттейді.

Мүлікпен байланысты жеке мүліктік емес қатынастарға авторлық , өнертапқыштық сияқты қатынастар жатады. Мысалы, бір ұйымның екінші бір заңды тұлғаның тауарлы белгісін пайдалануы, соңғысына зиян шектіруі, атына кір келтіруі мүмкін.

Мүліктен тыс, мүліктік емес қатынастар, мүліктік қатынастар сияқты емес, басқа фактілердің, басқа субъектілердің арасында пайда болады. Олар мүліктік мазмұны болмайтын, ақшалай бағалауға келмейтін, жеке және заңды тұлғалардан айырмайтын игіліктерге байланысты туындайды.

Азаматтық құқықтың қайнар көздері — Оларға ҚР-ның Конституциясы, Азаматтық құқық кодексі,нормативтік құқықтық актілер,Азаматтық құқық пәні,бағалы қағаздар жатады. Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуының негіздерінде заңды фактілер жатады. Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдарда көзделген негіздерден, сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәніне байлансты азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 7-бабына сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттер: 1) заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмілелерден, сондай-ақ заңдарда көзделмегенімен, оларға қайшы келмейтін мәмілерден; 2) заңдарға сәйкес азаматтық –құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік құжаттардан; 3) азаматтық құқықтар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен; 4) заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау немесе иемдену нәтижесінде; 5) өнертабыстар, өнеркәсіптік үлгілер, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын және интетеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелерін жасау нәтижесінде, 6) басқа жаққа зиян келтіру салдарына, сол сияқты  басқа жақ есебінен мүлікті негізсіз сатып алу немесе жинау салдарынан; 7) азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан; 8) заңдар азаматық-құқықтық жағдайлар басталуын байланыстыратын оқиғалар салдарынан пайда болады.       Азаматтық құқықтар мен міндеттер құқықытың субъектілері деп аталатын құқықтық қатынасқа қатынасушыларға тән. Азаматтық құқықтық қатынастардың субъектілеріне азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер жатады. Аталған субъектілердің азаматтық құқықтық қатынастарға қатынасуының алғашарттары олардың азаматтық құқықтық қабілеттілікке және азаматық әрекет қабілеттілігіне ие бола алуы.

Азаматтық құқықтық қабілеттілік дегеніміз – азаматтың заңмен бекітілген құқықтарға ие болып, белгілі  бір міндеттерді атқара алу қабілеттілігі. Азаматтық құқық қабілеттлігі барлық азаматтарға бірдей, ортақ деп танылады. Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып қайтыс болған соң тоқтатылады. Азаматтық құқықтық  қабілеттілік азамат Қазақстан Республикасы шегінде  де, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктеуге ; мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс  жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналасуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге қатысу, өнербастыларға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интелектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интелектуалдық меншік құқығы болуға, материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады; өз фамилиясы мен өз есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесініңң атын қоса, өз атымен құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асырады. Заңдар бойынша азаматтардың жасырын түрде құққықтар иеленіп, міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаланатын реттерді көзделуі мүмкін; азамат тқрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері жеп танылады. Он төрт жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншылықты азаматтардың тұрғылықты жері олардың ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының тұрғылықты жері болып табылады.

Заңды тұғалардың құқықтық қабілеттілігі дегеніміз — олар мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін пайда болып, өздерінің қызметін тоқтатқанда жойылады.

Азаматтың әрекет қаблеттілігі дегеніміз – азаматтың өзінің іс-қимылымен белгілі бір құқықтарға ие бола алу және сол құқықтарды іске асыра алу және белгілі бір міндеттерді атқару, алып жүре алу қабілеттілігі. Азаматтық қабілеттіліктің әрекет қабілеттілігі жоқ, жартылай, толық емес, шектелген деген сияқты түрлері бар.

Алты жасқа дейінгі балалардың әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылады. Сонымен бірге, жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін білмейтін азаматты сот әрекет қабілеттілігі жоқ деп тануы мүмкін, соған байланысты оған қорғаншылық белгіленеді.

Жартылай әрекет қабілеттілігі – 6-14 жасқа дейінгі балаларға тән. Азаматтық заңнамалар бойына олар үшін мәмілелерді, егер заң  құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың атынан ата-анасы, асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздерінің жасына лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы.

Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың толық емес әркекет қабілеттілігі бар деп мойындалады. Бұл жастағы азаматтар мәмілелерді ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен жасайды. Мұндай келісімнің нысаны заңдарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанаға сай келуге тиіс. Он төрт жастан он сегз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздерінің табысына, степендиясына, өзге де кірістеріне және өздері жасаған интелектуалдық меншік құқығы  объектілеріне өз бетінше билік етуге, сондай-ақ тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасасуға құқылы.

Жеткілікті негіздер болған жағдайда қорғаншылық және қамқоршылық органы кәмелетке толмаған адамның өз табысына, степендиясына, өзге де кірістеріне және өзі жасаған зияткерлік меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік ету құқығын шектеулі немесе ол құқықтан айырылуы мүмкін. Он төрт жастан он сенгіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар осы баптың ережелеріне сәйкес өздері жасаған мәмілелер бойынша дербес жауапты болады және өздерінің  әрекеттерінен келтірілген зиян үшін осы Кодекстің ережелері бойынша жауап береді.

Азаматтар 18 жасқа, яғни кәмелетке толғанда олардың толық әрекет қабілеттілігі мойындалады. Бұл жерде мынадай бір сәтті есімізге салып кеткеніміз жһн. Егерде заң құжаттарында он сегіз жасқа жеткенге дейін некелесуге рұқсат етілетін жағдайда,он сегіз жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады.

Спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет қабілеттілігі сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа мәмілелер жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен ғана жүзеге асыра алады. Азамат спирт ішімдіктеріне есірткі заттарға және нашақорлыққа салынуды тоқтатқан жағдайда сот оның әрекет қабілеттілігіне қойылған шектеудің күшін жояды. Сот шешімінің негізінде азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады.

Азаматтық құқықтық қатынастардың объектілері мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық құқық объектілері бла алады. Мүліктік игіліктер мен құқықтарға заттар, ақша, қызмет, шығармашылық интелектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар,  тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады. Жеке мүлктік емес игіліктер мен құқықтарға жеке адамның өмірі, денсаулығы,  қадір-қасиеті , абырой , игі атақ, іскерлік, бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.

Азаматтық құқықтық қатынастарың түрлері қатынастардың негізгі материалды игіліктердің болуы және болмауына байланысты қалыптасатындықтан азаматтық құқықтық қатынастардың түрлері мүліктік, материалды игіліктер сипатында болатындықтан, олардың экономикалық мазмұны бар. Мүліктік емес қатынастарға адамның, азаматтың өмірі, денсаулығы,еркіндігі, бостандығы, қаупсіздігі, ар-ожданы, намысы, аты-жөні т.с.с. жеке басының мүліктік емес мүдделері жатады. Мүліктік, материалды игіліктер бір жеке және заңды тұлғалардан екіншілеріне көшуі, қайтарылуы мүмкін. Ал мүліктік емес құбылыстар мен мүдделер екінші біреуге берілмейді, көшпейді.

Азаматтық құқықтық қатынастардың тууы үшін бір жағдайлар болу керек. Осындай азаматтық құқықтық қатынастардың тууының әмбебап тәсілдеріне мәмілелер жатады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 147-бабында көрсетілгендей мәмілелер дегенімз азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары  мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттер.

Мәмілелердің төмендегідей төрт белгілері бар: бірішіден, мәміле адамдардың еркін білдіретін ерікті әрекет. Оның еріктілігі азаматық құқықтық қатынастарды белгілеуге, өзгертуге және тоқтатуға мақсатты түрде бағытталатындығынан көрінеді. Бұндай мақсатты жоқ әрекет – қарапайым қылықтан бұл мәміленің басты айырмашылығы; екіншіден , мәміле, көп жағдайда заңмен мақұлданған, құқыққа сәйкес әрекет, үшіншіден, мәміле тек азаматтық құқықтық қатынастарды тудыруға, өщгертуге және тоқтатуға бағытталған әрекет; төртіншіден, мәміле азаматтық құқықтық қатынастарды тудыратындықтан, ол қатынастардың құқықтық салдарды азаматтық заңнамалардың нормаларымен реттеледі.

Мәміленің түрпішіндері. Мәміле ауызша, жазбаша, не болмаса конклюдетті әрекет арқылы және үндемеу сияқты түрпішіндерде болады.

Мәмленің ауызша түрпішіні мәміле жасаушы тараптардың өзара еріктерінің тікелей қабылдануы. Бұл жеде мәміле жасаушыларың еркі тараптардың бір-бірімен ауызша келісіміне негізделеді. Бұндай келісім телефон, тараптардың тікелей кездесуі, жүздесуі не олардың өкілдері арқылы жасалуы мүмкін. заңдармен немесе келісіммен жазбаша немесе өзге белгілері бар нысан белгіленбеген мәміле, атап айтқанда, олар жасалған мкезде атқарылған мәмілердің бәрі ауызша жасалуы мүмкін. ауызша мәміле адамның мінез құлқынан оның мәміле жасау еркі көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады.

Жазбаша мәмілелер 1) егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше арнайы талап көрсетілмесе немесе іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан туындамаса, мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатын әрекеттерден басқа, кәсіркерлік қызметүрдісінде жүзеге асырылатын әрекет жағдайында; 2) мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, жүзесептік көрсеткіштен жоғары сомаға жасалатын мәміле жазбаша түрпішінде жасалуы тиіс, 3) заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген өзге де реттерде жазбаша түрде жасалуы тиіс

Егер іскерлік қызмет өрісінің әдеттегі құқықтарынан өзгеше туындамаса, жазбаша түрде жаслаған мәмілеге  тараптар немесе олардың өкілдері қол қоюға иіс. Егер заңдарға немесе мәмілеге қатысушылардың бірінің талаптарына қайшы келмесе, мәміле жасау кезінде қол қоюдың факсимилелік көшірме, электрондық цифрлық қолтаңба құралдарын пайдалануға жол беріледі.

Екі жақты мәмілелер әрқайсысына өзін жасаған тараптар қол қойған құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкін.

Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайпжазба, факс, электрондық құжаттар немесе субъектілерді және олардың ерлік білдіруінің мазмұнын айқындайтын өзге де құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың клісімімен өзгеше белгіленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмілеге теңестіріледі.

Заңдармен және тараптардың келісімімен қосымша талаптар белгіленуі мүмкін, оларға мәміле нысаны, атап айтқанда, белгіленген нысанды бланкіге жазу, мөрмен бекіту сәйкес келуге және оларды осы тараптарды орындамау салдары көзделуге тиіс.

Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы салдарынан өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша мәмілеге басқа азаат қол қоя алады. Соңғысының қойған қолын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, нотариат немесе сонрдай нотариалдық әрекет жасау құқығы бар басқа лауазымды адам, мәміле жасаушының өзі қол қоя алмаған себептерді көрсете отырып, куәландыруға тиіс.      

Жазбаша түрде жасалған мәмілені орындаған тарап екінші тараптан оның орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы. Мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, ауызша кәсіпкерлік мәмілені орындаған тарапт ың да осындай құқығы бар. Жазбаша түрде жасалған шартты орындау үшін жасалған мәмілелер, егер заңдарға қайшы келмесе, тараптардың келісімі бойынша ауызша жасалуы мүмкін.

Мәміленің конклюдетті түрпішіні мысалы жетон, билет немесе әдеттегідей қабылданған өзге де растайтын белгі арқылы расталған мәміле, егер заңдарда өзгеше белгіленбесе, ауызша түрде жасалған болып табылады. Мәміле адамның мінез-құлқынан оның мәміле жасау еркі айқын көрініп тұрған ретте де жасалған деп саналады. Сонда, адамның мәміле жасауға деген еркі айқын көрініп тұруын, мәміле жасайын деген нетінің байқалып тұруы арқылы мәміленің жсалуы конклюдетті мәміле деп аталады. Мысалы, банкоматта карточканы салып ақша алу, көшеде телефон –автоматқа карта салып сөйлесу, қоғамдық көлік кіргенде жол ақысын төлеп билет алу сияқты әрекеттерлі жатқызуға болады.

Үндемеу , заңдарда немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде мәміле жасааға ерік білдіру деп танылады.

Мәміленің түрлері.  Азаматтық құқық саласында мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Мысалы, мәміле жасауға араласатын тараптардың санына байланысты бір жақты, екі жақты, көп жақты деген мәмілелердің түрлерін көрсетуге болады.

Заңнамалар мен тарпатардың келісімі бойынша мәміле жасау үшін бір жақтың еркі ғана қажет әрі жеткілікті болатын мәмілені бір жақты мәміле деп атаймыз. Бір жақты мәміледе басқа жақтардың келісімі, еркі міндетті емес. Бұндай мәмілелерге азаматтың өщіне берілген белгілі бір құқықтың бас тартуы, берілген сенімзхаттың мерзімінің бітуі, өсиет т.б. жатқызуға болады.

Екі жақтың да еркі мен келісімі міндетті болып табылатын мәміле      екі жақты мәміле деп аталады. Екі және одан да көп тараптардың еркі мен келісімі талап етілетін мәміле көп жақты мәміле деп аталады. Қазіргі кезде екі одан да көп тараптар жасайтын мәміленің түрін шарт деп атайды. Сонымен екі немесе одан да көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісім шарт деп аталады.

Бір жақ екінші жаққа  көрсеткен қызметі, жұмысы үшін ақы алатын мәміле ақылы мәміле делінді. Керісінше болса ақысыз мәміле.

Мәміленің жасалу уақытына байланысты нақты ( заттық, мүліктік) және келісімді (консенсуалды ) мәміленің түрлері бар.

Мәміленің талабына байланысты белгілі бір заттың, мүліктің берілуіне байланысты жасалатын мәміленің түрін нақты мәміле дейді. Мысалы, бұндай мәмілеге жүк тасымалдау туралы шартты айтуға болады. Жүк жіберуінің жүкті тасымалаушыға беруі аталған мәміленің жасаалғандығын көрсетеді.

Келісімді мәміленің жасалуы үшін сол мәмілені жасау туралы тараптардың өзара келісімге келуі жеткілікті болады. Бұған мысал ретінде сауда-саттық шартын келтіруге болады. Аталған мәмілені жасау үшін мүлікті не затты берп, оның бағасын, құнын төлеу міндетті емес. Бұл әркетті жақтар шарттың орындалуы барысында іске асырылады. Тараптар ең алдымен мүлікті не затты бір-бірімен сату жөнінде өзара келісіп қойса, мәміле жасалды деп есептеледі. Мысалы, бір азамат екінші бір азаматқа өзінің пәтерін сатамын, ал анау аламын деп сөз байласса не шарт жасаса мәміле жасалды делінді. Ал ақшасын төлеп, пәтерді алу сөз байласудан кейін орындалады.

Мәміленің негізінің байланысты каузалды және абстрактілі мәмілелер болады.

Каузалды мәміле негізіне байланысты туатындықтан соған тәуелді болады. Сондықтан негізінің жойылуы бір жақты мәміленің әрекет етуінің заңды күшін жояды. Мысалы, сатып алушы сатып алатын тауардың жарты құнын төлеп қойды, бірақ сатушы тауарды таба алмады. Сатушы сатып алушыдан тауардың қалған бағасын талап етуіне негіз жоқ, сондықтан, бұл жерде мәміленің негіз болып тауардың берілуі не сатып алушыға жеткізілуі табылады. Ондай негіз жойылып еді, мәміле өзінің заңдық күшін жойды.

Абстрактілі мәміледе  керісінше, мәміленің негізі есепке алынбайды, егер мәміле сол мәмілені жасаушының түпкілікті еркін білдірсе. Мысалы, сатып алушы сатып алынған тауардың құнына сәйкес сатушыға вексель беріп, соңынан, тауар сапасыз болып шақса, вексель қайта қайтарылмайды және  вексель весельді ұстаушы не вексельді төлеуші үшін болашақта векселге деген құқықтарын жоймайды.

Мерзімсіз және мерзімді мәмілелер болады. Мерзімсіз мәміледе оның күшіне ену не күшінің аяқталу мерзімдері көрсетілмейді. Сондықтан, бұндай мәмілелер жасалған сәтінен бастап күшіне енеді. Мерзімді мәміледе, мәміленің күшіне кіретін уақыты ғана не болмаса мерзімінің аяқталатын уақыты ғана немесе екі мерзімі де қатар көрсетілуі мүмкін.

Егер де мәміледе тараптардың құқықтары мен міндеттерінің жүзеге асырылу мерзімі көрсетіледі ол кейінге қалдырған мерзім делінді. Ал, керісінше мәміле жасалған сәтінде күшіне еніп, оның күшін жоятын уақыты көрсетілген мерзім жойылатын мерзім деп аталады.

Егер тараптар құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу –ьасталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса, бұндай мәмілеге кейінге қалдыратын шартпен жасалатын шартты мәміле деп есептеледі.

Нысаны биржадағы айналысқа жіберілген мүлік болып табылатын және тиісті биржалар туралы Қазақстан Республикасның заңдары мен биржалық сауда ережелеріне сәйкес онымен сауда-саттық жүргізуге қатысатындармен жасалатын мәмілелер биржалық мәмілелер деп аталады.



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Бухгалтер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Дип.-Азаматтық-құқық.doc

63


Кіріспе


Азаматтық құқық – Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік – аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.

Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.

Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетіндігі белгілі. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі қолданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.

Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды.

Азаматтық құқық нормаларының талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталады.

Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарға араласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында осындай қатынас туындайды. Азаматтық кодексте көрсетілген сату – сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге немесе сол затында сапасы жағынан бір кемшілігі немесе сан жағынан кемістігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с.

Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру – осылардың бәрі де құқық қатынасын тудырады, яғни осылардың бәрінің де заң арқылы белгілі салдары болады.

Құқық қытынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен оның құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субъектілері деп аталатын қатысушылары болады. Азаматтық құқық қатынастарының субъектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік – аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.

Құқық қатынастарына қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол арқылы осы қатынастардың мазмұнын құрайтын олардың арасында белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.

Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның объектісі деп аталады.


















1 тарау. Азаматтық құқық қатынастарының ұғымы, элементтері


1.1 Азаматтық құқық туралы ұғым



Қазақстан Республикасының біртұтас құқық жүйесі бірнеше салаға бөлінетіндігі бәрімізге мәлім. Сол салалардың бірі болып табылатын – азаматтық құқық. Азаматтық құқық сала ретінде елімізде қалыптасып келе жатқан нарықтық экономиканың бірден-бір негізі десек те болатын шығар. Өйткені, бұл саламен реттелінетін құқық қатынастарының шеңбері өте кең.

Азаматтық құқығымен реттелінетін қатынастардың түсінігін бару үшін құқық теориясында қолданылып жүрген ережелерге сүйенуіміз қажет. Яғни айтқанда, реттеу пәні мен реттеу тәсілдері. Осы жоғарыда көрсетілген екі категорияның негізінде азаматтық құқығына сала ретінде тек анықтама ғана емес, оның басқа құқық салаларынанерекшіліктерін де көрсетуге болады.

Азаматтық кодекстің 1-бабының 1- тармағында көрсетілгендей, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Сонымен қатар, мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар да азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.

Жоғарыда көріп отырғанымыздай, азаматтық құқығымен реттелетін қоғамдық қатынастардың негізгісі болып табылатыны- мүліктік қатынастар. Сондықтан да айтып кеткен жөн болар, кез келген мүліктік қатынасар емес, қоғамның негізін қалайтын тауар-ақша қатынастары, яғни азаматтық құқық субьектілерінің кез келгенінің қатысуымен және әртүрлі көріністерде (мүлік беру, жұмыс, қызмет) байқалатын мүліктік қатынастар.

Мүліктік қатынастарға негізінен, қоғамдағы өндіріс құрал-жабдықтарына, мүліктік иеліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.

Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз байланысты мүліктік емес жеке қатынастар және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екі топқа бөлінеді. Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес құндылықтар жатады. Мәселен әдеби шығармамен, ғылыми еңбекпен айналасушылар немесе өнертапқыш өзінің авторлығын анықтау туралы мәселе қойса, өзінің жекелігін қорғай отырып, бұл мәселе бойынша қоғамдық дербес қатынасқа түседі. Бұл қатынас мүліктік болып табылмаса да, мүлікпен тығыз байланысты, өйткені өнертабыс иесінің өнертабысының пайдаланғаны үшін онда авторлық сыйақы алу құқығы пайда болады.

Азаматтық заңдармен реттелетін мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтың есімі, жеке келбет құқығы, жеке өмірдің құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды тұлғаның абыройына, қадір-қасиетіне, іскерлік беделіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық атап көрсетілген.

Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы “азаматтың жеке өміріне қол сұғуға болмайтындығын” атай келе, “азаматтың жеке өміріне араласуға, оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады” десе, осы баптың келесі тармағында “тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы” атап көрсетілген. Жоғарыда көрсетілген мүліктік қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар, мүліктік емес жеке қатынастардың екінші тобын құрайды.

Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл қатынастардың субьектілерін де атап көрсетуге болады. Оларға жеке тұлғалар (Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1964 жылғы Азаматтық кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-желтоқсанда қабылданған Азаматтық кодекстің ерекшілігі сол, мемлекет азаматтық-құқықтық қатынастарға осы қатынастарға өзге қатысушылармен тең негізде түсетіндігі атап көрсетілген.

1. Азаматтық заңдарда 1994 –жылғы 24 желтоқсанда он үшініш сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 11 сессиясы қабылдаған жаңа Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) ерекше орын алады. Азаматтық кодекске 1996 жылғы 15 шілдедегі, 1997 жылғы 5 наурыэдағы, 1997 жылғы 2 шілдедегі, 1998 жылғы 2 наурыздағы заңдармен өзгерістер енгізілгенін ескеру қажет.

Азаматтық кодекстің 3-бабында Қазақстан Республикасы азаматтық заңдарының жүйесі анықталған.ең алдымен ол жалпы республикалық болып табылады және азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасының өзге де заңдарынан, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Азаматтық кодекстің 1-бабының 1,2 тармақтарында аталған қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарынан,Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.

Сонымен, азаматтық құқық нормалары заңдарда, нормативтік құқықтық актілерде және заңға сәйкес нормативтік актілерде бекітілуі мүмкін. Бұл орайда “Нормативтік құқықтық актілер туралы”1998 жылғы 24 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бұл нормативтік құқықтық актілердің бәрі олардың заң күшіне қарай белгілі бір қатаң иерархиялық жүйе бойынша орналасады.

2. Заң актілері. Заңдардың арасында 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының мейлінше жоғары заң күші бар, оның 4 –бабында Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының нормалары деп белгіленген.

Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтық құқықтық нормалары бар. Атап айтқанда, 6-бапта Қазақстанда мемлекеттік меншік пен жеке меншік тең дәрежеде қорғалатыны белгіленген. Азаматтардың жеке меншік мәселелері Конституцияның 26-бабында неғұрлым тәптіштеп баяндалған. Азаматтырдың ар-ожданы, қадір-қасиеті және абыройлы есімі, отбасылық құпия, хат жазысу, телефон арқылы сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарлар сияқты рухани қазыналар жөнінде туындайтын жеке мүліктік қатыныстарды азаматтық-құқықтық реттеудің негізгі Қазақстан Республикасы Конституциясының 16-18 баптарында жатыр.

Біз бұған дейін 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған, заң күші жағынан азаматтық құқық қатынастарын реттеуде мейлінше маңызды орын алатын Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Жалпы бөлім) атап өткенбіз. Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1995 жылғы 1 наурыздан бастап күшіне енгізілді. Ол 405-бапты біріктіретін 24- тараудан тұрады. Оның сипатты белгісі оған нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымға арналған нормативтік базаның негізі етіп алынғаны болып табылады.

Азаматтық құқық нормаларынаң талаптарына сәйкес туындайтын және бұл нормаларға тәуелді болатын жақтар арасындағы қатынастар азаматтық құқық қатынастары деп аталды.

Адамдар өз өмірінде және әрекет үстінде үнемі әрқилы азаматтық құқық қатынастарына арыласып жүргенімен, өздерінің әрекеттерінің заң жөніндегі сипатын көбінесе ескере бермейді. Мысалы, қайсыбір затты болсын сатып алуда сатушы мен алушының арасында Азаматтық кодексте көрсетілген сату-сатып алу мәмілесінен туындайтын өте күрделі құқықтық қатынастар пайда болады. Бұл мәміле бойынша сатып алушы белгілі бір сомада ақша төлеуге міндетті, ал сатушы сатқан затты сатып алушының меншігіне беруге, немесе затында сапасы жағынан немесе сан жағынан бір кемшілігі болса, онда оны басқа затпен ауыстыруға, толықтыруға, әйтпесе алған ақшасын қайтарып беруге міндетті және т.с.с

Заңды тұлғалардың барлық істері де нақ жаңағыдай азаматтық құқықтық қатынасы ретімен жүзеге асады. Өндіріс жабдықтарын тапсыру, өнімдерді сату, банк арқылы есеп айыру- осылардың бәрі де құқықтық қатынасты тудырады, яғни осылардың бәрәнің де заң арқылы белгілі салдары болады.
























1.2 Азаматтық құқықтық реттеу тәсілдері


Азаматтық құқық сала ретінде толық көрінуі үшін оның реттеу тәсілдерін анықтау қажет. Көптеген ғалымдардың тұжырымдары бойынша құқықтық қатынастарды реттеу тәсілінің бірнеше түрі бар және ол құқық жүйесінің салаларына байланысты әрқилы болуы мүмкін. Азаматтық –құқықтық қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық құқығының реттеу тәсілі төмендегі ережелерге байланысты анықталады. Біріншіден, Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңды теңдігі, яғни азаматтық құқығының субьектілері азаматтық айналымға түсу процесінде бір-біріне тәуелсіз. Екіншіден, жеке және заңды тұлғалар азаматтық құқықпен азаматтық міндетті өз ниеттерінің негізінде жүзеге асыруы, азаматтық-құқықтық қатынастарды жүзеге асыру мүмкіншілігінің теңдігі және заң алдында бір текті қорғалуы.

Азаматтық құқық, көбінесе диспозитивтік нормаларға негізделген.

Диспозитивтік норма дегеніміз- тараптар араларында туындайтын қатынастарды өздерінің қалауынша, егер заңда өзгеше көзделмесе, реттеу мүмкін. Осы тұрғыдан алғанда, Азаматтық кодекстің көптеген нормалары көрсетілген ережелерге бағынады. Мәселен, Азаматтық кодекстің 238-бабы,

яғни шарт бойынша мүлік алушыда меншік құқығы пайда болатын кезеңі.

Жоғарыда көрсетілгендерді қорыта келіп, азаматтық құқыққа сала ретінде төмендегідей анықтама беруге болады. Азаматтық құқық Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей

Мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік емес құықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соқтыруы мүмкін.

Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға немес кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін құқықққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемісітушілікті өтетуге құқылы.

Азаматтық кодекстің 1-бабында былай деп көрсетілген:

1. Азаматтық заңдармен тауар- ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынсатр, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет сондай-ақ әкімшілік аумақтақ бөліністер болып табылады.

2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.

Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-бабында көрсетілгендей.меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.

Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді. Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті меншіктенуші жауапты болады.

Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.

Міндеттеменің пайда болуының құқықтық негіздері.

Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пайда болу негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негізден көрінеді, мұның өзі Азаматтық Кодекстің 7- бабында көрінс тапқан. Азаматтық кодекстің 271- бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген тұжырымға сүене отырып, міндеттемелердің қалай пайда болатыны айқындай түседі. Яғни міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіруде немесе өзге де негіздерден пайда болады.

Азаматтық кодекстің 7- бабы әртүрлі құқықтық қатынастарының мүмкіндік болу негіздерін тізбелеп келтірген.

Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да міндеттемемен байланысты бірқатар негіздер бар. Бұл ең алдымен, әкімшілік құжаттары, әрине, біз бұл арада Азаматтық құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отырмыз. Әкімшілік құжатының заңды күші бағынышты органға міндетті түрде өкімнің жүргізетіңдігінен көрінеді. Сондықтан да барлық жағдайда да әкімшілік құжат органдар, яғни құжатты шығарушы, атқарушы, оның орындалуын бақылаушы органдар және т.б. арасында әкімшілік құқықтық қатынастарды туғызады. Сонымен бірге ол адресаттар арасында Азаматтық міндеттемені де дүниеген әкеледі.

Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай әкімшілік құжат) күрделі заңдық құрамның бір бөлшегі десе болады. Міндеттеменің пайда болу негізінде шарт әкімшілік құжатқа келіп қосылады.

Міндеттеменің пайда болу негізіне құқықққа қайшы нақты әрекеттер де жатады. Бұған-біреудің мүлкін қасақан не кездей соқ иелену, зелел келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға болады. Міндеттеме азаматтық кодекстің 271-бабында қарыстырылған негіздерде де пайда болуы мүмкін.

Міндеттеме өзінің мазмұнына, обьектілерінің салалы ерекшеліктеріне және субьектілерінің сипатына қарай мынанадай түрлерге бөлінеді:

1. Жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме.

2. Біржақты және өзара ортақ міндеттеме;

3. Борышқор әрекетін нақты анықтайтын міндеттеме және балама міндеттеме;

4. Қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (Бұл міндеттеме субьект ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болуына, өзгеруіне немесе толықталуына әсер етпейді);

5. Басты және тәуелді міндеттемелер;

6. Шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндеттеме және бір жақты еркін құжат түріндегі міндеттеме.

Міндеттеме жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп бөлгендегі мақсат борышқор мен несие берушінің әрекет сипатын айқындай түсу.

Бұл орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие берушіге сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі жағымды мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі кездеседі, мәселен, саянсай тұрғызуды айтуға болады. Жағымсыз мазмұндағы міндеттеме деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тартуын, несие берушінің бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз Мысалы, автор өз шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға ұсынбауы тиіс. Міндеттеме бір жақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме дегеніміз мінджеттемега қатысушының біріне тек қана құқық беріледі де, екіншісінен тек қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әр жақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату міндеттемесін мысалға келтірген дұрыс, бұл міндеттемеде сатып алушының да, сатушының бірқатар құқықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда Азаматтық кодекстің 269-бабының 3-тармағына сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына міндет алса, бұл оның пайдасына жасуға міндетті басқа тараптың барышқоры және сонымен бірге оған талап талап қоюға құқығы бар оның несие берушісі болвып есептеледі.

Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетті атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты қайтару, мынадай ақшаны беру және т.б. Бірақта мазмұны талап ету құқығы болып табылатын міндеттеме де кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеші әрекет таңдалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды білдіреді. Мұнадай міндеттеме балама деп аталады.

Міндеттемелердің бір тобын жеке сипаттағы міндеттемелер құрайды. Оған борышқор мен несие берушінің жеке басына қатысты міндеттемелер жатады. (мысалы, мүсіншінің міндеттемесі тапсырыс шартынан келіп шығады). Мұндай міндеттеме борышқордың немесе несие берішінің қайтыс болумен байланысты тоқтатылады. (АК –тің 376-бабы).

Міндеттеменің туындауына орай шартты, шарттан тыс деп те, сондай-ақ бір жақры еркін құжатт міндеттемесі депте бөледі. Міндеттеменің шартты тобы өте көп кездеседі(сату-сатып алу тасымалдау, сақтандыру және т.б)

Шарттан тыс міндеттеем әр жақтың келісім бойынша пайда болмайды, керісінше азаматтық құқықтық кез-келген субьектісінің мүлкіне жасалған зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ негізсіз баю салдарынан туындайтын міндеттемелер, яғни басқаның мүлкіне жинағандарын заңсыз сатып алу және жинау, мәмлемен белгіленген негіздерсіз иелену жағдайын да да көрінеді. Бұл жайында Е. Баянов былай айтады: “Міндеттеменің пайда болуы заңды тұлғалардың мүлкіне және олардың өздеріне зиян келтіру салдарынан туындауы да мүмкін Азаматтық құқық теориясында мұндай міндеттемелерді шарттсыз міндеттемелер деп те айтады”

Талапкердің пайдасына өндірілетін құқыққ бұзушыға жүктелетін санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекттік қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы мүмкін.

Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты –талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.

Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтық жауапкершіліктің шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады. Сондықтан азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік жауапкершілік мөлшерінің сәкес келуі.

Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егер де жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші сипатқа ие.

Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттігінен туындайды.

Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас теңдей жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілділіктермен артықшылықтарды пайдалан білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт, кәсіпорындарда және басқа да ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындарды және ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.

Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық- құқықтық жауапкершілік мүліктік сипатағы санкция қолданумен байланысқан, бұзылған құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысыушылардың тең құқығын экономикалық тұрғыда әсер ететінмәселе, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты (байланысты емес) мүліктік емес жеке қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтық нормалар жиынтығы.



















2 тарау. Азаматтық құқықтарды жүзеге асырудың түсінігі, шектері.


2.1 Азаматтық құқық қатынастарының элементтері


1. Құқық қатынастарын сөз еткенде, оны талдағанда біз алдымен құрамдас элементтерін айқындап алуымыз қажет. Әрбір құқық қатынастарында қатынастың субьектілері деп аталатын қатысушылар болып табылады. Азаматтық құқықтық қатынастарының субьектілері: жеке тұлға, заңды тұлғалар, әкімшілік- аумақтық бөліністер, сондай-ақ мемлекет болып табылады.

Құқық қатынастарын қатысушылардың арасында белгілі бір байланыс орнайды, сол себепті бұлардың арасында қатынастарының мазмұнын құрайтын белгілі бір құқықтар мен міндеттер пайда болады.

Сол қатынаста құқықтар мен міндеттер не нәрсеге (мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер) бағытталған болса, сол нәрсе оның обьектісі деп аталады.

Сөйтіп, құқық қатынастарына төмендегідей элементтер тән болады: субьектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер) және обьектілер (құқықтар мен міндеттердің қатынасы бар мүліктік және мүліктік емес игіліктер).

2. Осыған орай құқықтың жалпы теориясының бір мәселесіне тоқтала кеткеннің еш артықтығы жоқ. Әдетте “құқық” сөзі бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ шын мәнінде мүлдем бөлек екі мағына білдіретіндігін айтпасқа болмайды. Оның біріншісін “Азаматтық құқық” “құқық нормалары” дегенге қолданамыз. Бұл сөз тіркесіндегі “құқық” дегеніміз мемлекетке қалыптасқан құқықтық рәсімдер жүесі, жиынтығы. Қажет болған жағдайда оның жүзеге асырылуы мемлекетткүшіне сүйенеді. Осы мағынада қолданылатын “құқықтың обьективті мағынасындағықұқық” деп немесе “обьективті құқық” деп атайды.

Бұл күнделікті өмірде “менің меншік құқығым бар”, “сіз бұлай істеуге құқығыңыз жоқ”, “оның зейнетақы алуға құқығы бар” тәрізді сөздерді жиі айтамыз, ал бұл орайда кедесетін “құқық” сөзі заң дегенді емес, тұлғаның, нақті адамның белгілі бір мүддесін ғана білдіреді. Бұл жағдайларда “құқық” туралы субьективтік мағынада немесе басқаша айтқанда, құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктер болып есептелінеді. Құқық қатынастарының элементті ретінде атқанымыз,біз субьективік құқық туралы да айтамыз “құқтық” деген сөзге беретін екінші мағына .

Әрбір құқық қатынасында қатысушының бірінің субьективтіқұқығына екіншісінің заңдық міндеттілігі сәйкестендіріледі, яғни біреуінің екіншісі алдындаы міндеттілік аясы айқындалады. Мысалы, үйді сатып алу- сату шартына сәйкес сатушы мен сатып алушы үйді алуға құқылы да, сатушы оны беруге міндетті.

3. Заңдылық фактісінің түсінігі. Азаматтық құқық нормалары өздігінен азаматттық құқық қатынастарын тудырмайды. Қандай да болсын нақтылы азаматтық құқық қатынастары белгілі бір жағдай болғанда ғана пайда болады. Мұның мазмұнының өзгеруі немесе оның қысқартылуы да белгілі бір жағдайға байланысты. Осындай құқық қатынастарының пайда болуына, өзгеруіне немесе оның қысқартылуына себепкер болатын жағдайларды заңдылық фактілер деп атайды. Мысалы, баланың тууы, мәміленің бүлінуі т.б. заңдылық фактілер болып табылады.

Азаматтық кодексте сатып алу- сату, жалдау, мұра қалдыру және тағысын тағылардың кезінде пайда болатын құқық қатынастарын тәртітейтін баптардың болуы сол жеке тұлғалардың арасында нақтылы құқық қатынастарын өздігінен тудыра алмайды. Белгілі бір азамат пен дүкен араларында сатып алу- сату туралы АК- баптарында көрсетілген қатынастар пайда болу үшін сол азамат дүкенге барып бір нәрсе сатып алуы керек, яғни дүкенмен сатып алу –сату мәмілелеріне кірісуі керек.

Заңдылық оқиғалар. Кейбір заңдылық фактілер осы фактілер нәтижесінде туатын құқық қатынастарына қатысушы тұлғалардың өздерінің қалауы және ниетінен тыс пайда болады. Мұндай заңдылық фактілерді оқиға деп атайды. (АК –тің 7 бабы, 8- тармағы). Адамның қлуі, белгілі бір мерзімнің өтіп кетуі фактілері - осылардың бәрі де оқиғалардың қатарына жатады.

Заңдылық әрекеттер. Заңдылық салдар, яғни белгілі бір құқық қатынастарын тудыратын тұлғалардың әрекеттері де заңдылық факті болып табылады ( АК -тің 7-бабы, 7-тармақ). Мысалы, мәміле жасау, ерлі-зайыптылардың айырылысуы, біреуге әдейілеп зиян келтіру заң әрекеттері деп маңыз бермейді; біздің әркеттеріміздің көбі құқық үшін бейтарап әрекеттер, бұл әрекеттер заңдылық қатынастарды тудырмайды да, өзгертпейді де. Кісі біреумен әңгімелесіп отырғанда, кітап оқып отырғанда, жазатын мақласын ойланып отырғанда, кәдуілгі жағдайдағы оның қызметтері құқық шеңберінен тыс жатады.

Заңда, заңдылық салдары бар деп табылатын әрекеттердің мазмұны бірнеше түрде кездеседі және белгілі белсенді бір түрінде-істелген немесе айтылған сөз түрінде, сондай-ақ әрекеттен бой тартқан (өзін-өзі ұстап қалған) түрде- әрекетсіздік түрінде, үн қатпай қалғандық түрінде кездеседі:

Заңды және заңсыз әрекеттер (құқыққа сыйымды және құқыққа сыйымсыз әрекеттер). Көп жағдайларда құқықтар мен міндеттер құқық тәртібінде рұқсат етілген әрекеттердің нәтижесінде пайда болып өзгеріп немесе қысқарып отырады. Заңмен тыйым салынбаған әректтер заңды әрекеттер заңды әрекеттер болып табылады. Белгілі бір құқықтық нәтижелер тудыру ниетімен істелген, ерік берілген, заңды әрекеттерге мысал бола алатын,- басқаша айтқанда, азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері мәмілелер деп танылады (АК-тің 4-тарауы)

Мәмілелер мен қатар, тікелей құқық және міндет тусын деген ниетпен істелмеген, бірақ құқық қатынастарының пайда болуына немесе оның қысқаруына негіз болып табылатын сан түрлі әрекеттер болады. Мұндай әрекеттерге мысал болатындар: некелесу, әдеби шығарма жазу, өнертабыс және т.с.с.

Кейбір әрекеттер құқық тәртібінде тыйым салынғандықтан ғана,, яғни заңсыз болғандықтан құқық қатынастарын тударыды. Мәселен, АК –тің 917-бабында былай делінген: басқа біреудің жеке басына не мүлкіне заңды тұлғаға зиян келтіруші сол зиянды толық өтеуге міндетті. Зиян келтіру (деликт) болып тадылатын болғандықтан, яғни зиян келтірушіні азаматтық жауапқа тарту салдарынан тударатын заңсыз әрекет болғандықтанзиянды өтеу міндеті зиян келтірушінің еркінен тыс ретте болады.

Зиян келтірушінің жауаптылық мөлшері.

“Жауапкершілік” термині әртүрлі аспектіде қолданылады. Жеке айтатын болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті кездестіруге болады.

“Әлеуметттік жауапкершілік” түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен қоғамдағы болып жатқан жауапкершіліктің барлық түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілік тек әлеуметтік жауапкершіліктің түрі ғана.

Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түрін юридистикалық жауапкершілік түсігіне ұқсастыруға тырысады. В.А. Тархованың пікірі бойынша: “өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің реттелу құқығы –юридистикалық жауапкершілік”, -дейді. Юридистикалық жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәрбиелік мағынасынан айырады.

Қоғамдық өмірде “рухани жауапкершілік” категориясы үлкен маңызға ие. Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты қоғамдық айыптау түріаен ерешеленеді.

Әдебиеттерде және заңдылықтарда “экономикалық жауапкершілік” түсінігі жиі кездеседі. Бұл ретте байқағанымыздай, “Экономикалық жауапкершілік” түсінігі екі түрлі мағынада қолданылады. Барлығынан бұрын ол “Мүліктік жауапкершілік” түсінігімен астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш жоқ. Нарықтық экономикаға өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің экономикалық әдіске өту, осындай түсінікті құқыққа сыйымды етіп көрсетеді. Яғни нарықтық қатынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпалымен эконмикалық әдістердің заңмен бекітілуі “экономикалық жауапкершілікті” құқық бұзушыға мүліктік ықпал ету шарасы ретінде экономикалық жауапкершілікті юридистикалық жауапкершіліктің бір түріне айналдырады.

Заң әдебиеттерінде “экоеомикалық жаупкершілік” түсінігіне юридистикалық жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға тырысады.

Бұл жағдайда әкімшілік –құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық құқықтың жауапкершілік түсінігі қарастырылмайды.

Алайда, нарықтық экономика жағдайында “экономикалық жауапкершілік” түсініг мағынасын жоғалтады.

Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық жауапкершілікті құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен юридистикалық жауапкершіліктің бір түрін құрайды.

Юридистикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән: юридистикалық жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады;үшіншіден, құқық бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа құзіретті орган қолданады; төртіншіден,жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық жауапкершілік болып табылатын құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен блегіленуі керек.

Юридистикалық жауапкершлік құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік мәжбүрге ықпал ету шараларының ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер ететін басқа да тәсілдермен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші шара ретіндегі реттеуші сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола алмайтын оперативті ықпал ету шаралары болып табылады.

Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалық жауапкершілікті азаматтық құқықта ерекшеліктері бар . Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші азаматтық құқықтың пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық жүйесі ретінде азаматтық құқықтың қызметін атқарады.

Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа ие болып, мүліктік қатынастарды құрайды. Азаматтық құқық бойынша жауапкершілік құқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін орындай отырып, қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің бірі болып табылады.

Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс. Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе ұйымдардың жеке мүліктік емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп соқтыруы мүмкін.

Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болды. Ал азаматтар үшін құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемсітушілікті өтетуге құқылы.

Азаматтық кодекстің 1-ші бабында былай деп көрсетілген:

  1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлағалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.

  2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.

Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 44-бабында көрсетілгендей, меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.

Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз міндеттемелері өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді. Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті мүлікті меншіктенуші жауапты болады.

Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.

Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін мүліктік санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекеттік қызығушылықты тудырса, онда заңда белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе толық мөлшерде мемлекет кірісіне ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы мүмкін.

Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе шығынды эквиваленті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшелігі оның конпенсациялық сипатта болуында. Оның мақсаты талапкердің мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.

Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтың жауапкершіліктің шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған келтірген зиянды немесе шығынды толығымен өтеген кезде пайда болады. Сондықтан азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің бірі келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік мөлшерінің сәйкес келуі.

Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егерде жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші сипатқа ие.

Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық айналымдағы юридистикалық жауапкершілікті мойындау қажеттілігінен туындайды.

Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне теңдей жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі қатысушы шаруашылық іс-әректтер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс,транспорт, кәсіпорындарда және тағы басқа ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және ұйымдарды және жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлеу шараларын босатып жіберіп отырды. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.

Жоғарыдағы мысалден бір шешімге келетін болсақ, азаматтық құқықтық жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолдануымен байланысқан, бұзылған құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең құқығын экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.

Ал зиян келтіргені үшін жауаптылықтың жалпы негіздері Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 917-бабында көрсетілген, яғни:

  1. Азаматтар мен заңда тұлғалардың мүліктік немесе мүліктік емес тгіліктері мен құқықтарына заңсыз іс-әрекеттер мен (әрекетсіздік пен) келтірілген (мүліктік және (немесе)мүліктік емес) зиянды, оны келтірген тұлға толық көлемінде өтеуге тиіс.

Заң актілерінде зиянды өтеу міндеті зиян келтіруші болып табылмайтын тұлғаға жүктелуі, сондай-ақ өтеудің неғұрлым жоғары мөлшері белгіленуі мүмкін.

  1. зиян келтурші, осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, егер зиян өзінің кінәсімен келтірмегендігін дәлелдесе, оны өтеуден босатылады.

  2. Заңды іс-әрекеттерінң келтірілген зиян осы Кодексте және өзгеде заң актілерінде көзделген жағдыайларды өтелуге тиіс

Зиян келтірудің алдын алу мәселесі Қазақстан Республикасы Азаматтық

Кодексінің 918-бабында көрсетілген:

1. Болашақта зиян келтіру қаупі мұндай қауіпті тудыратын іс-әректтерге тыйым салу туралы талап қоюға негіз болады.

2. Егер келтірілген зиян оны келтіруді жалғастыратын немесе жаңаданзиян келтіру қаупін туғңызатын, кәсіпорынды, ғимаратты пайдаланудың не өзге де өндірістік қызметтің салдарынан болса, сот зиянды өтеуден басқа, жауапкерге тиісті қызметін тоқтатуды міндеттеуге құқылы.

Егер тиісті қызметтің тоқталуы қоғамдық мүдделерге қайшы келсе, сот оны тоқтату туралы талаптан бас тарта алады. Мұндай қызметті тоқтатудан бас тарту жәбірленушілерді осы қызметтен келтірілген зиянды өтеттіру құқығынана айырмайды.

Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз іс-әрекеттерімен келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 923-бабында айтылған, яғни:

  1. Заңсыз соттау, заңсыз қылмыстық жауапқа тарту, бұлтартпау

шарасы ретінде заңсыз қамауға алу, үйде қамауда ұстау, еңбекпен түзеу түріндегі әкімшілік жазаны заңсыз қолдану, психиатриялық емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне заңсыз орналастыру салдарынан азаматқа келтірілген зиянды анықтау, алдын-ала тергеу, прокуратура және сот органдары лауазымды адамдардың кінәсіне қарамастан, заң актілерінде белгіленген тәртіпте толық көлемде мемлекет өтейді.

  1. Анықтау, алдан ала тергеу прокуратура органдарының өзге де

заңсыз іс-әрекеттерініңсалдарынан азаматқы немесе заңды тұлғаға келтірілген зиян осы Кодекстің 922-бабында көзделген негіздер мен тәртіп бойынша өтеледі.

  1. Судьялардың және басқа сот қызметкерлерінің заңсыз іс

әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде келтірілген зиян, осы баптың 1-тармағындакөзделгеннен басқа ретте, осы Кодекс 922-бабының 3- тармағында белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша өтеледі.

Өзінің жауаптылығын сақтандырған тұлғаның зиянды өтеуі мәселесі

Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 924-бабында қарастырылғандай, ерікті немесе міндетті түрде сақтандыру тәртібімен өзінің жауатылығын сақтандырған заңды тұлға немесе азамат, келтірілген зиянда толық өтеу үшін сақтандыру сомасы жеткіліксіз болған жағдайда сақтандыру сомасы мен заладың мөлшерінің арасындағы айырманы өтейді.

14-жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 924-бабындабелгіленген негіздер мен тәртіп бойынша қарастырылады. Олар:

  1. Жасы 14 ке жетпеген кәмелетке толмағандар (жас

балалар)келтірген зиян үшін, егер зиян өздерінің кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, оның ата-анасы (асырап алушылары), қорғаншылар жауап береді.

  1. Егер қорғаншылыққа мұқтаж жас бала тиісті тәрбиелеу, емдеу

мекемесінде, халықты әлекуметтік қорғау мекемесінде немесе заңға орай өзінің қорғаншысы болып табылатын осы сияқты басқа мекемеде болса,егер зиян өзінің кінәсімен болмағанын дәлелдемесе, жас бала келтірген зиянды сол мекеме өтеуге міндетті.

  1. Егер жас бала оқу орнының, тәрбиелеу, емдеу немесе оны қадағалауды

жүзеге асыруға міндетті өзге мекеменің, сондай-ақ шарттың негізінде қадағалауды жүзеге асыруға міндеті адамның бақылауында болған уақытта зиян келтірсе, зиян олардың қадағалауды жүзеге асыраудағы кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, келтірілген зиян үшін осы мекемелер мен адамдар жауап береді.

  1. Ата-аналардың (асырап алушылардың), қорғаншылардың, оқу

орындарының, тәрбиелеу, емдеу және өзге де мекемелердің зиянды өтеу жөніндегі міндеті жас баланың кәмелетке толуымен немесе оның зиянды өтеу үшін жеткілікті мүлік алуымен тоқтатылмайды.

Егер ата-аналары (асырап алушылары), қорғаншылары қайтыс болса немесе олардың сондай-ақ осы баптың 3-тармағында аталған басқа да азаматтардың жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу үшін жеткілікті қаражат болмаса, ал толық әрекет қабілеттілігі болған зиян келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сот жәбірленуші мен зиян келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сондай-ақ басқа да мән жайларды ескере отырып, зиянды зиян келтірушінің өзінің мүлкі есебінен толық немесе ішінара өтеу туралы шешім қабылдауға құқылы.

Қазақстан Респіубликасы Азаматтық Кодекстің 926-бабында он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар келтірген зиян үшін жауапкершілік мәселесі анықталған:

  1. он төрт жастан ое сегіз жасқа дейінгі кәмелетке томағандар өздері

келтірген зиян үшін жалпы негіздер бойынша дербес жауап береді.

  1. он төрт жастан он сегіз жасқа дейін кәмелетке толмағандардың зиянды

өтеу жеткілікті мүлкі немесе өзге кіріс көздері балмаған жағдайда, егер олар зиянның өз кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық немесе оның жетпей тұрған бөлігін ата-аналары (асырап алушылары) немесе қамқоршылары өтеуге тиіс.

Егер он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі қамқоршылыққа мұқтаж кәмелетке толмаған адам тиісті тәрбиелеу, емдеу мекемесінде немесе заңға орай оның қамқоршысы болып табылатын сол сияқты басқа да мекемеде болса, зиян өздерінің кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, зиянды толық немесе оның жетіспей тұрған бөлігін сол мекемелер өтеуге міндетті.

  1. Ата –аналардың (асырап алушылардың), қамқоршының және тиісті

мекеменің зиянды өтеу жөніндегі міндеті зиян келтірушінің кәмелетке толуы бойынша немесе онда кәмелетке толғанға дейінгі зиянды өтеуге жеткілікті мүлік немесе кіріс көздері пайда болса не ол кәмелетке толғанға дейін әрекет қабілеттілігіне ие болса тоқтатылады (осы Кодекстің 17-бабының 2- тармағы).

Ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың кәмелетке толмағандар

келтірген зиян үшін жауапкершілігі Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 927-бабында көрсетілгендей ата-ана құқықтарынан айырылған ата-анаға, егер баланың зиян келтіруге әкеп соқтарған мінез құлқы ата-ананың баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін дұрыс жүзеге асырмауының салдары болып табылады деп анықталса, сот ата-ана құқықтарынан айырылғаннан кейін үш жыл бойы оның кәмелетке толмаған балалары келтірген зиян үшін жауаптылқ жүктеуі мүмкін.

Өкіметке қабілетсіз деп танылған азамат келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы Кодексінің 928-бабы қарастырады:

  1. Әрекетке қабілетсіз деп танылаған азамат келтірген зиянды (осы

Кодекстің 26-бабы), егер олар зиян өздерінің кінәсінен болмағанын дәлелдемесе, оның қорғаншысы немесе оны қадағалауды жүзеге асырауға міндетті ұйым өтейді.

  1. Қорғаншының немесе ұйымның әрекетке қабілетсіз деп

танылғаназамат келтірген зиянды өтеу жөніндегі міндетті оның әрекетке қабілеттілігі қалпына келген жағдайда да тоқтатылмайды.

  1. Егер қорғаншы қайтыс болса не оның зиянды өтеу үшін жеткілікті

қаражаты болмаса, ал зиян келтірушінің өзінде мұндай қаражат болса, сот жәбірленуші мен зиян келтірушінің мүліктік жадайын, сондай-ақ басқа да мән жайларды, атап айтқанда, зиян келтірушінің әрекетке қабілеттілігінің қалпына келтірілуін ескере отырып, жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды сол зиян келтірушіні мүлкі есебінен толық немесе ішінара өтеу туралы шешім қабылдауға құқылы.

Әрекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылған азамат келтірген зиян үшін жауапкершілік тәртібі Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 929-бабында көрсетілгендей, әрекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылағн азаматтың спиртті ішімдіктерді немесе есірткі заттарды жөнсіз пайдалануы салдарынан келтірілген зиянды (осы Кодекстің 27-бабы) зиян келтірушінің өзі жалпы негіздерде өтейді.

Қазақстан Республикасы Азаматтық Кокекстің 930-бабында қарастырылғандай, өз іс-әрекетінің мәнін түсінуге қабілетсіз азамат келтірілген зиян үшін жауапкершілік мәселесі мына тәртіп бойынша анықталады:

  1. Өз іс-әрекетінің мәнін түсіне алмаған немесе өзіне-өзі ие бола

алмайтын жағдайда зиян келтірген әрекетке қабілетті азамат, сондай-ақ 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өздері келтірген зиян үшін жауап бермейді.

Егер жәбірленушінің өміріне немесе денсаулығына зиян келтірсе, сот

жәбірленуші мен зиян келтірушінің мүліктік жағдайын, сондай-ақ басқа да мән жайларды ескере отырып, зиянды өтеу жөніндегі міндетті зиян келтірушіге толық немесе ішінара жүктей алады.

  1. Егер спиртті ішімдіктерді, есірткі заттарды пайдаланып немесе өзге

әдіспен өзін осындай жағдайға келтірсе, зиян келтіруші жауаптылықтан босатылмайды.

  1. Егер зиянды жүйке ауруы және ақыл-ойының кемістігі салдарынан өз

іс-әрекетінің мәнін түсіне алмайтын немесе өзіне-өзі ие бола алмайтын адам келтірсе, сот зиянды өтеу міндетін осы адаммен тұратын еңбекке қабілеттілерге; зиян келтірушінің осындай жағдайын білген, бірақ оны әрекетке қабілетсіз деп тану және оған қорғаншылық жасау туралы мәселе қоймаған жұбайына, ата-анасына, кәмелетке толған балаларына жүктеуі мүмкін.

Айналасындағыларға жоғары қауіп туғызатын қызмет (жоғары қауіптілік көздері) арқылы келтірілген зиян үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 931- бабында толық көрсетілген:

1. Қызметі айналасындағылар үшін жоғары қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен азматтар (көлік ұйымдары, өнеркәсіп орындары, құрылыстар, көлік құралдарының иелері және т.б.), егер зиян дүлей күштердің немесе жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан пайда болғанын дәлелдемесе, жоғары қауіптілік көздерікелтірген зиянды өтеуге міндетті.

Зиянды өтеу міндеті меншік құқығымен, шаруашылық жүргізу құқығымен немесе жедел басқару құқығымен немесе кез келген басқа да заңды негізбен (мүліктік жлдау шарты, көлік құралын басқару құқығына берілген сенімхат, көздері беру туралы құзіретті органның өкімі арқылы және т.б.) жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлғаға немесе азаматқа жүктеледі.

2. Жоғары қауіптілік көздерінің иелері қауіптілік көздерінің өзара іс-қимылының (көлік құралдарының соқтығысуы жәнет.б.) салдарынан келтірілген тұлғаларға келтірілген зиян үшін осы баптың 1-тармағында көзделген негіздер бойынша ортақ жауапты болады.

Жоғарыда қауіптілік көздерінің өзара іс-қимылы салдарынан олардың иелеріне келтірілген зиян жалпы негіздерде өтеледі. Бұл орайда:

  1. бір тараптың кінәсінен келтірілген зиянды осы тарап толық көлемінде өтейді;

  2. екі немесе бірнеше тараптың кінәсінен келтірілген зиян олардың әрқайсысының кінәсінің дәрежесіне сай өтеледі.

Тарптардың әрқайсысының кінәсінің дәрежесін белгілеу мүмкін болмаған кезде жауаптылық олардың арасында тең бөлінеді.

Зиян келтіруде тараптардың кінәсі болмаған кезде олардың бірде-біреуінің зиянды өтеуге талап етуге құқығы жоқ. Тараптардың әрқайсысы мұндай жағдайда өзі шеккен шығындар тәуекелін көтереді.

3. Жоғары қауіптілік көзінің иесі, егер қауіптілік көзі басқа тұлағалардың заңға қарсы әрекеттері салдарынан иеленушінің иелегенен шыққанын дәлелдесе, осы көз келтірген зиян үшін жауап бермейді. Мұндай жағдайларда жоғары қауіптілік көзі келтірілген зиян үшін ондай көзді заңға қайшы иеленушілер жауап береді. Жоғары қауіптілік көзін оның иелігінен заңға қайшы алуда иеленушінің кінәсі болған жағдайда жауаптылық иеленушіге де, жоғары қауіптілік көзін иеленген тұлғалар да жүктелуі мүмкін.

Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 932-бабында бірлесіп келтірілген зиян үшін жауапкершілік анықталған:

Бірлесіп зиян келтірген тұлғалар жәбірленушінің алдында ортақтасып жауап береді.

Сот жәбірленушінің арызы бойынша және оның мүдделері үшін бірлесіп зиян келтірген тұлғаларға үлестік жауаптылық жүктеуге құқылы.

4. Заттар – азаматтық құқық қатынастарынаң обьектілері. Азаматтық құқық қатынастарының обьектілері деп заттарды (мүлік және мүліктік құқық), жұмыс пен қызметті, ақпаратты, материалдық деп есептелмейтін игіліктер (мәселен атау) мен интелектуалды меншікті, яғни әдеби шығарма, өнертабыс және тағы басқаларын айтамыз. Дәл осы обьектілерде құқық қатынастарына қатысушылардың мүдделері тоғысады және де бұл обьектілердің құқық қатынастарындағы тағдыры шешіледі. әдетте, азаматтық құқық обьектілерінің шеңбері айнымалы келеді. Мысалы, күні кешеге дейін ақпарат оның аясына кірмеді. Жалпы алғанда, азаматтық құқық қатынастарынаң обьектілерінің негізгі бөлігін заттар құрайды . Зат деп материалдық әлемнің кез келген обьектісін айтамыз. Заттардың заңдық тағдырына оның сапасы мен құқылық мәртебесі елеулі орын алады. Сондықтан да азаматтық құқықтарда заттарды саралаудың (классификациялау) алуан түрі кездеседі.

Заттар азаматтық айналымдағы қатынасына орай шектеулі айналым қабілеттігіне байланысты азаматтық азаматтық айналымнан шығарылмаған және азаматтық айналымнан шығарылған деп бөлінеді. Азаматтық айналымнан шығарылмаған заттарды олардың иелері өзгеге еркін түрде бере алады, сөйтіп, ол ешқашан шектеусіз қолдан қолға өте береді. Былайша айтқанда, мұндай заттар азаматтық айналымға емін еркін қатысады. Айналым қабілеттілігі шектелген заттар азаматтық айналымға қатысушылардыңбелгіл бір бөлігіне қатысты, немесе айналымы ерекше тәртіппен жүзеге асады. Осы обьектілердің шеңбері заңмен айқындалады. Оған у, қару-жарақ, оқ-дәрі, қымбат бағалы металдар мен тастар, мәдени және тарихи ескерткіштер, тағы басқалар жатады.

Сонымен, азаматтық заң кейбір заттарды азаматтық айналымнан шығарып тастайды. Өткені, оны өзі мемлекеттің немесе басқа тұлғалардың өзгеге беруге болмайтын жеке дара меншігі болып табылады. Қазіргі кезде оған мысал ретінде орман, су және басқа бірқатар обьектілерді жатқызуға болады.

Заттарды бөлінетін және бөлінбейтін деп жіктейді. Бөлінетін заттар бөлінген күннің өзінде тұтынушылық қасиетінен, бастапқы сапасынан айырылмайды. Мысалы, бір бөлке нанды алайықшы, оны қанша жерден бөлсеңіз де нан күйінде қалады емес пе. Ал бөлінбейтін заттарды бөлсеңіз пайдаға аспай қалады. Егер отырғышты арамен екіге жарып кесіп тастаңызшы, онда ол тұтыну қасиетінен айырылып қалады ғой. Саралаудың мұндай заттық мәні мүлікті бөлу кезінде айқын көрінеді.

Заттар құқық қатынастарында жекеше белгіленген және тектес қасиеттеріне қасиеттеріне қарай белгіленген заттар деп бөлінеді. Заттар жеке белгілеріне қарап, немесе бүтін бір тобына, басқаларына тектесуіне қарап бөлінеді. Бірінші жағдайда жекеше белгіленген заттар деп, екінші жағдайда тектес қасиеттеріне қарай белгіленген заттар дпе атайды. Жекеше белгіленген тек басқасына емес, тек сол заттың өзіне ғана тән. Мысалы, оған суретшінің суреттегі қолтаңбасы немесе көйлектің өзіндік үлгісі жатады. Зат сол жекеше күйінде ғана бір құқық қатынасында тектес қасиеттерімен анықталады, ал басқа ретте даралық сипатқа ие. Айталық, тігін фабрикасы дүкенге 48 пішімді, 3-тұрақылы (рост) 100 көйлек әкеліп сатуға шарт жасасты делік. Бұл құжат бойынша аталған тауар тектес белгілермен анықталады. Ал сатып алушы әлгі жүз көйлектің өзгесін бере алмайды.

Заттар қозғалмалы және қозғалмайтын болып екіге бөлінеді. Оның қозғалмайтынына жермен тығыз байланысы бар жер учаскелері, учаске қойнауы, көпжылдық өсімдіктер, ғимарат және құралыстар жатады, олар тұтастығы мен пайдаға асуына орай жерге елеулі залал келтірмей бөліне алмайды. Сондай-ақ азаматтық кодекс қозғалмайтын заттар қатарына әуе және теңіз кемелері мен ғарыш обьектілерін де жатқызады. Себебі, олар халықаралық дәстүр мен халықаралық төрелік жасау арқылы қолданылады. Осындай аса қымбат саналатын обьектілерді пайдалану белгілі бір мемлекет құзырынан шығып та кетеді. Әрине, мұндай обьектілердің қозғалмайтын мүлік жөніндегі жалпы ережемен сыласпайтындығын да мойындауға тура келеді.

Қозғалмайтын мүлікке берілетін құқық мемлекеттік тіркеуден міндетті түрде өтуі тиіс. Дәл сол сияқты мемлекеттік тіркеуге қозғалмайтын мүлікке жасалған келісім де жатады. Алайда біз бұл арады ереже талаптарынан шығып кететін жәйттерді де кездестіреміз. Мәселен, автокәсіпорын қазғалатын мүлік болып есептелгенмен тіркеуге жатқызылады.

Кәсіпкерлікке пайдаланылатын кәсіпорын мүліктік кешен ретінде мүліктің (заттың) ерекше түрі болып табылады. Ал кәсіпорын негізінен алғанда қозғалмайтын мүлікке жатады. Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынға оның қызметіне керекті мүліктің барлық түрі енеді. Ол тек қажетті обьектілерді ғана қамтып қана қоймай, жер учаскесі, ғимарат, құрылыстар тәрізді қозғалмайтын болып көрінетіндерді өзіне қаратып алды, тіпті жеке дара күйінде қозғалмалы мүлік болып табылатын керек жарақ, құрал-жабдық, шикізат, өнім, тіпті талап ету құқы да, қарыз, атауы, туралы және фирмалық белгілер, бәрі-бәрі одан іргесін аулақ сала алмайды. Демек, егер кәсіпорын сатылатын болса, онда оның иесі сатып алушыға өзінің қарамағындағы барлық мүлікті беруге тиіс. Тек сатып алушымен келісім арқылы мүліктің бір бөлігін (мысалы, шикізат немесе кейбір құрал жабдықтар) жекелей түрде сатуына болады.

Қосалқы зат және басты зат. Дербес пайдалануға келмейтін, тек басқа затпен (басты) ғана бірге пайдалануға болатын заттар қосалқы заттар деп аталады. Жалпы ережеге сәйкес қосалқа зат басқа заттың заңдық тағдырына әсер етеді. Енді басты зат пен қосалқы заттарға мысалдар келтірейік: құлып пен кілт, есік пен құлып, үй мен есік. Егер сіз үйді сатып алу сату жөнінде шарт жасассаңыз, онда оған үйді есігімен, құлпымен, сондай-ақ кілтімен сатылады деп жатудың қажеті жоқ. Өйткені, ол басты зат пен қосалқы зат ережелеріне бағынады. Сатушы есіктің құлпын алып қойса, онда сатып алушы оны орнына қоюды талап етуге құқылы. Кей жағдайда сатушы мен сатып алушы арасында жасалған келісім шарт бойынша қосалқы затты басты заттан бөлуге мәмлеге келе алады.

Жаңа азаматтық кодекс азаматтық құқық обьектілерінің тізіміне жануарларды да қосады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, оған мүлік жөніндегі жалпы ереже қолданылады. Құқықты жүзеге асыру кезінде жануарлармен ізгілік принциптеріне қайшы келетін қатал да аямаушылық әрекеттердің орын алуына жол бермейді. Мұндай тұжырымдама қосымша түсіндірме жасауды қажетсінеді. Біріншіден, бұл арада әңгіме жан-жануарлардың бәріне қатысты ма, әлде тек үй жануарлары туралы ғана ма? Қоян мен қасқырды орман мүлкіне жатқыза аламыз ба? Солай болған күнде меншік иесі мұндай мүліктерді басқара алмайды емес пе.

Сондай-ақ жануарға “қатал қарау-аямаушылық” дегенге орай оған әдейі зардап шектіру шегі қалай айқындалады, бұл да оңай сауал емес. Өйткені, ғылыми тәжірібиеге байланысты жануарлады азаптауға, тіпті өлтіруге тура келеді, онда қалай болады? Бұл сауалдарға жауапты тек соттың белгілі бір жағдайларға байланысты шығарған шешім ғана жауап бере алады.

Затқа ақша, валюталық құндылықтар, сондай-ақ құнды қағаздар жатады. Әдетте ақша тектес белгілермен анықталған зат болып табылады. Тек оның көрініске қойылғандары ғана оған кірмейді. Қазақстанның барлық аумағында теңге заңды төлем құралы болып есептеледі. Ол банкнотта көрсетілген бірлікте-100 теңге, 500 теңге және т.с.с. бағаланады. Шетелдік валютамен есеп айырысу тек заңда көзделген ретте жүзеге асады.

Валюта құндылығына қымбат бағалы металдар, шетелдік, банктік кірістер, акциялар, шетелдік облигациялар жатады. Олармен келісім жасау 1996 жылы 24 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының “Валюталық реттеу туралы” заңымен жүзеге асады. Бірақ валюталық құндылыққа меншік құқығы басқа мүліктер тәрізді жалпы негізде қорғалады.

Құнды қағаздар да зат делінеді. Құнды қағаз дегеніміз- белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, қайсібір мүліктік құқықты орнататын, оны куәландыратын, өзін көрсеткендей ғана құқықты іске асыратын құжат болып табылады. Демек құнды қағаз жоғалса, онымен жасалған мүліктік құқық та қоса жойылады. Құнды қағаз осы ерекшеліктерімен қарыз алғанда берілетін қолхат ретінде әрекетке түседі. Оның соңғысы мүліктік талапты куәландыруға қызмет етсе, ал оны жоғалту ондай талапты қоюда басқа куәларды алға тартуға кедергі жасамайды. Құнды қағаз өзінде көрсетілгендей, мүліктік құқықты анықтайтын бірден бір құжат болып есептеледі.

Ол белгіленген және міндетті өлшемдерді (реквизиттерді) сақтай отырып жасалады. Мәселен, жалпы ережеге сәйкес коносамент жарамды болу үшін оның белгіленген өлшемі болуы шарт. Онда коносаменттің атауы, белгілі бір соманы төлеуге деген ұсыныс, оны кімнің төлейтіндігі, атауы, төлемді төлеу мерзімі мен орны, кімге немесе тапсырыс бойынша кімнің төлем жасайтындығы, коносаменттің жасалған уақыты мен орнын көрсету, коносаментті берушінің қолы тәрізді талаптар қамтылады. Осылардың біреуі болмаған жағдайда коносамент жарамсыз болып танылады.

Құнды қағаздарды бір тұлғадан екіншісіне беруге болады. Бұл орайда құнды қағазда қамтылған құқықтардың бәрі соның қарауына өтеді.

Қазіргі кезде құнды қағаздың негізгі түрлері деп кеңінен қолданылып жүрген облигацияны, акцияны жинақ және депозитивті сертификаттарды айтамыз.

Құнды қағаз ретінде облигация оны шығарушы (көбіне көп мемлекет)мен сатып алушының иесі белгілі бір тәртіппен есептелген оның номиналды бағасы мен пайзының сомасын ала алады (мысалы, ұтыс жолымен). Акция оны иеленушінің (акционердің) акционерлік қоғам түсірген пайданың бөлігін девидент ретінде алу құқығын бекітеді, сондай-ақ оған бұл қоғамның басқару ісіне қатысу құқығы беріледі, ал акционерлік қоғам таратылған кезде оның пайдасының бір бөлігін меншіктену құқығына ие болады. Банктың жинақ және депозитивтик сертфикаты банкке ақша салушының белгілі бір мерзім өткен соң оны пайызбен алуына құқық береді.

Құнды қағаздар мынандай үш түрге бөлінеді: атаулы, ордерлік және ұсынбалы. Оның атаулысы белгілі бір адамға беріледі әрі ондағы құқықты тек өзі ғана жүзеге асырады. Оған мәселен жинақ және депозитивті сертификаттар жатады. Ордерлік түрі де белгілі бір тұлғаға беріледі, бірақ ол бұл қағазды басқа біреуге бергенде бергені туралы оған жазады (индосамент). Ал ол өз кезгінде бұл қағазды үшінші біреуге бере алады, т.с.с. Ұсынбалы түрі оны көрсетушіге беріледі, яғни оны көрсеткен адам ондағы құқыққа ие болады. Оған облигация және акция жатқызылады.

Құнды қағаздар шығару (эмиссия) тәртібі мен оны ұйымдастырып шығарушылардың (эмитент) жауапкершілігі заңмен реттеледі.






































    1. Субьективтік азаматтық құқықтар. Құқықтарды саралау және қорғау.


Біз жоғарыда айтып өткеніміздей, субьективті азаматтық құқықтар мен оған тиесілі міндеттер кез келген құқық қатынастарының, оның ішінде азаматтық құқықтың түп қазығы болып табылады. Субьективтік құқытардың сипаты олардың саралауы арқылы көрінеді. Біріншіден, абсолюттік (шек қойылмаған) және арақатынасты құқық болып бөлінеді. Ал олардың айырмашылығы неде? Оларға тән ортақ қасиет аталған құқыққа сәйкес міндет кімнің мойнына жүктелгендігіне байланысты мәселе деуге болады. Кейбір құқықтар азаматтық айналымға басқа қатысушылардың бәрін де бұл құқықтардың жүзеге асуына бөгет жасамайтын етіп міндеттейді. Бұл құқықтар жөнінде үшінші тараптағылардың бәрі де міндетті субьект болып табылады. Мұндай құқықтар абсолюттік (шексіз) құқық деп аталады. Басқа сөзбен айтқанда-абсолюттік құқықты қандай біреу болмасын бұзуға болмайды, сондықтан бұл құқық қандай біреуден болмасын қорғалып отыруға тиіс. Мұндай құқыққа жататындар: меншік құқығы, авторлық және т.б.

Абсолюттік азаматтық құқық мазмұны жағынан қарама қарсы тұрған арақатынасты құқық: бұл құқық бойынша міндетті болатын бір ғана белгілі жақ немесе бірнеше белгілі жақтар. Бұл құқықтың сол міндетті болған субьектіге не міндетті субьектілерге ғана күші бар, сондықтан бұл міндетті бұзатын тек солар ғана. Мысалы, мәмілелерге негізделген құқықтардың бәрі де арақатысты құқытар болып табылады. Бұл құқықтарды орындауды мәмлелер бойынша сол міндеттерді мойнына алушылардан ғана талап етуге болады. Мысалы, затты беру, белгілі бір жұмысты орындау т.с.с. міндеттер.

Екінші саралау азаматтық құқықтық заттық және міндеттемелік деп бөледі. Заттық құқық деп заттар жөнінде туатын құқықты атайды. Бұл құқықтың иесі өзінің осы құқығын басқаның көмегіне мұқтаж болмай ақ, тікелей іске асыра алады. Заттық құқықтардың ішіңдегі бастысы –меншік құқығы. Енді мынандай мысалға жүгінейік, меншік құқығы затқа тән, сондықтан да зат меншік иесінің тікелей иелігінде болады, меншік иесі мен заттың арасында ешқандай делдалдық жоқ. Сатып алушының затқа құқығы міндеттемелік деп бағаланады. Ол затты яғни тек сатушының, яғни міндетті адамның қатысуымен ғана ала алады. Заттық құқықтар абсолюттік құқық, ал міндеттемелік құқық –арақатынасты құқық болып табылады.

Енді саралаудың үшінші түріне келейік: мұнда құқық мүліктік және мүліктік емес дап бөлінеді. Бұл жөнінде біз бірінші тарауда айтқан едік. Сонымен азаматтық айналымға қатысушылар өздерінің құқықтарын емін еркін қолдана алады. Дегенмен де заң азаматтыққұқықтарды жүзеге асыру шектерін айқындайды. Бріншіден, оның азаматтық құқығын басқа біреуге қасақана залал келтіру үшін пайдалануына тыйым салынады, сондай-ақ өзге құқық түрлерін қолдану арқылы әлгіндей мақсатқа жол берілмейді.

Мұндай құқықтарды өзге біреуге залал ету үшін қолданылуын айқындау сот тәжирбесінде мүмкін бе, жоқ па айта қою қиын. Ал құқықты тұлғаның өзінің бас пайдасына жолсыз пайдалануының өзге түрлеріне келетін болсақ, ол азаматтық құқықтарды жүзеге асыруды шектеуде ескертілген. Бәсекелес кезінде комерциялық ұйымдардың азаматтық азаматтық құқығын шектеу олардың бас пайдасы үшін жолсыз әрекеттерге баруына тосқауыл қоюдан туындаған. Бәсекені шектеу белгілі белгілі бір тауар өндірушіден тек бір екі фирманың ғана тауар алу мүмкіндігінен көрінеді. Коммерциялық ұйымдардың өзін жоғары қою деп оның монополистік пиғылмен бағаны асапандатып жіберуін айтады. Бұл өзі кеңінен тараған құбылыс.

Бұзылған немесе дауға түскен азаматтық құқық сотпен қорғалады. Бұл орайда сот әртүрлі тәсілдерді қолданады.

Құқықты тану. Бұл жағдайда сот кімнің дұрыс, кімнің бұрыс екндігін, кімнің құқығына жөнсіз қиянат жасалғанын анықтайды. Мұрагерлік жөніндегі дауда мұрагердің біреуі өзгесінің құқығын мойндамаса, онда сот мұрагерлікке құқықты тану жөнінде шешім шығарады.

Бастапқы жағдайды қалпына келтіру және құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу. Оған мысал ретінде затты иеленушіден алып беру құқығын, сондай-ақ оны бұрынғы заңды иесін қайтаруды айтуға болады. Егер сіз затыңызды жоғалтып алып, оны біреуден көрсеңіз, сот арқылы әлгі затыңызды қайтара аласыз.

Залалды өтеу. Егер тараптарға оның құқығын бұзу арқылы залат келтірілсе, онда ол құқық бұзушыдан толык түрде өтемін талап етуге құылы. Залал бұл арады келтірілген материалдық зианның ақшалай көрінісі болып есептеледі. Қазақстан Республикасы азаматтық кодексінде залалдың екі түрі қарастырылады. Біріншісі –нақты нұқсан келтірілген залал, яғни мүліктің жоғалуы немесе зақымдануы, немесе бұзылған құқықты қалпына келтіретін шығын. Екіншісі –алынбай қалған табыстар (айырылып қалған пайда) яғни дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстарды егер ол түскен болса, онда құқық бұзылмаған болар еді. Айталық, автокөлік оқиғасының автомашина такси бүлінді делік, ол бір апта жөндеуде тұрады.автопарк бұл арады залалдың екі түріне де ұшырайды: оның бірі нақты залал –яғни жөндеуге кеткен шығын көлемі, екіншісі –есесін жіберіп алуы, яғни автопарктің таксидің жөнедеуде тұруына байланысты босқа кеткен уақыттан түспей қалған кіріс сомасы.

Міндетті заттай орындауға ұйғарым шығару. Жәбірленушінің көбіне көп өз құқығын қалпына келтіруде көңілі көншімейтін сондақтан да ол құқығын бұзушыдан келген залалды сол күйінде қалпына келтіруді талап етеді. Егер сіздің сатып алған теледидарыңыз кепілдік мерзім ішінде істен шығып қалса, онда оны алған жерден ауыстырып беруді талап етесіз, сөйтіп міндетті заттай сол қалпына келтіруге мәжбүр етуге құқығыңыз бар.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің жаңа нұсқасы бұрынғы кеңес үкіметінің заңында мүлдем болмаған бұзылған құқықтарды қорғаудың бірнеше тәсілдерін қарастырады. Айталық, оған мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік органның заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа енмесе тиісінше әкімшілік аумақтық бөлінісі өтеуге тиіс. Азаматтық құқықты қорғауда мұндай тәсілдерді соттар жиі қолданады.

Азаматтық кодекс материалдық емес игілікті, мүліктік емес құқықты қорғаудың екі тәсілін қарастырады.

Моральдық залалды өтеу. Моральдық залал деп азаматтардың материалдық игілігі болып саналмайтын және мүліктік емес құқығын бұзу арқылы оған дене немесе рухани залал келтіруді айтады. Оған мысал ретінде отбасындағы құпияны азаматтың еркінен тыс жария етуді немесе оның атын жамылып жарамсыз қылықтар жасауды және т.с.с. келтіруге болады. Азаматтың талабы бойынша сот құқық бұзушыға келтірген моральдық залалды ақшалай өтеуді міндеттей алады. Мұндай өтемнің көлемін сот қана анықтайды. Бұл бір жағынан алғанда оңай шаруа да емес, өйткені залалдың көлемін анықтауда белгілі бір қойылған шек жоқ. Ол үнемі ақшамен есептеуге келе бермейді.

Ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік беделді қорғау. Азамат пен ұйым өзінің ар-анмысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару үшін сотқа жүгінеді. Сотқа жүгіну ондай мағлұматтарды таратушы адам әлгі таратқан мағлұматтардың шындыққа сай екендігін дәлелдей алмаған жағдайда жүзеге асады. Егер мұндай мағлұматтар бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылған болса, онда сол бұқаралық ақпарат құралдарына берілген мағлұмат тегін түрде теріске шығарылуға тиіс. Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжатта болса, бұл құжаттағы мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамдарға міндетті түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері алынуға тиіс. Сонымен тұлға таратылған жалған мағлұматтар арқылы өзіне келген залалды (моральдық зиянды) өтеуді талап етуге хақысы бар.

Егер мұндай мағлұматтарды кім таратқаны белгісіз болған күннің өзінде жәбірленуші оның шындыққа жанаспайтындығын дәлелдеу жөнінде сотқа шағына алады.моральдық залал жәбірленушіге оны келтірушінің кінәснің дәрежесіне қарамастан өтеледі.

Енді тағы бір тәсіл-өзін өзі қорғауға кетелік. Осы сөз тіркесінің өзінен көрініп тұрғандай, азамат пен ұйым өзінің құқығын өзі қорғайды. Бұл орайда өзін өзі қорғау тек құқық бұзушыға және оның әрекеттерін жоюға ғана бағытталуы тиіс. Тәжірбиеде өзін-өзі қорғау жиі кездеседі. Мысалы, телефон станциясы абоненті көрсетілген қызметке төлемді үнемі уақтылы төлемегені үшін байланыс жүесінен айырып тастайды. Мұндай өзін-өзі қорғау құқығы кепіл, мүлікті қорғау шарасы, қажетті қорғану және т.б. түрлерінде кездеседі.
























ТАРАУ 3 АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ШАРТЫ МЕН НЕГІЗДЕРІ


Азаматтық құқық бұзушылық құрамын азаматтық-құқықтық жауапкершілік қолдануға қажетті жағдайлардың жиынтығы құрайды. Жалпы ережеге сәйкес азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің қажетті жағдайлары ретінде борышқордың кінәсі және құқыққа қарсы мінез танылады. Шығынды өтеу жауапкершілігіне тарту үшін шығынның бар болуы сонымен қатар борышқордың құқыққа қарсы мінезімен және келген шығынның арасында себепті байланыс болуы қажет. Шығынды өтеу негізінде азаматтық –құқық бұзушылықтың құрамы басқа элементтерін толығымен қамтиды. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің жалпы негіздеріне жататындар:

  1. тұлғаның құқыққа қайшы қылығы ( іс-әрекет не әрекетсіздік)

  2. жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;

  3. құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген зиянының салдары арасындағы болатын себепті байланыс;

  4. құқық бұзушының кінәсі.

Нақты тұлғаға азаматтық –құқықтық жауапкершіліктің жүктеу үшін жалпы ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы –азаматтық –құқық бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетілген негіздердің біреуі болмай қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақта-кейбір жағдайларда азаматтық құқықтағы құқық бұзушылық құрамының бар болуы мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен сенеспайды; мысалы: жоғары қаутілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында кінәсіз жауап береді. (АК –тің 931 бабы). Енді азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының әлгінде айтылған элементтерінің әрқайсысына тоқтала кетейік.

Құқыққа қарсы мінез.

Құқыққа қарсылық құқық бұзушының өзінің іс-әрекетінің құқыққа қарсы екендігін білген немесе білмегеніне қарамастан құқық нормасын бұзуы танылады. Басқа сөзбен айтсақ азаматтық айналымға сәйкес келмейтін мінез жатады.

Азаматтық заңдылық нормаларымен азаматтық айналымға қатысушыларға әртүрлі талаптар белгіленген. Азаматтық заңдылық негіздерде сәйкес тараптық құқыққақарсы мінез ретінде жеке тұлғаға немесе азаматтық мүлкіне немесе заңды тұлғаға келтіректін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқққа қарсы мінез болып табылады.

Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы бақа нормативтік актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы әкімшілік актімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер міндеттеме шарттан туындас, онда борышқордың шарт талабын бұзуы құқыққа қарсы мінез болып табылады. Егер бір жақты мәмілеге байланысты міндеттеме болса, борышқордың құқыққа қарсы мінезі ретінде бір жақты мәміленің талабын бұзуы танылады.

Құқыққа қарсы мінез құқыққа қарсы іс-әрекет немесе құқыққа қарсы әрекетсіздік түрінде де болуы мүмікн. Егер заңмен немесе нормативті құқықты актімен тиым салынған немесе заңға немесе басқа құқықтық нормативтік акиіге шартқа бір жақты мәмле немесе міндеттеме талабының негізінде қайшы келетін борышқордың іс-әркекті құқыққа қарсы сипатқа ие болады. Сонымен азаматтық кодекстің 273 бабы осының дәлелі . заңдарда немесе шартта көзделгеннен басқа реттерде міндеттемені орындаудан біржақты бас тартуға және оның шарттарын біржақты өзгертуге жол берілмейді.

Азаматтық заңдылық негізіне сәйекс бір тараптың басқа бір тараптың есебінен мүлкін негізсіз сақтауға тікелей тиым салынады. Алайда осы ережеде негізсіз сақтау құқыққа қарсы болып табылады. Шартпен белгіленген сапаға сай келмейтін тауарды сатып алушыға берудегі сатушының әрекеті құқыққа қарсы саналады.

Егер тиісті жағдайларда тарапқа юридистикалық міндеттеме жүктеліп, бірақ ол орындалмаса, онда әрекетсіз құқыққа қарсы деп танылады.шартпен белгіленген тауарды мерзімінде жеткізбеген тасымалдаушының әрекетсіздігі құқыққа қарсы болып табылады. Міндеттеме тараптың қызметтік міндетінен де туындауы мүмкін. Мысалы, құтқару станциясының қызметкерлері суға батып бара жатқан адамды құтқару үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралардың барлығымен қолдануы тиіс. Осы міндетті орындамау оның құқыққа қарсы мінезін көрсетеді. Жағады демалып жатқан азаматтардың әрекетсіздігі құқыққа қарсы сипат алмайды, оларға тек суға батушыны құтқару рухани міндеттеме жүктеледі. Белгілі бір міндеттемені орындаудағы іс әрекет заң шеңберімен шығуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 188 бабымен үшінші бөлігінде былай делінген: “Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген әрекеттер жасауға соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне біріп, иелігінен шығарып, өзі меншік иесі болып қала отырыап, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік етуге құқылы”. Жоғалған мүлікті тауып алған тарап егесіне қайтару немесе жоғалтушы азаматқа қайтаруы тиіс.

Себепті байланыс.

Азаматтық кодекс талаптарында көзделгендей өтелуге тек қана борышқордың құқыққа қарсы мінезімен келтірілген шығындар жатады. Бұл борышқардың құқыққа қарсы мінезі және несие берушіге келтірілген шығынның арасындағы себепті байланысты көрсетеді. Көп жағдайларда міндеттеме бұзылған кездегі себепті байланыстың бар болуы немесе жоқ болуы қиындық туғызбайды. Ал кейбір жағдайларда себепті байланысты анықтау қиындықтар туғызуы мүмкін. Мысалы, шофер өз машинасын он үш жасар жасөспірімге дұрыс айдай білмегендігі себепті тиым салынған белгіге қарамастан өтіп кетіпті. Колхоздың төрағалық етуші қызмет бабын пайдаланып оқушыларды жүк машинасында өзінің ауласындағы жұмысқа жіберді. Жүргізуші жол ережесін бұзуы салдарынан бірнеше оқушы жарақат алды. Дәрігердің сілтеуімен медбике нәрестенің көзіне дәрі тамызғандықтан ол толығымен көру қабілетінен айырылды. Анықталғандай дәрігердің айтуымен медбике қателесіп кетіп басқа дәріні тамызған. Көрсетілген мысалдардан кімнің іс -әрекеті құқыққа қарсы нәтиже себеп болғандығын нақты анықтау қиын.

Осындай жағдайларда себепті байланыстың дамыған ғылыми теорияларын басшылыққа алуымыз керек. Теорияда және практикада себепті байланыс тікелей және жанама теориясын ұсынады. Бұл теория жалпы философиялық себепті оқытудағы екі негізгі жағдайда сүйенеді. Біріншіден , себептілік құбылыс арқылы обьективті байланысты көрсетеді және ол біздің санымыздан тыс өмір сүреді. Сонымен қатар құқық бұзушының зиянды нәтижені көре білуі себепті байланыс туралы сұрақты шешуге көмектеспейді. Шығынның болатынын алдын ала сезе білу субьективті сипатқа ие және себепті байланысты анықтамайды, ал тек қана құқық бұзушының кінәсі туралы сұрақты анықтауға көмектеседі. Екіншіден, себеп және салдар тек қана белгілі оқиғаларға қолдануда маңызы артады. Себеп және салдар ұқсас болғандықтан әрдайым орын ауыстырып отырады және біз оны материалдық өмірдің қарым қатынас тізбегімен байланыстырамыз. Жоғарыда көрсетілген мысалдар дәрігердің сілтемесінен іселген медбике әрекеті салдар туғызады және сонымен қатар нәресетенің көрі қабілетін жоғалтуға себеп болады. Егер қаралып жатқан іске тереңірек үңілсек, онда дәрігердің себепті әрекеті бөлім басқарушысының бұйрығынан туындайды. Сондықтан жауапкершілік туралы шешу кезінде болған оқиға жағдайларынан алысқа кету дұрыс емес. Тікелей себептің пайда болуымен шектелу қажет, яғни зиянның туындауына жақын қатынастар есепке алынады.

Тараптың құқыққа қарсы мінезі зиянның себебі болып тек қана ол осы зиянмен тікелей байланысқан болса ғана пайда болады. Тараптың құқыққа қарсы мінезі мен зиянының арасындағы жанама себепті байланыс болып, ол нақты оқиғаның шегінен ауытқып және юридистикалық себеп байланыстың маңызына ие бола алмайды. Сонымен қатар іс-әрекеттің жасалуына басқа факторлардың әсері тиюі мүмкін.

Алайда бұл факторлардың қайсысы болсын юридистикалық жауапкершілік мағынасына ие бола алмайды және сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезінің және зиянының арасындағы байланыс жанама болып табылмайды. Ал басқалары -юридистикалық жауапкершілікке әсер етеді сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезімен және болған нәтиженің арасындағы байланысты көрсетеді. Жасөспірімдердің келтірген зияны үшін оларды ата –аналары жауап береді, себебі заң оларға юридистикалық маңыз бермейді және әрекет қабілеттсіз деп таниды. Ал ата-аналар құқыққа сыйымсыз мінезі үшін жауап береді. (тиісті қадағалау жасамағаны немесе тәрбиелемегені) және болған зиянның арасында юридистикалық жауапкершілікке тартуға жеткілікті тікелей себепті байланыс пайда болады. Керісінше балық аулаумен шұғылданатын колхоз мүшесінің броконьерлерге ауды сатуды және броконьерлер заңсыз балық аулау арқылы балық ресурстарына зиян келтірсе, броконьерлердің құқыққа қарсы іс-әрекетін көрсетеді және бұл жерде тек қана жанама себепті байланыс бар.

Сондықтан тараптың құқыққа қарсы мінезімен және зиян арасында азаматтық-құқықтық жауапкершілік маңызы бар жағдайлар болмаса тікелей себепті байланыс орын алады. Егер құқыққа қарсы мінез және зиян арасында жауапкершілік туралы сұрақты шешуде азаматтық заңды маңызы жағдайлар болса, онда жанама себепті байланысты көрсетеді. Жоғарыдағы мысоаға сәйкес жасөспірімнің әрекет қабілеттігінің жоқ болуымен байланысты 13 жасар жасөспірімді азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың маңызы жоқ. Сондықтан бұл мысалдар шофердің құқыққа қарсы мінезі мен жол ережесінің бұзылуы тікелей себепті байланысты көрсетеді. Күнделікті өмірде бірнеше тараптық іс-әрекеті (әректсіздігі) зиянның пайда болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда тікелей нәтижемен байланысқан барлық құқыққа қарсы әрекеттері егер оларға құқыққа қарсы әрекеттері құқыққа қарсы нәтижеден көрініс тапқан болса оларджы жеке ерекшеліктеріне байланысты себеп ретінде қарастыру керек. Тікелей және себепті байланысты шектеу қажеттігі тек қана теориялық шарттардан шығып қана қоймай, сонымен бірге тәжірбиенің өзімен тұжырымдалады. Бұл теория тәжірбиеде оңай қолданылады. Ол сот тәжірбиесімен кездейсоқ туындаған жоқ.

Әдебиеттерде сонымен қатар себепті байланысты басқа да теориялары кеңінен таралады. Қажетті шартта теориясына қатысты құқыққа қарсы нәтиженің себебі ретінде нәтиже болмауы мүмкін кез-келген жағдайлар болуы мүмкін. Бұл теорияның өкілдері субьективті белгілердің көмегімен себеп салдар байланысының тізбегін шектеуге тырысады. Қарастырып жатқан теорияның себебінің байланысындағы юридистикалық маңызы кінәға құқыққа қарсылыққа тәуелді. Егер қылмыстық құқықта қылмыстық жауапкершілікке тарту өзінің тәжірбиесінде бұл теория көпшілігінде теоретикалық маңызға ие.

Басқа теорияларда кінәсі және себепті байланыс жабық сипатта болады. Мүмкіндік және шындық теориясына қатысты, бір фактілер құқыққа қарсы нәтижеге мүмкіндік туғызса, ал екіншілері -осы мүмкіндіктерді шындыққа айналдырады. Мүмкіндікті шындыққа айналдырушы фактілер, әрқашан да құқыққа қарсы нәтижемен себепті байланыста болады. Құқыққа қарсы нәтижеге мүмкіндік туғызушы фактілер көрсетілген нәтижеге қарағанда юридистикалық маңызы болуы немесе болмауы мүмкін. Егер тараптың іс-әрекетінен нақты мүмкіндіктің себепті байланысы болса, онда жауапкершілікке тартуға жеткілікті. Ал егер тараптың іс-әрекетінде құқыққа қарсы нәтиженің абстрактілі маңызы болса, онда себепті байланыстың юридистикалық маңызының аз болуына байланысты жауапкершілікке тартуға болмайды.

Нақты мұмкіндік ретінде жағдайлардың обьективті қайталануын шындыққа айналдырушы мүмкіндік танылады. Абстрактілі мүмкіндікте берілген жағдайлар обьективті қайталанбайды. Егер обьективті қайталанатын жағдайларда сәйкес мүмкіндік шындыққа айналса, онда осындай мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре білуі тиіс. және керісінше егер мүмкіндік обьективті жағдайларынан қайталанбауынан шындыққа айналса, онда осындай жағдайлардың обьективті қайталанбайтындығ себепті мүмкіндік туғызушы құқыққа қарсы нәтижені көре алмайды. Бұл сондықтан теорияның себепті байланысының юридистикалық маңызды кінә секілді жауапкершіліктің субьективті жағдайларына тәуелді.

Осындай кемшілік себепті байланыстың қажетті және кездейсоқтық теорияларында бар. Бұл теорияның авторларының пікірінше жауапкершілік болуы үшін құқыққа қарсы мінез және нәтиже арасында қажетті себепті байланыс болуы тиіс. кездейсоқ себепті байланыс нәтиженің туындауымен байланысты жауапкершілікке тартуға негіз бола алмайды. Осы теориядан себепті байланыстың юридистикалық маңызы құқыққа қарсы нәтижемен кінәсі үшін жауапкершілік шектелгендігін байқауға болады. Егер тараптың әрекеті және пайда болған нәтиже арасында қажетті себепті байланыс болса , онда осы нәтижені алдан ала көруге болады және білуі тиіс. егер тараптың әрекеті және құқыққа сыйымсыз нәтиже арасында кездейсоқтық сипат алса онда осындай нәтижені көре білуі мүмкін емес. Сондықтан көре білуге қол жетпейтін құқыққа қарсы нәтижемен қарастырып отырған теориядағы себепті юайланыстың юридистикалық маңызы бар.

Кінә. Азаматтық құқықтық жауапкершілік шаралары тек қана талапкердің мүліктік қанағаттандыруына бағытталып қоймай, сонымен бірге азаматтық құқық бұзушылықтың алдын алуға арналған. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік белгілі бір превентивтік қызметін атқарады. Сондықтан азаматтық айналымның қатысушылары жауапкершілікке тартылмас үшін өзінің іс-әрекетімен басқа тараптың заңмен қорғалатын құқығын бұзбауға тырысады. Алайда жауапкершілікке тартудың артылуы қатардағы азаматтық айналымға қатысушыладың инициативасын төмендетеді. Осындай жағдайлардан арылу үшін азаматтық айналымға қатысушыларға өздерінің іс-әрекетінің нәтижесін алдын ала көре алмауына байланысты жауапкершілікке тартылмайды. Осындай сенімділік егер азматтық құқықтық жауапкершілік кінәлі құқық бұзушылық үшін қолданған кезде пайда болады. Азаматтық кодекстің 359-бабының 1-ші бөлігі осыны көрсетеді: “борышқор кінәлі болған кезде егер заңдарда немесе шарттарда өзгеше көзделмесе, міндеттемені орындамаған және тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауап береді. Егер борышқор мігдеттемені тиісті дәрежеде орындпу үшін өзіне байланысьы шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады.” Сондықтан жалпы ережеге сәйкес азаматтық құқықта жауапкершілік кінәсіне баылансыта құрылады.

Құқыққа қарсы мінез және себепті байланысқа қарағанда азаматтық құқықтық жауапкершіліктің субьективті шарты болып табылады. Осы тараптың құқыққа қарсы мінезіндегі психикалық қатынасын анықтайды. Кінәнің осы түсінігі теңдей заңды тұлғаларға және азаматтарға қолданылады. Заңды тұлғалардың кінәсінің көрінбеуі мүмкін, өткені оның қызметін міндеттемеге байланысты қызметкерлері атқарады. Мысалы, жұмыс күшінің немесе құралдың жетіспеуіне орай өнімді жеткізуде мерзімді өткізіп алса, осы кемшіліктерді жоюға тиісті шаралар қолданбағаны үшін шаралар комерциялық ұйымның жетекшісі кінялі болып есептеледі. Заңды тұлғаның кінәсі оның қызметкерінің кінәлі іс-әркетінен көрініс табуы мүмкін. Мысалы, қызметкердің өнімді дайындаудағы кемшіліктер.

Сонымен қатар әдебиеттерде берілген сұраққа басқа да тұжырымдар айтылады. Заңды тұлғаның кінәсі оның жеке қызметкерлерінің кінәсімен емес,сонымен бірге бүкіл ұжымның бүтіндей кінәсін көрсетеді.

Кінә қасақаналық және абайсыздық түрімен ажыратылады. Өз кезегінде абасыздық ауыр және жеңіл түрінде кездеседі. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің субьективтік шарты ретінде кінә адамның санасында болатын психикалық процестермен байланысқан. Алайда қоғамның өзіндік дамуына орай жауапкершілік туралы сұрақты шешу кезінде құқық бұзылғандвғы адамның санасында болатын психикалық процестерді зерттей аламыз. Осы ішкі процестер тек қана адамның мінезіндегі сыртқы көріністерін талқылай аламыз.

Егер тарап өзінің іс- әрекеті арқылы құық бұзушылыққа саналы түрде жол берсе, онда кінәнің қасақаналық түрі орын алады. Азаматтық айналымдағы пайда болатын кәдімгі құбылыстар ретінде азаматтық құқықта кінәнің қасақаналық түрі жиі кездеседі. Сонымен қатар әдеттегі жағдайларды басқа тараптардың заңмен қорғалатын құқықтарын қасақана бұзады. Мысалы, тәжірбиеде жеткізіп беруші сатып алушының өнімі ұстағаны үшін тиісі дареске өнімді жіберуді тоқтатады. Себебі міндеттеменің қасақана бузушылық сферасын шектейді. Кінәнің абайсыздақ түрімен жасалған азаматтақ құықық бұзушылық жиі кездеседі. Бұндай жағдайларда адамның іс-әрекетінде көрінеу істердің элементтері болмайды. Ол саналы құқық бұзушылыққа бағытталмаған, алайда адманың іс-әректінде мұқияттылық және байқаушылық болмайды. Қажетті байқаушылықтың және мұхияттылықтың болмауы абайзысдықтың екі түріне де тән. Кінәнің екі фрмасының арасында белгілі ерекшеліктер болады. Осы ерекшеліктер заңдылықта және жоғарғы сот органдарының түсігіктерінде де жауабын таппайды. Сот тәжірибесі белгілегендей адамның денсаулығына келтірілген залал үшін абайсыздықтың қайсы түрі болмасын нақтылы жағдайларды анықтауды қажет етеді.

Осы екеуін ажырату үшін одан да тереңірек бағдарлау қажет. Бұл бағдарлар ғылым дауымен жетілген. Абайсыздықтың менмендік түрінде тараптың іс-әрекетіне байқаушылық және мұқияттылық болмайды, алайда құқық бұзушылықтан арылуға жеткіліксіз. Мысалы, азамат светофор жасыл жанған кезде өтсе, онда абайсыздақтың қарапайым түрі, ал трамвай жолында ұйықтап жатқан азамат мұқияттылық және байқаушылық элементтері болғанымен, абайсыздықтың менмендік түріне жол береді.

Жалпы ережеге сәйкес азаматтық заңдылыққа кінә жауапкершілікті шарасы ретінде емес, шарты болып саналады. Егер кінә болған жағдайда құқық бұзушы азамат кінәнің формасына қарамастан келтірілген зиянды толық көлемде өтейді. Алайда заңмен немесе шартпен кінә формасы көзделсе, онда азаматтық жауапкершілік мөлшерінде әсер етуі мүмкін. Бұл жалпы ережеден ауытқиды., бірақ қылмыстық құқықтағыдай кінәні төрт түрге бөлу қажеттігі жоқ. Көп ретте жоғарыда көрсетілгендей кінәнің үш мүшелігі кінәнің жауапкершілік мөлшерінде әсер ететін болса жеткілікті. Азаматтық құқықта ралас кінә кездеседі. Аралас кінә төмендегі белгілермен сипатталады:

А) зиян тек қана несие берушінің мүліктік сферасыеда жинақталады.

В) зиян бүтіндей бірлікті құрап, борышқордың кінйлі әрекетін және несие берушінің кінәлі әрекетін анықтауға мүмкіндік болмайды.

Аралас інде борышқордың зиянды әрекеті қанша ал несие берушінің кінәсінің қанша екендігі анықтау мүмкін болмаған кезде, осылардың арасындағы зиянды анықтау кезінде тек бір белгі ретінде осылардың арасындағы зиянды анықтау кезінде тек бір белгі ретінде борышқордың және несие берушінің кінәсімен дәрежесін (формасын) анықтау қолданады. Бұл кезде міндеттеме қайсы тараптың кінә дәрежесі көбірек болса, зиянның көп бөлігі соның есебінен өтеледі.

Аралас кінәні бірлесіп келтірілген зияннан ажырата білуіміз қажет. Бірлесіп келтірілген зиян төмендегі белгілермен сипатталады.

а) зиян несие берушінің мүліктік сферасына пайда болады.

Б) зиян екі немесе одан да көп тараптардың құқыққа қарсы әректімен келтіріледі

В) тараптардың қайсысының әрекетіне зиян келтіру мөлшерін анықтау болмайды.

Г) бірлесіп зиян келтірушілер несие берушінің алдында солидарлы жауапкершілікте болады.

Кінәнің болмауынан міндеттемені бұзған тарап дәлелдейді.

Қылмыстық құқыққа қарағнада азаматтық құқықта құқық дәлелдегенше кінәлі деп танылады. Міндеттеменің орындалуы үшін тарап барлық тиісті шаралырды қолданса, онда тарап кінәсіз деп танылады. Егер азаматтық айналымға қатысушылардың біреуі құқыққа қарсы әрекетімен азаматтық айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі.

____________________

Варул В. А. «вина как обьективное основание гражданско-правовой ответственности» 1986 г Санкт –Петербург 357 стр.










Сондықтан осы тарапқа зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен құқық бұзушының арасындағы себепті байланысты дәлелдеу фактілері жүктеледі.

Алайда талапкер құқық бұзушының міндеттемені орындауды қандай шаралар қолданғанын және оның санасында қандай психикалық процестер қалыптасқаны, құқық бұзушының байқаушылық дәрежесі қандай боландығын біле алмайды сол уақытта құқық бұзушыға осының барлығы белгілі болады. Талапкерге қарағнада өзінің дәлелдемелерін келтіре отырып, құқық бұзушы кінәсіздігін дәлелдей алады. Сондықтан азаматтық құқықта құқық бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдей алады. Сондықтан азаматтық құқықта құқық бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі болып есептеледі. Сонымен қатар азаматтық заң бекіткендей құқық бұзушының кінәлік презімпйиясы туралы сотқа талапкерде өзінің дәлелдемелерін келтіре алады.

Азаматтық айналымдағы қатардағы субьектілермен бірге өзінің кәсіпкерлік қызметін тәуекелге бел буып жүргізетін тауар-ақша қатынасындағы кәсіпкерлер де қатыса алады.

Осыған байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы азаматтық құқықтық жауапкершілік тәекел кезінде құрылады. Азаматтық кодекстің 359-бабының 2 бөлігі және 360 бабында былай делінген: “кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше және тойтаруға болмайтын мән жайдың (дүлей құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б) салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағанын дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылықта болады.” Ондай мән жайларға атап айтқанда, міндеттемені орындау үшін қажетті тауарлардың жұмыстардың немесе қызмет көрсетудің рынокта болмауы жатпайды.

Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы бойынша әлде бір жұмысты орындау көзделсе, жұмыстың нәтижесін пайдаланудың мүмкін еместігі немеес оны пайдаланудың тиімсіз болу тәукелі кәсіпкерге жүктеледі.

Кәсіпкерге міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде өзінің кәсіпкерлік қызметін орындамағаны үшін көтеріңкі көтеріңкі жауапкершілікте болады. Ол тіпті міндеттемені кәсіпкерлік қызметін орындамағаны немесе тиісіт дәрежеде кездейсоқ орындалмағаны үшін жауапкершілікте болады.

Алайда, кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес міндеттеме кәсіпкер қатысы оның жауапкершілігі тәуекел ету барысында емес, кінәсіне қарай болады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы кәсіпкердің жауапкершілігі шексіз емес. Егер міндеттемені орындауда бой бермейтін күштің әсерінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мүмкін болмағандығын дәлелдей алса, кәсіпкер жауапкершіліктен босатылады.

Бұл ережеде диспозитивті сипатта екендігін естен шығармау керек. Осы сұрақтың басқа шешімі заңда немесе шартта көзделуі мүмкін. Азаматтық заңдылық негіздеріне сәйкес келтірілген зиян үшін жауапкершілік егер оның кінәсінен болмағандығын дәлелдей алса, залады өтеуден босатылады. Тасымалдау шартын бекіту кезінде тараптар егер кінәсі бомаған жағдайда жауапкершіліктен босатуды белгілеуі мүмкін.

Көтеріңкі қауіппен байланысқан ( транспорт ұйымдары, өндірістік кәсіпорындар, құрылыстар, автотранспорт құралдарының иелері және т.б) азаматтар және заңды тұлғалар, егер бой бермейтін күштің немесе талапкердің қасақана әрекетінен зиянның келгендігін дәлелдей алмаса, көтеріңкі қауіптің қайнар көзімен келген зиян үшін жауап береді. Көтеріңкі қауіптің қайнар көзі ретінде көрсетілген обьектімен толық адам басқара алмайтын, өзінің зиянды қасиеттерімен ерекшеленетін материалдық обьектілер танылады. Мысалы, автомобильді қас қағым сәтте тоқтату мүмкін емес, өйткені қоршаған ортаға көтеріңкі қауіп туғызады. Көтеріңкі қауіптің қайнар көздерінің иелері көтеріңкі жауапкершілікті қолдану (кінәсіне қарамастан) оларды көтеріңкі қауіп қайнар көздеріне әрдайым мұқият бақылап отыруға ықпал етеді.

Сақтау қызметімен байланысты ұйым мүліктің зақымдану немесе кемшілігі бой бермейтін күштің әсерінен болса, жауапкершіліктен босатылады.

Алайда азаматтық заңдылықпен бекітілгендей кінәсіне тәуелсіз жауапкершілікті белгілеу шексіз емес. Кейбір жағдайларда егер талапкердің қасақана әрекетінің салдарынан болғандығын дәлелдей алса, жауапкершілікке тартылмайды. Көп ретте бой бермейтін әрекеті орын алса, жауапкершілік қолданылмайды.

Ережеден тыс СССР-дің әуе кодексінің 101 бабына сәйкес самолетті қондыру, ұшыру кезінде жолаушыға келтірілген зиян үшін бой бермейтін күшке қарамастан әуе транспорт кәсіпорны жауапкершілікке тартылады. Осыған байланысты оқиға және бой бермейтін күшті ажыратып алуымыз керек.

Оқиға бұл алдын ала ешкім көруі мүмкін емес жағдай. Егер оқиға орын алса, онда кінәнің де болуы мүмкін емес. Алдын ала көріп білуге мүмкін болмағандықтан, оқиға субьективті қарсы тұра алмаушылығымен сипатталады. Сонымен қатар тарап бола алатын оқиға туралы білсе, онда оның алдын алуға мүмкіндік болар еді. Мысалы, сауды ұйымы халықтың әкелінген тауарға сұранысының төмендейтінін білген болса, онда өзінің сауда айналымын тоқтатпас ішін басқа тауар әкелетін еді.

Егер оқиға субьективті алдын-ала алмаушылық тән болса, бой бермейтін күшке обьективтік алдын алмаушылық тән. Оны көріп білу ғана емес, сонымен бірге оның алдын алуға мүмкіндік болса, да оған тараптың іс-әрекеті жеткліксіз. Мысалы, кеме жүк таымалдау міндеттемесіне сәйкес жүк иесі тиісті күнде жеткізе алатындығы білсе де, сол күні теңізде дауыл болуына байланысты жеткізе алмауы.

Бой бермейтін күші ретінде табиғат құьылыстарын жатқызамыз ( жер сілкінісі су тасқыны, дауыл т.б ) сонымен қатар қоғамдық құбылыста (әскери әрекет, көтеріліс, міндеттемеде көзделген іс-әрекетке тиым салушы құзіретті билік органдарының бұйрығы және т.б) Алайда міндеттемені орындауда бой бермейтін күш ретінде саналмайды. Жыл мезгілдерінің ауысуына жоя алмаушылық тән, алайда ол төтеншелік белгісі жоқ әдеттегі құбылыс. Сондықтан берілген берілген жағдай бой бермейтін күшінде саналмайды. Бой бермейтін күш ретінде кісі өлімін қарастыруға болмайды, өйткені оның төтенше қасиеті жоқ.

Бой бермейтін күшке берілген мысалдағыдай төтеншелік және жоя алмаушылық қасиеті тән. Ал басқа жағдайларда міндеттемені орындау кезінде тарапқа бой бермейтін күш әсер етуі мүмкін , ал кейбірінде міндеттемені орындауға кедергі болатын әдеттегі құбылыс ретінде қарастырылады. Дауыл туралы хабарлаған кезде кеме теңізге шығып кеткен болса және жақын жердегі портқа келе алмаса, онда дауыл бой бермейтін күш ретінде қарастырмайды.

Ғылыми техникалық прогрестің дамуымен байланысты бой бермейтін күш түсінігі пікірлер көбеюде. Бұрынғы бой бермейтін күш ғылым және техника жетістіктеріне байланысты төтеншелік белгісі болып немесе жоя алмаушылық белгісінің бірі ретінде саналып, бой бермеітін күш маңызын жоғалтып отыр. Қазір техника жетістіктеріне байланысты азаматтық қатынасқа қатысушылар оны бой бермейтін күшке жатқызбайды.

Зиян. Зиян-заңмен қорғалатын игілік атаулының кемуі. Егер зиян мүліктік сипат алатын болса оны залал деп атайды. Заладың ақшалай баламасы шығын делінеді.

Азаматтық кодекстің 9-бабында құқығы бұзылған адам, егер заң мен шартта аз мөлшердегі шығын қаралмаса, өзіне келген залалдың толық қалпына келтіруді талап ете алатындығы бекітілген. Залалдың орнын толтыру жөніндегі норма императивті тұрғыда келеді, ол барлық азаматтық құқықтық қатынастарға жүреді және жақтардың шартында шығынды келтіру қаралды ма, жоқ па, оған қарамай әрекет ете береді.

Мемлекеттік өкімет билігі органының, өзге де мемлекеттік органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымда адамдарының әрекеті (әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген залады Қазақстан Республикасы немесе тиісінше әкімшілік аумақтық бөлініс өтеуге тиіс.

Залалдар мынандай екі түрге бөлінеді:

  1. құқығы бұзылған тұлға жасаған немесе жасауға тиісті шығындар, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан);

  2. сол тұлғаның құқығы бұзалмаған болса, дағдылы айналым жағдайнда болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айырлып қалған пайда)

Мысалы, тасымалдау шарты бойынша мүлік бүлінсе немесе зақымданса, онда тасымалдаушы тек қана нақты нысан мөлшерінде шығынын төлейді. Ал айырылып қалған пайдаға, мәселен, азаматқа жарақат немесе денсаулығына өзгеде зақым келтірілген кезде жәбірленуші жоғалтқан немесе анық иелене алатын табыс, сондай ақ денсаулыққа зақым келтруден туындайтын шығындар (емделуге, қосымша тамақтануға т.б) жатады.

Егер құқықты бұзған тұлға кейін кіріс түсіретін болса, онда құқығы бұзылған тұлға өзге де айрылып қалған пайдасымен қоса түсуге тиісті кірістен кем емес мөлшерде орын алған залалды қалпына келтіруді талап ете алады.

Мүліктік емес зиянға тұлғаның дене кемтарлығы мен психикалық ауруына байланысты моральдық адамгершілік зардап, іскерлік беделге келетін залал, біреудің атын пайдаланып оған залал және т.б жатады.










ҚОРЫТЫНДЫ


Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар және басқа да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай қатынастар иемдену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иемдену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас болып табылады.

Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта кездеседі. Сайып келгенде, мүліктік (имущественность) дегеніміз заңды белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық пәнінің мазмұны оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсты бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы. Міне, осы тәрізді белгілері болады.

Мүліктік құндылық қатынастарға ең алдымен қатысушылардың құн заңына сүйенетін мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген тауар-ақша қатынастары және өзге де қатынастар жатады десек, нарықтық экономика жағдайында тауар-ақша қатынасы азаматтық құқықты реттеудің негізгі өзегіне айналады.

Мүліктік қатынас адамдар арасындағы қатынас болғандықтан ол мүліктік емес қатынастармен біте қайнасып, ұштасып жатады.

Қазақстан Республикасы азаматтық заңдары мүліктік емес қатынастардың екі түрін, атап айтқанда, мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар (АК-тің 1- бабының 1- тармағы) мен мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастарды (АК-тің 1 – бабының 2 – тармағы) реттейді. Мүліктік емес жеке қатынастың бірінші тобына мүліктік қатынаспен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастар жатады. Бұл жердегі «байланыстылық» деген сөз жеке қатынастардың мүлікке бағыныштылығын көрсетпейді, қайта қоғамдық қатынастардың біртұтас бірлікте болуын айқындайды (мәселен, авторлық, өнертабыс және т.б. қатынастар). Мысалы, бір ұйым басқа бір заңды тұлғаның тауарлық белгісін заңсыз қолданса, онда ол әлгі тұлғаға зиянын тигізеді. Мүліктік емес қатынастан келіп, мәселен, шығарманың авторы үшін мүліктік қатынастың мүмкінділігі пайда болады. Сондықтан мүліктік қатынасқа байланысты мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық құқық нормаларымен тәртіптеледі.

Мүлік қатынасына байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың екінші түрі мүліктік қатынасқа қарағанда өзге фактілерге орай және басқа субъектілер арасында да туындайды. Ол жеке адамдар мен ұйымдарға ғана тән әрі олардан ажырамайтын игілік болып табылады, сондай-ақ онда мүлік мазмұны болмайды, ақшамен де бағалауға келмейді.

Мүліктік емес жеке қатынас Қазақстан Республикасы Конституциясымен реттеледі. Конституцияның ІІ тарауы адам мен азаматтың ажырамайтын құқықтарына арналған. Сонымен азаматтық құқықтың реттеу пәніне мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастардың мейлінше кең ауқымы енеді. Қорыта айтқанда, азаматтық құқықты реттеудің пәні, міне осындай. Енді әдістеме жөніндегі мәселеге тоқталайық.

БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ТІЗІМ



  1. Алексеев С.С. Проблемы теории права. М. 1972 г.

  2. Ашеулов А.Т. , Г.А. Жайлин. Гражданско-правовая. Ответственность за вред, причененный преступлением против личности. Алматы, Издательства КазГЮУ 2000 г.

  3. Басик М.Г. , Сулейменов М.К. Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы.

  4. Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. Москва, 1976 г.

  5. Белякова М.А. Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда. Теория и практика 1986 г.

  6. Бризиский. О возмещение ущерба гражданам. 1989 г.

  7. Васькин В.В, Овчиников И.Н. Гражданско-правовая ответственность.1998 г.

  8. Варул В.А. Вина как субъективное основание гражданско-правовой ответственности. Учебник 1986 г.

  9. Грибанов В.П. Ответственность за нарушение гражданских прав и обязанностей. Москва 1973 г.

  10. Егоров Н.Д. Причинная связь как условие юридической ответственности . Москва 1981 г.

  11. Комаров А.С. Ответственность в коммерческом обороте. Москва 1991 г.

  12. Маркова М.Г. Основы гражданского права

  13. Майлин Н.С. Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Москва 1985 г.

  14. Пугинский Б.И. , Сафиуллин Д.Н. Правовая экономика, проблемы становления. 1991г.

  15. Сергеева А.П. Гражданское право. Под ред. Доктора профессор юридических наук. Санкт-Петербург. 1996 г.

  16. Суханов Е.А. Гражданское право

  17. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. Гражданское право. Учебник / Под ред. 1997 г.

  18. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. 1995 ж.

  19. Төлеуғалиев Ғ. І том. ҚР азаматтық құқығы. Алматы 2001 ж.

  20. Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 ж. 30 – тамыз.

  21. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың қазақ халқына «Қазақстан – 2030» жолдауы.

  22. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы ІІ жеті жарғы.

  23. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 1997 г.

  24. Гражданское право, часть вторая в вопросах и ответах. Москва юрист 2001 г.

  25. Гражданский кодекс Р.К толкование и комментирование. Алматы 1997 г.

  26. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім 1995ж. 1 - наурыз) (Ерекше бөлім ІІ 1999 ж. 1- шілде)

  27. Постановление Пленума Верховного Суда от 5 – сентября 1986 г.

  28. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 6 – қаулысы «Азаматтардың және ұйымдардың ар-намысын және абыройын қорғау» 18-желтоқсан 1992 ж.

  29. ҚР тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңы. 1997 ж. 17 - сәуір

  30. «Кәсіпкерлік қызмет туралы» ҚР Президентінің Жарлығы. 1996 ж. тамыз



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Фитнес-тренер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Дип.-конституциялық-құқық-Құқықтық-норма-2006.doc


МАЗМҰНЫ



Кіріспе

І тарау. Құқық туралы түсінік

1.1 Құқық ұғымы, белгілері

1.2 Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны


ІІ тарау. Құқықтық норма

2.1 Құқықтың қайнар көздері

2.2 Құқықтық норманың ұғымы, түрлері, құрылымы


ІІІ тарау. Конституциялық нормалардың түсінігі және ерекшеліктері

3.1 Конституциялық құқықтық нормалар

3.2. Конституциялық нормаларды топтастыру

3.3. Конституциялық нормаларды жүзеге асыру



Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі









КІРІСПЕ


Құқық адам мен қоғамның жаратылысымен байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми құжаттарда анықталған, мемлекеттің күшімен қамтамасыз етілетін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Заң ғылымының негізі мемлекет және құқық теориясынан басталса, аталған пән өз бастауын құқық терминінің мазмұнын ашудан басталады. Бұл жерде “неге?” деген сұрақ заңды туындайды. Жауап іздер болсақ, мынаны айтуға тура келеді: 1) құқық мемлекетпен пайда болған. Демек, мемлекет атаулы билік құралдарының жүйесімен ішкі, сыртқы көпқырлы функцияларды біріктіре білген жиынтықты зерттеу қажет болса, онда оның бастауы міндетті түрде құқық ұғымына тіреледі деген сөз.

2) Құқық әлеуметтік және философиялық тұрғыдан алғанда, өте ауқымды түсінік. Ол өз бойына тек құқықтық нормаларды ғана емес, сонымен қатар құқықтық сананы, құқықтық қатынастарды да біріктіреді.

3) Құқық – қай қоғамның болмасын мүшелерінің ара-қатынастарының бұлтартпас бөлшегі. Кез-келген қатынас моральдық және заңды тұрғыдан құқыққа сүйенгендіктен, мемлекет және құқық теориясы пәнінің де өз кезегінде алғашқылардың қатарында құқықты зерделейтін осы және өзге де себептерге байланысты.

Енді құқық нормасына келер болсақ, құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік.

Ал құқықтық қатынас бұл – құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қатынастар.

Аталған құқық, құқықтық норма және құқықтық қатынас ұғымдары менің дипломдық жұмысымның арқауы болып отыр. Жұмыс үш тараудан тұрады, әр тарау 2 бөлімді қамтиды. “Құқық туралы түсінік” атты 1-ші тарауда құқық ұғымы жайлы жалпы түсінік пен оның белгілері және нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың алар орны жайлы сөз етіледі.

Құқық ұғымы жайлы түсінік бергенде, оның жалпы мәнін ашуға тырыстым. Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқықты ресми түрде танылған қоғам мүшелерінің әрекет ету мүмкіндігі деп қарастырса, келесіде “құқық” деп құқық нормаларының жүйеленген жинытығы деседі. Ендігі ретте “құқықты” оқу пәнінің ұғымы ретінде қолданылады делінеді. Осыдан өзге ғалымдар құқыққа субъективті де, объективті де тұрғыда анықтама беруге тырысады.

Міне, осындайлық құқық терминіне анықтама беруден бастап, бұл бөлімде сонымен қатар оның өзіне ғана тән белгілерін аштым.

Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны” – бөлімінде нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан тұратындығы, олар әлеутеммік және әлеуметтік-техникалық нормаларға бөлінетіндігі жөнінде сөз қозғалды. Осыларды аша келе І тарау мағынасы ашылды.

Құқықтық норма атты ІІ тарауда Құқықтық қайнар көздер және құқықтық норманың ұғымы, түрлері және оның құрылымы жайлы айтылды. Аталған бөлімдерде құқық пен мораль ара-қатынасы жөнінде, құқықтың құқықтық норма тудыратыны және ол нормалар жазбаша нысанда болатыны жөнінде, құқықтық нормаларға жалпы және айрықша белгілер тән болып келетіндігі жайлы ауқымды дәлелдер келтірілді. Сонымен қатар, құқық, құқықтық норма жөнінде сөз еткенде міндетті түрде олардың қайдан бастау алатынын, яғни қайнар көздер жайлы айтылуы тиіс. Сол әдетінші, мен де осы бөлімде құқық негіздерін 4 түрге бөліп қарастырдым.

Құқықтық қатынас атты ІІІ бөлімде құқықтық қатынас түсінігі мен белгілері және заңды айғаққа қатысты ғалымдардың тұжырымын келтіре отырып.



І тарау. ҚҰҚЫҚ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.


    1. Құқық ұғымы, белгілері.


Республикамыз өз тәуелсіздігін алып, небір қиыншылықтарды артқа тастап, бүгінгі күнде экономикасы дамыған мемлекетке айналған тұста да елімізде ақсап жатқан кейбір келесі мәселелер бар екендігі да жасырын емес.

Ел болған соң, соңғы кездері жалпы халықтық құқық бұзушылық теріс әрекеттерінің қоғамда өршіп, оның алдын алудағы құқықтық тәрбие берудің кемшін тартып отырғаны қоғамдағы өзекті мәселеге айналуда. Қазақта «ел боламын десең-бесігіңді түзе» деген нақыл сөз бар. Осы сөз арқылы айтылған бабалар аманатындағы жауапкершілікті ата-анаға ғана тиісті деп емес, қоғамдағы әрбір адамзат баласының саналы ұрпақты тәрбиелеудегі, білім берудегі қағидалы мақсаты деп түсінгеніміз жөн шығар.

Сондықтан да қоғам болашағы құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра қарап отырған шағымызда ұлттық дәстүрлі ерекшелігімізді негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесін жалпы білім беру мазмұнында қарастырудың маңыздылығы бүгінгі күні өз қажеттілігін танытып отыр.

Себебі күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ұжданын, ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, заңды сыйламау арқылы қоғамда құқық бұзушылықтың кең өршіп отырғаны ойланарлық жағдай. Осының өзі жас ұрпақтың, одан қала берсе жалпы халықтың құқықтық санасын жетілдіру идеясын қуаттайды.

Бұл идея тек халық арасында айтылып қалмай, билік тізгінін ұстаған лауазым иелерін ойлантқаны да көңілімізге сенім үмітін ұялатады. Олай дейтініміз, қоғамда орын алған құқық бұзушылық сипаттағы келеңсіз құбылыстарға үн қатып, оған білім беру мекемелері арқылы құқықтық насихат жүргізу іс-шарасы ұйымдастыру жұмыстары Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі тарпынан арнайы қолдау тапты1.

“Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтық мәні туралы қандай да бір пікірі қалыптасатыны сөзсіз.

Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден, “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады. “Құқық – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, адамзаттардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайларда “құқық” түсінігі субъективтік (тұлғалар) мағынада қолданылады2.

Субъективтік (тұлғалар) құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.

Мұндай мүмкіндіктер құқықтық қатынастарға қатысатын тұлғалардың мінез-құлқының шегін анықтайды. Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан, екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып, білім алуға құқығы бар. Сол құқықты пайдаланып, оқуға түскеннен кейін азамат оқу орнының ішкі тәртібіне бағынуға, оқу бағдарламасын орындауға міндетті.

Заңды тұлға кәсіпкерлікпен шұғылданып, заңи негізде мүлікке ие болуға хақылы. Ол мүлікті өз иелігі үшін пайдаланады. Сонымен қатар, өз мүлкін пайдалануда қоғамның, басқа адамдардың мүдделеріне зиян келтірмеуі керек. Сондықтан Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: “Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс” (6 бап)3.

Субъективтік (тұлғалық) құқықтық міндет – құқықтық мүмкіндік берілген құқық тұлғасының заңи мүддесін (талабын) орындату үшін басқа құқық тұлғасына жүктелген міндет. Бұл міндет құқықтық қатынастарға қатысу нәтижесінде жүзеге асырылып, мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы (міндетті орындамаған жағдайда) қамтамасыз етіледі4.

Екіншіден, “құқық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен, объективтік мағынадағы құқық жеке нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. Құқық туралы Конституция былай дейді: “Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттың және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. (4 бап).

Үшіншіден, “құқық” термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде қолданылады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: конституциялық құқық, әкімшілік құқық, еңбек құқығы, отбасы құқығы, азаматтық құқық, қылмыстық құқық, қаржылық құқық тағы басқа. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Мысалы, азаматтық құқық – мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Төртіншіден, “құқық” термині тұлғалық құқық пен объективтік құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Осыған байланысты “құқық жүйесі” деген түсінік бар. Мысалы, қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда.

Құқық пәндерін оқып, құқықтың мәнін терең түсінген адам оның түрлі жағдайда мағынасы әр түрлі болатынын да анықтай алады. Мұның өзі құқықтың өте күрделі әлеуметтік құбылыс екендігінің белгісі.

Құқықтың түрлі түсінігінің болуы - оның әлеуметтік мәнінің де түрлі болуының негізі. Егер құқықты тұлғалармен байланыстырса, тұлғалардың мемлекетте, қоғамда құқықтық мәртебесі қандай екенін анықтау, түсіну қажеттілігі туады. Азаматтарға сан-қилы құқықтар мен бостандықтар беріліп, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі жасалса, онда қоғамда шынайы теңдік орнатылған болып есептеледі. Ал, объективтік құқық туралы сөз болғанда, мемлекетте қалыптасқан заңдар жүйесі әлеуметтік тұрғыдан сипатталады5.

Әрине, құқық туралы зерттеушілердің көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға болмайды. Негізінен, құқықты тараптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда кең орын алып келді. Маркстік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Бұл ілім бойынша құқық – үстем таптың саяси құралы, тек соның жоғын жоқтап, мүддесін қорғайды. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын құрал болып саналады. Қандай ілім болса да құқықтың әлеуметтік мәні бар екенін айтады. Бірақ Маркстік ілім құқықтың әлеуметтік мәнін өте тар тұрғыдан түсіндіруге тырысады. Әрине құл иеленушілік дәуірде құқық ашықтан-ашық тек құл иеленушілердің мүдделерін қорғап, құлдарды сөйлейтін мүлікке теңдегені белгілі. Бірақ, бұл көзқарасты барлық қоғамдарға, түрлі сатыдағы мемлекеттерге теңеуге болмайды. Құқық тек үстем таптың еркін білдіретін болса, ондай қоғамда үздіксіз тап тартысы орын алып, ақырында ол құлдырап, жойылады. Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек, қателеспейміз. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдарды талдайтын болсақ, олардың қандай да болсын әлеуметтік топтарды кемсітетін немесе белгілі бір топқа артықшылық жасайтынын таба алмаймыз. Демек, Қазақстан заңдары барлық әлеуметтік топтардың еркін білдіріп, олардың заңды мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған.

Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып, оған мынадай анықтама беруге болады.

Құқық (объективтік тұрғыдан қарағанда) – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, заңда және басқа да ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма, ережелердің жиынтығы.

Енді, құқықтың негізгі белгілерін қарастырайық6.

Жүйелілігі. Құқық – бірнеше бөлшектен тұратын жүйелі құрылыс. Оның бір бөлігі – табиғи құқықтың мазмұны адам мен қоғамның табиғатына байланысты әлеуметтік талаптармен анықталады. Мысалы, адамның өмірі, денсаулығы табиғи құбылыстар. Оларды сақтауға, қорғауға, қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық нормалар табиғи құқыққа жатады. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: «Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.» (15 бап)7.

Құқықтық жүйенің екінші бөлігі – мемлекеттегі қолданылатын барлық заңдардың жиынтығы. Құқықтық жүйенің үшінші бөлігі – субъективтік (тұлғалар) құқықтар. Осы айтылған бөліктер бірімен-бірі табиғи түрде байланысты, бірінсіз басқаларын түсінуге, жүзеге асыруға болмайды. Мысалы, тек әр адамның өмір сүруге құқығы бар деп жарияланса, оның жүзеге асырылуы қамтамасыз етілмесе, адамның өз өмірін сақтауға, қорғауға мүмкіндігі болмаса, аталған құқық қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Адам өзіне қажетті рухани және мүліктік игілікті пайдалану үшін өзі белсенді әрекет жасауы қажет. Адамның әлеуметтік-құқықтық талаптарының мағынасы – оны мемлекеттің тануы, қорғауы қажет болған жағдайда қамтамасыз етуі.

Нормативтік сипаты – құқықтың негізгі белгілерінің бірі. Құқық қағидалардан, ережелерден, рәсімдерден тұрады. Қағида – тұлғалардың мінез-құлықтары туралы ереже. Былайша айтқанда, қоғамдық қатынасқа қатысушылар өз іс-әрекеттерін, мінезін белгілі ережеде көрсетілген қалыпқа бейімдеулері қажет. Сондықтан құқықтың нормалары – тұлғалардың іс-әрекетінің, мінез-құлқының үлгісі. Мысалы, әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы. (Қазақстан Республикасының Конституциясының 19-бабы)8. Тұлғалардың мінез-құлқын анықтау арқылы құқық нормалары қоғамдық қатынастарды қажетті арнаға бағыттап, жолға салады, реттейді, жөндейді, ұйымдастырады, тұрақтандырады, бассыздықтан қорғайды. Формальдық анықтылық – құқықтың тағы да бір маңызды белгісі. Ол құқықтың мемлекетпен байланысты екенін көрсетеді9.

Құқықты, оны құратын заңдарды, басқа да нормативтік актілерді жасайтын, жалпы алғанда, мемлекет.

Мемлекет органдардан тұрады, демек, мемлекет органдары заңдарды жасайды. Заң - ережелер жиынтығы. Олар жай ережелер емес, мемлекет атынан жасалатын болғандықтан ресми сипаты бар ережелер. Әрбір ереже, қағида заң шығарушының тұлғалардың мінез-құлқы туралы ойын анықтап, түсінікті түрде тұжырымдайды. Қағидада артық сөз болмауы керек, оның әрбір сөзінің әлеуметтік мәні болады, себебі ол қоғамдық қатынасқа қатысатын тұлғалардың мінез-құлқын анықтау арқылы олардың тағдырына әсер етеді.

Құқықтың енді бір белгісі – мемлекеттің күшіне сүйенуі. Егер мемлекет құқық қағидаларының жүзеге асырылуына, дұрыс қолданылуын қамтамасыз етпесе, олар тек қағаз бетінде ғана жазылып қалған болар еді. Мемлекет, оның органдары тұлғалардың құқықтарын жүзеге асыруға жәрдемдеседі, жағдай жасайды. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша елімізде азаматтарды тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес, мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама-шарқы көтеретін ақыға беріледі. (25 бап) Егер азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғылса, мемлекет оларды қорғайды. Заңды бұзғандар құқықтық жауапқа тартылады, мүмкіндігінше бұзылған құқық орнына келтіріледі10.

Құқықтың тағы бір белгісі – адамдардың еркін білдіруі. Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылғандай, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. (3бап)11 Сонымен халық заңдарды өзі тікелей қабылдай алады. Мұндай жағдайды заң тікелей халықтың еркін паш етеді. Оған мысал, 1995 жылдың 30 тамызында Қазақстан халқының Конституцияны қабылдауы. Конституция – құқықтың өзегі, ұйтқысы. Олай болса, Қазақстанда қалыптасып келе жатқан құқық бүкіл көп ұлтты халықтың еркін білдіреді, ойын жүзеге асырады десек, ешбір асыра сілтеу болмайды. Халықтың ойын, еркін мемлекет органдары да тиісті нормативті актілер қабылдау арқылы жүзеге асырады. Халық Президентті сайлайды. Ол халық атынан әрекет жасап, өз өкілеттігінің шеңберінде нормативті актілер – заң күші бар жарлықтар, жай нормативті жарлықтар, қаулылар қабылдайды. Президенттің нормативті актілері Қазақстан құқығын қалыптастыратын бастау болып есептеледі. Құқықты құратын нормалар тек бір адамның немесе әлеуметтік топтың еркін білдіріп, мүддесін ғана қорғамайды. Ол – халық үшін қызмет істейді.

Сонымен, қорыта келе айтарым, құқықтық норманың түсінігін ашпастан бұрын құқық ұғымын ашу керек екен. Ал құқық ұғымы – бұл ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі.

1.2 Нормативтік реттеу жүйесіндегі құқықтың орны.


Адам қоғамында сан алуан қатынастар, яғни байланыстар туындайды. Осы қатынастарды реттеу, тәртіптеу ережелер, қағидалар, нормалар негізінде болады. Норма дегеніміз мінез-құлықтың, жүріс-тұрыстың мөлшері, үлгісі, эталоны.

Нормативтік реттеу жүйесі қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардан тұрады. Олар әлеуметтік және әлеуметтік-техникалық нормаларға бөлінеді.

Қоғамның әлеуметтік нормалары дегеніміз қоғамдық қатынастарды реттейтін, қоғамдық пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары ережелерінің жүйесі. Әлеуметтік нормаларға жататындар құқық нормалары, мораль (имандық, өнеге) нормалары, қоғамдық ұйымдар (корпоративтік) нормалары, әдет-ғұрыптар, дін нормалары және тағы басқа.

Әлеуметтік-техникалық нормалар – техникалық құралдарды пайдалану, қолдану ережелері; санитарлық-гигиеналық нормалар; агрономиялық нормалар және тағы басқа.

Әлеуметтік нормалар белгілеу және қамтамасыз ету тәсілдері бойынша ерекшеленеді. Мысалы, құқық нормаларын мемлекет белгілейді және қамтамасыз етеді, имандылық, әдет-ғұрып нормалары қоғам өмірінен туындайды және қоғам пікірімен, адамның сана-сезімі арқылы қамтамасыз етіледі, діни нормалар діннен туындайды және Алла тағаланың күшімен, адам сана-сезімімен қамтамасыз етіледі12.

Жасалу тәсілі бойынша нормалар саналы және стихиялық (сұрапылдық) түрге бөлінеді. Баяндау және көріну тәсілдері бойынша нормалар ауызекі және жазбаша түрге бөлінеді. Мысалы, құқық нормалары әрқашан да жазбаша, ал өнегелік нормалар ауызекі болады.

Әдет-ғұрып дегеніміз, адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, дағдыға айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи қалыптасқан, жазылмаған мінез-құлық қағидасы. Әдет-ғұрыптар ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, адамдардың сана-сезіміне ананың сүтімен, қауым өмірінің үлгісімен сіңіп, адамдардың мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін бағыттап отырады. Мысалы, қазақ даласында, қазақ халқында әдет-ғұрыптар, дәстүрлер құқықтың қайнар көзі болған.

Қазіргі заманда әдет-ғұрыптар әр түрлі дәрежеде сақталған. Негізінде әдет-ғұрыптар отбасы, туыстық қатынастарды реттейді.

Құқық пен мораль тығыз байланыста. Осы екі құбылыстың жалпылама ерекшеліктерін және айырмашылықтарын көрсету қажет.

Жалпылама ерекшеліктері құқық пен мораль экономикалық базиске жасалған қондырма болып табылады, қоғамдық қатынастарды реттейді, әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді.

Құқық пен мораль көпшілік жағдайларда ерікті түрде жүзеге асырылады және жүзеге асырылуының ішкі кепілі – адамның ар-ұяты мен намысы13.

Құқық нормаларының талаптары моральдық талаптарға негізделеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясының 27 бабында былай айтылған: «Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті»14.

Бұл талапта құқық нормасының талабы және мораль нормасының талабы бірдей көрініс табады.

Кейбір құқық салаларында моральдық талаптардың ықпалы аздау. Мысалы, салалық құқықта, азаматтық құқықта, қаржылық құқықта және тағы басқа. Ал отбасы, қылмыс, халықаралық құқықта моральдың маңызы өте зор15.

Енді құқық пен моральдың айырмашылығына тоқталу қажет.

  1. Құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болады, ал мораль мемлекеттен бұрын пайда ьолады. Құқық жазылған нормалардан тұрады, ао мораль күрделірек құрылым және жазылмаған ережелер, талаптардан тұрады. Құқық мемлекеттік мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі, ал мораль дағды арқылы немесе қоғамдық пікір күшімен қамтамасыз етіледі.Нормативтік реттеу жүйесінде құқық ерекше орын алады. Бұның себебі құқықтың айрықша белгілеріне байланысты.

  2. Құқықты социологиялық және философиялық тұрғыдан қарағанда ол өте кең түсінік болып, оған құқық нормаларымен қатар қатынастар да жатады.

Құқыққа, ерекше әлеуметтік құбылыс ретінде, жалпы және айрықша белгілер тән.

  1. Құқық жазылған нормалардан тұрады. Нормативтік тек құыққа тән жағдай емес. Ол адамның табиғатымен байланысты және кез-келген әлеуметтік ұйымға тән. Нормативтік дегеніміз, адамдардың ой жүйесін, қоғамдық өмірін тәртіппен, соның нәтижесінде белгілі ережелерге бағындыру.

  2. Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіреді. Әділдік пен бостандыққа адамзат ежелден ұмтылып, оларды армандаған. Әділдік – адамның игілігіне бағытталған жағдай, ол басқа адамның мүддесіне зиян келтірмейді, қоғамға пайдалы. Осы талаптарға сай келетір адамның әрекеті әділ болып саналады.

Марксизм-ленинизм негізін қалаушылар әділдікті тек таптық мүдделермен байланыстырады.

Бостандық – адамның ажыратылмайтын қасиет. Тек бостандық болса ғана адам лайықты өмір сүре алады, барлық өзіне тән шығармашылық мүмкіндіктерін аша алады.16

  1. Құқықтың бейнелейтін объектілері болады. Олар – билік, мемлекет, қоғамдағы тәртіп. Солар арқылы әділдік пен бостандық жүзеге асырылады. Әрине, әділдік пен бостандық шектелсе де, сол аталған құбылыстар арқылы жүзеге асырылады. Құқықтың нормалары мен мемлекет органдарының арасында қайшылық, үйлеспеушілік болуы мүмкін. Заңдарда адамдардың құқықтары мен бостандықтары жарияланғанымен, мемлекет органдары олардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етпеуі мүмкін.

  2. Құқық адамның іс-әрекетін реттейді, оның ойына, сезіміне әсер етеді. Егер адам заңдарда әділдік пен бостандық баянды етілетініне көзі жетсе, оларды орындау қажет деп есептейді. Мұндай жағдайда адам өз еркімен заң талабын орындайды. Заң талабын бұзса, кінәліге мәжбүрлеу шаралары қолданылады.

  3. Құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі баянды етіледі. Адамдардың еркін заң шығаратын орган ресмилендіреді. Сондықтан құқық – мемлекет таныған адамдардың еркі. Егер құқық әділдік пен бостандықты паш етсе, ол жалпы халықтық құқық деп саналады.

  4. Құқықтың формальды анықтылығы. Заңдарда бекітілген нормативті нұсқаулар ерекше қасиетке ие болады. Ол – формальды анықтылық. Оның белгілері: айқындығы, бір мағыналылығы, қысқалылығы. Бұл құқық субъектісінің не нәрсені істеуге болады, нені болмайтындығын білуіне ыңғайлы, әрі қолайлы. Мысалы, біреудің мүлкін ұрлау – қылмыс17.

Құқықтың жүйелілігі - оның тағы бір қасиеті. Заңдарда жазылған құқыфқтық нормалар өзара байланысты, үйлесімді болады. Құқықтың нормалары тек осындай негізде жазылып, қалыптасса ғана құқық өзінің борышын орындауға қабілетті болады.

Құқықтың тағы бір қасиеті – оның өзгермелілігінде. Қоғамдық өмір сүрісіп қалмай, құбылып өзгеріп тұрады. Соған сәйкес құқық нормалары да өзгерген қатынастарды лайықты түрде реттеу үшін өзгеріп тұруы қажет. Осыған байланысты ескірген заңдар күшін жояды, жаңа заңдар қабылданады. Құқық біркелкі қалыпты түрде адамдарға қолданылады. Осының өзі құқықты теңсіздіктің баянды етілетінін байқатады. Адамдар әртүрлі: біреу әлсіз, біреудің қабілеті мол, екіншісінікі кем, біреудің отбасы бар, біреу бойдақ.

Адамдардың мұндай айырмашылығын заң ескере бермейді. Сондықтан заң адамдарды іс жүзінде теңдестіре алмайды.

Әрине өмірдің кейбір салаларында, мысалы, саяси құқықтармен пайдаланғанда барлық азаматтардың жағдайы бірдей18.

Құқықты мемлекет қорғайды. Құқықтың барлық нормаларының талаптарын адамдар өз еркімен орындай бермейді. Соған байланысты мемлекет құқық талабын бұзғандарға мәжбүрлеу тәсілін қолданады. Мұндай қорғау болмаса, құқық жоқ деп есептеу керек.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа жолдауында он жыл біздің конституциямыздың мерей тойы, осы «он жыл ішінде еліміз тұрақты экономикалық дамуда», деп көрсетті.

Сонымен ел Президенті ерекше атап өткендей «әрекет етуші конституцияның потенциалын ары қарай да максималды түрде қолдану керек. Бүкіл әлем демократия мен заңдардың сақталуы ажырағысыз деп мойындайды».

Конституция мемлекеттің негізгі заңы және ол сол мемлекеттің құқықтық жүйесінде приоритетті жағдайды иеленеді. Конституция құрамына мемлекет және құқықтың әлеуметтік сфералары саясаттың, экономиканың, қоғамның мәнін анықтайтын базалық идеяларды білдіреді.Конституцияда мемлекеттік реттеудің мәні мен шектері бекітілген, мемлекеттің сыртқы саясатының негізгі бастаулары анықталған, ұлттық және халықаралық құқықтардың ара-қатынасы көрсетілген.

ҚР-ның Конституциясымен ҚР-да Президенттік басқару формасы анықталған және мемлекеттің басты қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары.

Республика қызыметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен,оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу.19

Мемлекетіміздің құқықтық-демократиялық даму жолында өркендеуінің бірден-бір ұйытқысы-тәуелсіз еліміздің Конституциясына он жыл толды. Тарих үшін бұл уақыттың бір ғана сәті екендігіне қарамастан, еңсесін тіктеп, таяуда ғана тәуелсіздік алған еліміз үшін бұл оқиғанын маңызы ерекше. Себебі, «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы,...»,-деп басталатын ата заңымыз біздің ата-бабаларымыздың аңсап кеткен егемендігі мен тәуелсіздігіне қол жеткізуінің куәсі іспетті. Тарихи сонау тереңде жатқан қазақ елі үшін тәуелсіз ел болып, еліміздің мемлекет болып бой көтеруі-үлкен жетістік екені даусыз.

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстан халқына дәстүрлі жолдауында Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдылану қажеттігі, оның әлемдегі демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне сәйкес келетіні танылып отырғандығын және Конституцияда берілген құқықтарды айқын пайдалану жайында ғана болуға тиістігін атап көрсетеді.

Бүгінгі елімізде жүргізіліп жатқан сот реформасындағы оң өзгерістер біртіндеп жүзеге аса бастағаны және соның арқасында сотқа деген халықтың сенімі күннен күнге артып келе жатқанын айта кетпесе болмас.Көптеген заңдар қабылданып, өзгерістер енгізілді, әрине алда, шешімін табуға тиіс басқа да келесі мәселелер бары белгілі. Дегенмен, басшылыққа алып,бағдар беретін негізгі заң өз әлеуетін әлі жоғалтқан жоқ. Мәселе оның орындалуына қатысты болуға тиіс.

Сондықтан, Қазақстанның әл-ауқаты мен тұрақтылығының, демократиялық жолмен дамуының іргетасы болған Конституцияны құрметтеу және оны сақтау-әрбір азаматтың борышы.Еліміздің тұрақтылығы мен тыныштығының кепілі- Конституция.

Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамдық тіршілік тынысын реттеуші және қазақ халқын басқа мемлекеттерден қалмай биік шыңға жетелеуші және ол шынайы демократиялық құжат екеніне көзіміз жеткен секілді.Еліміз Конституцияға бағынғанда ғана ол бізге қызымет ететіндігін ұғынуымыз қажет20.




Кесте1

Қоғамның қатынастарын реттейтін нормалар




Әлеуметтік нормалар:


Әлеуметтік-техникалық нормалар:

hello_html_379e7063.gifhello_html_63e6ae25.gifhello_html_m10ec8a08.gifhello_html_210f44b4.gif


Қhello_html_63e6ae25.gifhello_html_210f44b4.gifұқық нормалары; техникалық құралдарды пайдалану,

қолдану ережелері;

Мhello_html_63e6ae25.gifораль (имандылық, өнеге)

нормалары;

hello_html_210f44b4.gifсанитарлық-гигиеналық нормалар;

қhello_html_63e6ae25.gifоғамдық ұйымдар

(корпоративтік)

нhello_html_210f44b4.gifормалары; агрономиялық нормалар;


әhello_html_63e6ae25.gifhello_html_210f44b4.gifдет-ғұрыптар; басқалары.


дhello_html_63e6ae25.gifін нормалары;


бhello_html_63e6ae25.gifасқалары.







Кесте 2


ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАРДЫҢ САРАЛАНУЫ



Белгілеу және қамтамасыз ету тәсілдері бойынша:

Реттейтін қатынастар аясының мазмұны бойынша:

Жасау тәсілі бойынша:

Баяндалу және көріну тәсілі бойынша:


hello_html_6ef69148.gifhello_html_210f44b4.gifhello_html_148df337.gifhello_html_210f44b4.gif

hello_html_mcfd3524.gifhello_html_210f44b4.gifhello_html_m7d871baa.gifhello_html_m7fb0af2a.gif




қhello_html_210f44b4.gifhello_html_m7fb0af2a.gifhello_html_210f44b4.gifhello_html_210f44b4.gifұқық нормалары; саяси; стихиялық ауызекі

(сұрапылдық)

hello_html_m3ed1067.gif түрде; жазбаша.

иhello_html_210f44b4.gifhello_html_m7fb0af2a.gifмандылық (мораль, ұйымдық;

өнеге) нормалары;


әhello_html_210f44b4.gifhello_html_m7fb0af2a.gifhello_html_210f44b4.gifдет-ғұрыптар; этикалық саналы түрде.

(әдептік);


кhello_html_210f44b4.gifорпоративтік

нhello_html_m7fb0af2a.gifормалар; эстетикалық;



дhello_html_210f44b4.gifhello_html_m7fb0af2a.gifін нормалары; басқалары;



бhello_html_210f44b4.gifасқалары.





Кесте 3


ҚҰҚЫҚ ПЕН МОРАЛЬДЫҢ (ИМАНДЫЛЫҚТЫҢ, ӨНЕГЕНІҢ) ЖАЛПЫЛАМА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ



  • Экономикалық базиске жасалған қондырма болып табылады;

  • Нормативтік мазмұнда болады;

  • Қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып табылады;

  • әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді;

  • көпшілік жағдайларда ерікті түрде жүзеге асырылады;

  • жүзеге асырылудық ішкі кепілі – адамның ар-ұяты мен намысы.




Кесте 4


ҚҰҚЫҚ ПЕН ИМАНДЫЛЫҚТЫҢ, ӨНЕГЕНІҢ (МОРАЛЬДЫҢ) АЙЫРМАШЫЛЫҒЫН КӨРСЕТЕТІН ЕРЕКШЕЛІКТЕР:







ИМАНДЫЛЫҚ, ӨНЕГЕ (мораль)


  • мемлекетпен бірге қатар пайда болады;

  • нормалардан (жүріс-тұрыс ережелерінен) тұрады;

  • нақтылығы (деректілігі), айқындылығы арқылы сипатталады;

  • мемлекеттік мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі;

  • нақты шаралар мен мәжбүрлеудің түрлері күні бұрын көрсетілген болады;

  • тек қана құқық бұзушының жүріс-тұрысын жан-жақты бағалайды;

  • мемлекетпен бірге қатар жойылады;

  • мемлекеттен бұрын пайда болады;

  • күрделірек құрылымды болады;

  • мазмұнының тым күрделі болуымен сипатталады;


  • дағды арқылы немесе қоғамдық пікір күшімен қамтамасыз етіледі;

  • мәжбүрлеудің шаралары мен түрлері күні бұрын көрсетілмеген болады;

  • адамның жүріс-тұрысы жан-жақты бағаланады;


  • кез-келген қоғамда орын алады.


Корпоративтік нормалар (қоғамдық ұйымдардың нормалары) дегеніміз қоғамдық ұйымдардың қызмет атқаруда мақсаттарына жету үшін жасалған жарғыларында, ережелерінде, шешімдерінде бар болатын, белгіленген жүріс-тұрыс ережелері.



Кесте 5

ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫ МЕН КОРПОРАТИВТІК НОРМАЛАР:

Жалпы ерекшеліктері:

Айырмашылығын көрсететін ерекшеліктер:


hello_html_4d470b28.gifhello_html_m7fb0af2a.gifhello_html_259bcb41.gifhello_html_m7fb0af2a.gif

hello_html_63e6ae25.gifhello_html_m7fb0af2a.gifАйқын, нақты жүріс- қамтамасыз ету дәрежесі

тұрыс ережелері болады;


hello_html_63e6ae25.gifhello_html_m7fb0af2a.gifАрнайы актілерде мәжбүрлеу түрлері;

баяндалған болып келеді;

hello_html_63e6ae25.gif құқық нормаларының

hello_html_63e6ae25.gifНормалары жүйеге басымдылығы.

келтірілген болады.















ІІ тарау. ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМА


    1. . Құқықтың қайнар көздері


Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабында былай делінген:

  1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.

  2. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешікім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.

  3. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады.

  4. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше

көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада

азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады,

сондай-ақ міндеттер атқарады

  1. Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі, үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік-жігері және ең соңында қоғамның материалдық тұрмыс жағдайлары21.

12.1. Бұл бап Республикада адам қүқықтары мен бостандықтарын тану мен қорғаудың негізгі ережелері мен принциптерін тану мен қорғаудан тұрады.

Онда еліміздің қүқықтық жүйесінде адамның құқықтары мен бостандықтарын тану институты, сондай-ақ заң шығарушылардың оларды - экономикалық, әлеуметтік, мәдени және саяси-құқьіқтық жағынан қорғалу кепілдігін қамтамасыз ету міндеттемесі бар екендігі танылған. Бұл кепілдіктер әртүрлі нысанда Конституцияның II-бөлімінің келесі бөлімдерінде де жазылған, алайда тұтас алғанда олар сығымдалып түсіндірілген деуге болады. Мысалы, саяси-қүқықтық кепілдіктер айтар-лықтай толық ашылса, әлеуметтік-экономикалык, және мәдени кепілдіктер ықшамдалып берілген22.

12.2. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің басты ілімі және негізгі принципі ретінде адамның табиғи құқығының теориясы тұжырымдамасы алынған. Сөйтіп, осы нормаға сәйкес заң шығарудың және заң қолданудың басты өлшемі олардың жеке адамның құқықтары мен бостандықтарына сәйкестігі болып табылады. Яғни, осы тармақ мемлекет саясатындағы жүйелік орталықтандырудан жеке бастық орталықтандырудың басымдығын ресми түрде орнықтырды. Ол мемлекеттің бұрынғы кеңестік режимі кезінде үстемдік еткен ұжымдық демократия тұжырымдамасынан ресми түрде бас тартуды білдіреді. Аталған қағиданың іс жүзінде қолданылуына әр заңды және әр заң жобасын гуманитарлық, оның ішінде қоғамдық сараптамадан өткізу және мемлекеттік органдардың қызметіне конституциялық бақылау жасау үшін іргелі негіздер қалау мүмкіндігін жатқызуға болады.

Еліміздің құқықтық жүйесінде бірлестіріліп жүйеленген табиғи-құқықтық теория құқықтың мемлекет қызметінен басымдығын табиғи түрде қамтамасыз етеді, сөйтіп Президентті қоса алғанда лауазымды адамдарға қоғамдық қадағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік туады.

12.3. Осы тармақта адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі ерекшеленген. Егер адам құқығы тумысынан жазылған болса, азаматтың құқығы кейін пайда болады. Азаматтың құқықтық мәртебесіне табиғи түрде адам құқығы, сондай-ақ жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың кепілдігі негізіне қызмет ететін, азамат пен оның мемлекеті арасындағы ерекше билік қатынастарын қоғамдық шарттар түрінде белгілейтін саяси қүқықтар мен міндеттер кешені кіреді. Азаматтың мәртебесі, осы аталғандарға қоса, тек құқықтар ұғымын ғана емес міндеттер ұғымын да қамтиды, айталық азамат иеленген саяси билікке деген құқығы осы билікті мемлекеттің осы адамға қатысты құқығының екінші жағы ретінде арнау міндетінің болуы қажеттігімен де ерекшеленеді.

12.4. Конституцияның осы нормасына сәйкес шетелдіктер мен отансыз адамдардың (апатридтердің) Қазақстан Республикасы азаматтарымен әлеуметтік-экономикалық және тиісінше саяси салада азаматтық құқықтары мен міндеттерінің толық теңдігі белгіленген. Әдеттегідей, мемлекет азаматтары барынша кең саяси құқықтық субъектілікті пайдаланады, алайда жекелеген жағдайларда, айталық, дипломатиялық корпус үшін, Республиканың халықаралық келісім жасасуларынан туындайтын ішінара ерекшеліктер болуы мүмкін.

12.5. Осы норма бұзылған жағдайда кері зардаптарға әкеліп соқтыруы мүмкін құқықтары мен бостандықтарын жеке адамның іске асыруының шегін орнықтырады. Бұл, мысалы, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтары, конституциялық құрылыс және қоғамдық; имандылық. Аталған шектеулер құқықтық практикада жалпыға мәлім шектеулер болып табылады. Мәселе заң қолданушылардың осы шектеуді түсінуіне келіп тіреледі. Орталықтандырылған құқықтық саясат кезінде мұндай түсіндірме бүкіл ел "көлемімде айтарлықтай жеңіл таратылуы да, кеңейтілуі де мүмкін, ол - қорғауды, тіпті жеке адамның құқықтық мәртебесінің өзін биліктің толық жоққа шығаруына мүмкіндік жасайды. Сондықтан аталған ереже тиісті нормативтік актілермен дәл нақтылауды қажет етеді.23

Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында былай делінген:

1. Әркімің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы.

2. Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.

3. Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі24

13.1. Конституцияның 13-бабының 1-тармағының нормалары азаматтық заңдарда дамытылған. Конституцияның 13-бабында айтылатын "құқық субъектісі" санаты азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің азаматтық-құқықтық ұғымын құрайды.

ҚР АК-інің 13-6абында азаматтық құқығы және міндеттілік жүктеу қабілеті болудың (азаматтық құқық қабілеті) барлық азаматтар үшін бірдей дәрежеде танылатындығы белгіленген. Азаматтық құқық қабілеті ол туған сәттен бастап болады және ол қайтыс болуымен тоқтатылады.

Азамат Қазақстан Республикасы шегінде де, сондай-ақ шет елдерде де мүлікке, оның ішінде шет ел валютасына меншік құқығына; мүлікті мұралыққа алу және мұралыққа беруге; реслублика аумағында еркін жүру және тұратын орнын еркін таңдауға; Республика шегін еркін тастап шығу және оның аумағына еркін қайта оралуға; заң актілерімен тыйым салынба-ған кез келген қызметпен айналысуға; занды тұлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бірлесе құруға; заң актілерімен тыйым салынбаған кез келген мәміле жасауға және міндеттемелерге қатысуға; жаңалық ашуға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына және өзге де ой еңбегіне жеке меншік құқығы болуға; материалдык, және моральдық зардаптардың орны толтырылуын талап етуге; басқа да мүліктік және жеке құқықтарды иеленуге құқылы (ҚРАК-інің14-бабы).25

Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық құқықты иелену және оны жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттерді туғызу, оларды орындау (азаматтык, қабілеттілік) оның кәмелеттік жасқа келуімен, яғни жасының он сегізге толуымен толық көлемінде туады.

Заң актілерімен он сегіз жасқа толмай некеге отыруға жол берілген азаматтың әрекет қабілеттілігі толық, көлемінде ол некеге отырған күннен басталады. Егер заң актілерімен өзгеше кезделмесе барлық азаматтың әрекет қабілеттілігі бірдей болады (ҚР АК-інің 17-бабы).26

ҚР АК-інің 18-бабында құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінен айыру мен оны шектеуге жол берілмейтіні туралы ереже белгіленген. Атап айтқанда, заң актілерімен көзделген реттер мен тәртіптен өзге жағдайда ешкімнің де құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне шектеу қоя алмайтындығы белгіленген.

Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің заң актілерімен белгіленген шарты мен тәртібін немесе олардың кесіпкерлікпен не өзге қызметпен айналысу құқығын сақтамау тиісті шектеулерді белгіленген мемлекеттік немесе өзге орган актісінің заңсыздығын көрсетеді.

Азаматтың құқықтық қабілеттілігінен немесе әрекет қабілеттілігінен және құқықтық қабілеттілігін немесе ерекет қабілеттілігін шектеуге бағытталған басқа да мәмілелерден толық немесе ішінара бас тартуы, заң актілерімен рұқсат етілгендерден өзге реттерде заңсыз болып табылады.

Азаматтық құқықты қорғау тәсілдері ҚР АК-інің 9-бабында белгіленген. Азаматтық құқықтарды қорғауды: құқықтарды тану; құқық бұзылғанға дейінгі жағдайды қалпына келтіру; құқықты бұзатын немесе оның бұзылуына қауіп төндіретін іс-әрекеттердің жолын кесу; міндеттіліктің іс жүзінде орындалуына үкім ету; шығындарды, айыптарды өтеу; мәмілелерді заңсыз деп тану; моральдық зардаптардың орнын толтыру; құқықтық қатынастарды тоқтату немесе өзгерту; мемлекеттік басқару немесе жергілікті өкілді не атқарушы органдардың заңдарға сәйкес келмейтін актілерін заңсыз немесе қолдануға жатпайды деп тану; азаматтың немесе заңды тұлғаның құқық иеленуіне немесе оны жүзеге асыруына кедергі келтіргені үшін мемлекеттік органнан немесе лауазымды адамнан айып өндірту жолымен, сондай-ақ заң актілерімен көзделген өзге де тәсілдермен сот немесе аралық сот жүзеге асырады.

Бұзылған құқықты қорғау үшін өкімет немесе басқару органына жүгіну, егер заң актілерімен көзделмеген өзге реттерде, құқықты қорғау туралы сотқа жүгінуге кедергі келтірмейді.

Заң актілерімен арнайы көзделген реттерде азаматтық құқықтарды қорғау құқығы бұзылған жеке немесе заңды тұлғалардың тікелей өздері арқылы жүзеге асырылады (өзін-өзі қорғау).

Егер заң актілерімен немесе шарттармен өзгеше көзделмесе құқығы бұзылған адам оған келтірілген зиянның толық өтелуін талап ете алады. Шығындар дегеніміз - құқығы бұзылған адамның өндірілген немесе өндіріліп алынуы тиіс болатын шығындары, оның, жоғалған немесе зақымданған мүліктері (нақты залал), сондай-ақ осы адам, егер оның құқығы бұзылмаған болса айналымның әдеттегі жағдайында ала алатын алынбаған кірістері (жоғалған тиімділік).

Мемлекеттік өкімет органының, өзге де мемлекеттік органның заңға сәйкес келмейтін актілерін шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының іс-әрекеттері (әрекетсіздігі) нәтижесінде азаматқа немесе заңды тұлғаға келтірілген зиянды Қазақстан Республикасы немесе тиісінше әкімшілік-аумақтық бірліктің өтеуі тиіс.

Егер жолсыздықтан құқықтық зардап шегу тәртіп бұзушының кінәсінен болса, заң актілерілнен кезделгеннен басқа реттерде оның кінәлілігі жорамалданады.

Қажетті қорғану үғымы 1997жылғы 16 шілдеде Парламент қабылдаған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 32-бабында беріледі. Атап айтқанда, қажетті қорғаныс жағдайында, яғни қорғанушынын, немесе өзге адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және басқа құқықтарын, сондай-ақ қоғамның немесе мемлекеттің қоғамдық қауіпті қол көтерушіліктен заңмен қорғалатын мүдделерін қол көтерушіге зардап келтіру арқылы қорғау, егер бұл ретте ол қажетті қорғаныс шегінен шығып кетпесе оның қол көтерген адамға келтірген зардабы қылмыс болып табылмайды.

Қажетті қорғаныс құқығына, олардын,кәсіптік немесе өзгелей арнайы дайындығына және қызмет жағдайына қарамастан, барлық адамдар тең дәрежеде құқылы. Бұл құқық адамға қауіпті қол сұғушылықтан құтылып кету не көмек сұрап басқа адамдарға немесе мемлекеттік органдарға жүгіну мүмкіндігіне қарамастан беріледі.

Қол көтерушіге зардап шектіру мұқтаждығы болмаған жағдайда айқын шамадан тыс зардап шектіру нәтижесінде қорғанудың қол көтерудің қоғамдық қауіптілік сипаты мен деңгейіне сәйкес келмеуі қажетті қорғаныс шегінен шығып кету деп танылады. Мұндай шектен шығу тек қасақана зар-дап шектірген реттерде ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылады.

Құқық негізі жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге арқау болады. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі, үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік жігері және ең соңында қоғамның материалдық тұрмыс жағдайлары.

Бұл тұрғыдан құқық негіздерін кең мағынада түсіндіреді. Сондай бола тұрса да «құқық негіздері» дегеніміз – қоғамдық қатынастарды реттейтін, ресми түрде бекітілген, жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін қоғамның ерік-жігері.

Әдетте құқық негіздері төрт түрге бөлінеді: құқықтың әдеттері,сот прецеденттері (үлгілері), құқықтық келісім-шарттар, нормативтік-құқықтық актілер.

Құқықтық әдеттер – қоғам өмірнен шыққан, адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін ресми түрде бекітілетін әдет-ғұрыптар.

Кезінде қазақ даласында құқықтық әдет-ғұрыптар қоғамдық қатынастардың негізгі реттеушісі болған.

Оған дәлел «Қасым ханның қасқа жолы» (XV ғ.), “Есім ханның ескі жолы” (XVI ғ.), Тәуке ханның “Жеті жарғысы” (XVIІІ ғ.). Сонымен қатар қазақ қоғамында билердің үлгі шешімдері де қазақтың ұлттық құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұқсас істерді қарағанда күші бар құқықтық норма ретінде пайдаланылған. ХІХ ғасырдың билер съезінде қабылданған ережелерде құқықтық нормалар жазылып, нормативті актілер ретінде пайдаланылған. Солармен қатар қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған.

Құқық прецеденті – жоғары мемлекет (сот) органдары қабылдаған нақты шешім. Осы шешім төменгі мемлекет (сот) органдарына ұқсас істерді шешкенде негіз болады. Құқық прецендентінің шыққан елі – Англия. Қазіргі заманда құқық прецеденті Англия, АҚШ, Үндістан, Австралия мемлекеттерінде құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.

Құқықтық келісім-шарт екі немесе көп жақтың өз еркімен жасалған, ресми түрдет бекітілген, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін келісім-шарт.

Қазіргі заманда құқықтық келісім-шарттар халықаралық қатынастарда құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады.

Нормативтік-құқықтық актілер – құқықтың ең басты қайнар көзі, негізі ретінде танылады27.

Нормативтік-құқықтық акті (НҚА) – мемлекеттік органдар ресми түрде қабылдаған, жалпы ережелерден тұратын, қоғамдық қатынастарды реттейтін, жалпыға бірдей міндетті құжат, яғни акті.

Тәуелсіз Қазақстан Республикасында ұлттық құқық тек қана нормативтік актілер арқылы қалыптасуда. Құқықтың нәр алатын бастауы – Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Одан төмен – конституциялық заңдар. Ондай заңдар ерекше қатынастарды реттейді. Одан кейінгі – жай заңдар. Конституцияға өзгерістер мен қосымшаларды республикалық референдум немесе Парламент енгізеді. Конституциялық және жай заңдарды Парламент қабылдайды. Парламент Президентке бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге қақылы. Конституцияда аталған жағдайда Президент заң күші бар Жарлық шығаруға қақылы. Президент өз өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша нормативті Жарлық шығарады. Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзырындағы мәселелер бойынша Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады. Конституциялық Кеңес өз құзырындағы мәселелер бойынша нормативті қаулылар шығаруға құқылы. Ол Қазақстан құқығының құрамды бөлшегі болып есептеледі. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты да құзырына жататын мәселелер бойынша норматвиті қаулылар қабылдауға құқылы28.

Қазақстан 2030 жылы Орта Азияның Барысына айналады дегенге сенсек, онда ол үшін мемлекетіміздің құқықтық жүйесі мығым болуы тиіс. Ал құқықтық жүйенің берік болуы құқық саласының оңды дамуымен байланысты болса, құқықтық норма бұл ретте өзіне тиесілі орынды алады деген ойдамын.

Дегенмен, 2030 жылғы осындай Қазақстан өзінен-өзі пайда болмайды. Оны біз өз қалауымызбен және табысқа жетуге талпынған ерік-жігеріміз арқылы тұрғызамыз. Егер біз осы мүмкіндікті сәтімен пайдалана алмасақ, егер біз болшағымызға жоспар құрмай және бүгінгі күні нақты іс-қимылдарды іске асырмай күндер мен апталарды уысымыздан шығарып алсақ, егер сәтсіздікке ұшырасақ, онда өзімізден басқа ешкімге кінә арта алмаймыз.

Еш нәрсеге бірден қол жетпейді. Табысты әрі тұрақты дамуға объективті түрде белгілі бір сатылар тән, оған құлашты бір сермегеннен жетуге болмайтыны да белгілі. Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз қуатты мемлекет пен Қарулы Күштер құра алмаймыз, демографиялық, экологиялық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз.

Экономикалық дамудың жоғары қарқынына қол жеткізу өз кезегінде саяси тұрақтылық пен тұрлаулылықты, қуатты әрі нысаналы реформаларды талап етеді. Ал бұл үшін Президенттің саясатын іске асыруға, ескінің қарсылығын еңсеруге, әрі күмәнданушыларды соңынан ерте білуге қабілетті кәсіпқой, зерделі, батыл және отансүйгіш Үкімет қажет.

Бідің жас ұрпақтың кей өкілдері мемлекеттік қызметке тұрады. Олар жоғары ақы төленетін, жақсы оқытып-үйретілген, Қазақстан мен Қазақстан халқының мүдделерін өздерінің жеке мүдделерінен жоғары қоятын мамандар бола отырып, жаңа дәуір жағдайында жұмыс істейтін болады.

2030 жылдың азаматтары мемлекеттің өздерінің құқықтарын қорғайтынына және мүдделерін биік ұстайтынына сенімді болады. Бұл ретте олар қолайсыз жағдаяттар себебімен өмірден өз орнын таба алмай, мемлекетке әлеуметтік көмек сұрап жүгінуге мәжбүр болған аз ғана адамдарға да мемлекеттің қамқорлық жасамайтынын білетін болады28.

Сонымен, құқық негіздері дегеніміз – қоғамдық қатынастарды реттейтін, мемлекет күшімен қамтамасыз етілетін, ресми түрде бекітілетін әдет ғұрыптар. Жоғарыдан белгілі болғандай, құқық негіздері жөнінде әңгімелегенде, бәрінен бұрын құқықтың пайда болуы мен оның әрекет етуіне негіз болатын қозғаушы күштердің мағынасы әңгімеге арқау болады екен. Мұндай қозғаушы күштер мемлекеттің құқық шығармашылық ісі, үстем таптың (бүкіл халықтың) ерік – жігері және ең соңында қоғамның материалдық тұрмыс жағдайлары.


2.2. Құқықтық норманың ұғымы, түрлері, құрылымы.



Құқық – күрделі құбылыс. Құқықтың негізгі қызметі – қоғамдық қатынастарды реттеу, тәртіпті сақтау, қорғау. Құқық жалпыға бірдей міндетті мемлекет қамтамасыз ететін нормалардың жиынтығы.

Ал құқықтық норма дегеніміз, құқықтың бір ғана ереже қағидасы. Мысалы, құқықты үй деп санасақ, онда құқықтық норма осы үйдің бір кірпіші, торшасы.

Құқықтық норма - мемлекет таныған, қамтамасыз еткен, қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататын, олардың әрекеттерін үлгі, эталон, масштаб, өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей міндетті ереже, норма.

Құқықтық норма – заңға сәйкес келетін мінез, жүріс-тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан құқықтық норма жария айқындылық, нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді.

Әрбір құқықтық норманың үш элементі (бөлігі) болады: диспозиция (мінез-құлық ережесі), гипотеза және санкция (жаза, шара).

Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) – құқықтық норманы қолдану (немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән-жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Гипотезаның көмегімен мінез-құлықтың қиялдағы нұсқасы өмірдегі жағдаймен, белгілі адаммен, мерзіммен және орынмен байланыстырылады. Былайша айтқанда, гипотеза құқықтық нормаға жан бітіреді. Мысалы, бұзақылық үшін жауапқа тартылатын адам қоғамдық тәртіп бұзған болуы керек. Егер осындай іс-әрекет жасаса ғана, заң бұзушы жауапқа тартылады29.

Егер гипотезада бір ғана мән-жай көрсетіліп, сол жағдайда құқықтық норма қолданылатын болса, оны жай гипотеза дейді. Мысалы, егер бала туғанда ата-анасы қазақстан Республикасының азаматы болып саналады. Егер құқықтық норманы қолдану үшін екі, одан да көп мән-жай қажет болса ондай гипотезаны күрделі гипотеза дейді.

Егер құқықтық норманың қолданылуы бірнеше мән-жайдың біреуіне байланысты болса, оны балама гипотеза дейді.

Құқықтық норманың диспозициясы – құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі. Диспозиция – құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Бірақ құқықтық норма тек қана диспозициядан тұрмайды. Гипотеза санкциямен байланысқанда ғана диспозиция өзінің реттеушілік қызметін атқара алады. Диспозиция – мінез-құлықтың үлгісі. Диспозиция үш түрлі болады: а) жай диспозиция, егер мінез-құлықтың мазмұны ашылмаса; б) бейнеленген диспозиция – мінез-құлықтың барлық мәнді белгілері анықталса; в) сілтемелі диспозиция – егер құқықтық норма диспозициясы анықталған басқа құқықтық нормаға сілтеп нұсқаса30.

Құқықтық норманың санкциясы – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.

Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтынын көрсетеді. Санкцияның түрлері: а) абсолютті – анық, б) баламалы, в) салыстырмалы.

Заң (басқа да нормативтік құқықтық актілер) – нормативтік акт болып саналады. Оның құрылымы ерекше. Заң баптардан тұрады. Бір заңда бір, бірнеше, ондаған баптар болуы мүмкін. Ал заңның бабы бір немесе бірнеше құқықтық нормалардан тұруы мүмкін. Егер заңның бабына бір норма болса, бап пен норма сәйкес келеді. Бапта екі норма да болуы мүмкін. Онда, әрине баптың мазмұны норманың мазмұнынан кең болады. Мысалы, қазақстан Республикасының Конституциясының 34-бабы екі құқықтық нормадан тұрады:

  1. Әркім Қазақстан Республикасы Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті.

  2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті31.

Кейде бір құқықтық норма бірнеше баптан тұруы мүмкін.

Заңның бабында кейде норманың тек бір бөлігі ғана болады, ал басқа бөліктерін тағы екінші, үшінші баптардан немесе басқа нормативтік актілерден іздеуге тура келеді. Бұдан құқық нормасын заңның бабынан ажыратудың қажеттілігі туындайды. Мұның өзі сірә нормативтік актінің бір бабында кейде екі, үш және одан да көп нормалардың кездесуінен болады. Кейбір актілер, мысалы, құқықтың басқа салаларында қызмет ететін актілер санкцияларды білдіруге маманданған болыпкеледі.

Егерде құқық нормасының құрамындағы құрылымдық элементтердің қайсыбіреуі болмаса, онда ол өзінің реттеуші рөлін орындай алмайды. Сондықтан да нормаларды жасағанда заң шығарушы оның әрбір бөлігін арнайы жазып алуы қажет немесе оған тиісті сілтеме жасау жөн. Ал ол норманы жүзеге асырушы өзінің істерін заң жөнімен сауатты құру үшін норма элементтерінің барлық байланыстарын ескеруі тиіс.

Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен, сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым нормаға негізделеді және бір рет қана орындаумен тәмамдалады. Жеке-дара ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана, нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық принциптері норматвитік сипатта болса да, дегенмен өзін құқық нормасы арқылы көрсетеді, өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз алдымызға елестетудің өзі қиын.

Қандай бір норма болмасын оның қайсы түрге жататынын айқындап, анықтап алуға қызмет ететіндер құқықты жақсылап түсінуі, толығынан алғанда не үшін қажет болатынын анықтау, реттеушілік мүмкіншіліктерінің қандай дәрежеде екендіктерін біліп алу болып табылады. Заң нормаларын жіктеуге оларды реттеуші және қорғаушы (сақтаушы) деп бөлу жіктеудің ең бастысы болып табылады. Белгілі бір шамада мұның өзі де шартты ғана. Олай болатын себебі, әрбір норма адамдардың еркі мен ықтиярына, санасына ықпал ете отырып, оның мінезін, жүріс-тұрыстарын реттейді. Соның өзімен олардың мінездерін, жүріс-тұрыстары тікелей реттелетін тәрізді. Қорғау нормалары заң алдындағы жауаптылықтың және субъективті құқықтарды қорғаудан басқалай да мәжбүрлеу шараларын белгілейді. Оларды қолданудың тәртіптік реттері мен жөн-жосықтарын анықтайды. Мұнда адамдардың мінездерінің, жүріс-тұрыстарының реттелуін жанамалай түрде жүргізілетін іспетті болады. Сонымен алдын-ала қарастырылған санкцияның сипаты мен оның қай салаға жататындығына байланысты құқық қорғау нормалары, азаматтық құқық қорғау нормалары, әкімшілік құқық қорғау нормалары деп, қылмыстық құқық қорғау нормалары деп сараланады. Нақ осы аталған сараларының нормалары негізінен алғанда қоғамдық қатынастарды сақтап, қорғауға маманданған болып келеді32.

Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен, сондай-ақ маңызды белгі-нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның ішінде бәрінен бұрын жеке-дара ұйғарымнан ерекшеленеді. Жеке-дара ұйғарым нормаға негізделеді және бір рет қана орындаумен тәмамдалады. Жеке-дара ұйғарым дәлме-дәл белгілі бір оқиға ғана жалғыз бір жолғы әрекетке ғана, нақты, дерегі белгілі бір адамға ғана орналады. Басқа жағынан алып қарағанда құқық нормасы құқықтың жалпы принциптерінен ерекшеленеді. Құқық принциптері норматвитік сипатта болса да, дегенмен өзін құқық нормасы арқылы көрсетеді, өзін анықтап дәлелдеуді қажет етеді, гипотеза мен санкцияға тікелей шықпайды. Онсыз құқықтық реттеудің айқындылығын көз алдымызға елестетудің өзі қиын.

Реттеу нормалары міндеттеу, тыйым салу және құқықты белгілеу нормаларына бөлінеді. Жалпы алғанда осы бөлініп көрсетілген нормалардың қайсысы болса да осы көрсетілгендердің сипатына жасалып құрылуы мүмкін. Ал кейбір нормалар табиғи түрде өздері әртүрлі сипаттарды біріктіріп тұрады. Мысалы, белгілі бір жағдайларда, қылмыстық іс қозғау, тергеушінің әрі құқығы, әрі міндеті болып табылады. Сонымен бірге, кейбір нормаларда алдындағы қатарға жеке адамның міндеті ғана шығады. Ал басқа нормаларда олардың құқығы, үшінші бір нормаларда белгілі мінез, жүріс-тұрыстарға тыйым салуға ерекше назар аударылады.

Міндеттеу және тыйым салу нормалары әдеттегі қағида бойынша өктемдік болып келеді. Яғни ережеден ешбір ауытқымайтын, сөзсіз орындалатын сипатта болады. Белгілеу (құқықты белгілеу) нормалары жиі түрде диспозитивтік санаттағы нормаға жатады, былайша айтқанда норманың күші бағытталған адамның мінез, жүріс-тұрысы оның серіктесінің (әріптесінің) келісімімен өзгертілуі мүмкін екенін білдіреді. Осы тәрізді негіздерге сүйеніп факультативтік нормалар да бөлектеп көрсетіледі. Ол белгілі бір жағдайларда мінез, жүріс-тұрыстың басты нұсқасынан ауытқуға мүмкіндік жасайды. Сөйтіп бұл жағдайда негізгі емес, яғни қосалқы нұсқаны таңдап алуға мүмкіндік береді. Ұсыныстық нормалар деп аталынатындар бірнеше түрлі мінез, жүріс-тұрыс нұсқаларынан біреуін ғана артықтау немесе тәуірлеу деп кеңес береді. Егер де норма ережені қалыптастыруда оның әрекет етуі мен санкциясын мейілінше толық түрде жасап, әрі қарайғы қолданыстарға түсуге жол берілмейтіндей етілген болса, онда ол абсолюттік айқын норма делінеді. Керісінше, айқындылығы салыстырмалы нормаларда нұсқаулар болмайды және нақты жағдайларға байланысты басқаша нұсқаулардың қолдануын да теріске шығармайды. Мұндай нормалар өз кезегінде ситуациялық және баламалық деп жіктеледі. Бұлардың алғашқылары норма адресатының (арналған тағайынының) қалауын өзінің білімінше істеуді немесе істемеуді жағдайға қарап шешуіне мүмкіндік береді. Ал екіншілері – нормативтік актіде көрсетілген нұсқаулардан қалауынша таңдауына мүмкіншілік жасайды. Нормалардың негізгі және туынды; тұрақты және уақытша деген түрлері де болады. Ерекше топқа мадақ нормалары жатады. Бұл нормалар адамдардың мінез, жүріс-тұрыстарын мадақтау шараларымен (санкцияларымен) дем беріп, ынталандырады. Мұндайларды тіпті, қылмыстық құқықтан да табуға болады.

Реттеу мен қорғау (сақтау) нормаларының арасынан мамандырылғандарын бөліп арнайы қарастыруға болады. Бұларға: 1) анықтамалық-пайымдылық яғни дифинитивтік нормалар жатады. Мұнда мемлекеттік құқықтық институттардың белгі-нышандары мен анықтамалары келтіріледі. 2) қағидаттық (принципті білдіретін) нормалар, оперативтік (жеделдікті білдіретін) нормалар актілердің күшін жоюға бағытталған. Олардың күшін жанама болған қатынастарға таратуға бағытталған және тағы сол сияқты Коллизиялық нормалар – нормалардағы қайшылықтарды шешуге мүмкіндік беретін нормалар.

Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабында былай делінген:

  1. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады.

  2. Констигуцияның ең жоғары заңдық күші бар және Респубпиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.

  3. Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару, талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады.

  4. Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтарымен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық акгілерді ресми түрде жариялау, оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады33.

4.1. Қазақстан Республикасының Кокституциясында "Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық" сөздері, біріншіден, Конституция нормалары жәй декларациялар емес, тікелей қолданылатынын; екіншіден, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келетін нормативтік қүқықтық актілердің ғана қолданылатын актілер болып танылатынын; үшіншіден, Қазақстанның үлттық актілері тек Республиканың мемлекеттік органдары қабылдайтын нормативтік қүқықтық актілерден ғана емес, сонымен бірге халықаралық шарттарынан және республиканың өзге де міндеттемелерінен тұратынын атап көрсету үшін қолданылған.

Теорияда "қүқық" сөзі мемлекет белгілеген немесе рүқсат берген кұқықтық нормалардың жиынтығы (жүйесі) ретінде түсініледі. Қазақстан Республикасының Коңституциясында "қолданылатын құқық" Конституция нормаларының және Конституцияға сәйкес мемлекеттік органдар қабылдайтын нормативтік қүқықтық актілердің жиынтығы ретінде келтіріледі. "Қолданылатын кұқық" деп келтірудің мейлінше терең заңдық мәні бар сияқты. Біздің пікірімізге, онын, себебі мынада, нормативтік қүқықтық актілер тек қүқық нормаларына ғана емес, сонымен бірге басқа да қүқықтық элементтерден: қүқықтық анықтамалардан, ұғымдардан, принциптерден, идеялардан, декларациялардан, кіріспелерден және тағы басқаларынан түрады. Қүқықтың тек нормалары ғана емес, тұтас нормативтік қүқықтық акт қоғамдық қатынастарды реттеуге (ретке келтіруге) бағытталған. Әрбір құқык, элементінің өз мақсаты, бағыты бар және тиісті рөл атқарады. Демек, нормативтік қүқықтық актілердегі қүқық нормалары ғана емес, сонымен бірге тұтас алғанда нормативтік қүқықтық актілер де қолданылатын қүқықтың қайнар көзі болып табылады.

Осы баптың аталған тармағында нормативтік құқықтық актілерді қабылдау құқығы бар органдардың бәрі бірдей тізілмеген. Конституцияға сәйкес нормативтік құқықтық актілер қабылдауға құқылы субъект - халық, Президент, Парпамент, Үкімет, орталық атқарушы органдар болып табылады. Сонымен бірге 4-баптың 1-тармағында қолданылатын құқыққа Конституцияға сәйкес республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты жататындығы көрсетілген, Аталған органдардың нормативтік емес актілері қолданылатын қүқық актілері болып табылмайды34.

4.2. Қазақстан Республикасының Конституциясында Ресей Федерациясы Конституциясындағыдай (4-баптың 2-бөлігі) оньің үстемдік принципі тікелей бөлініп керсетілмеген. Алайда, Қазақстан Респубпикасы Конституциясында мұндай принциптің идеясы бар. Қазақстанның бүкіл аумағында Конститу-цияның үстемдік принципінің әртүрлі қыры бар. Ең алдымен, ол Республикада конституциялық қүрылысты орнықтырудан, әлеуметтік және құқықтық, мемлекет құруға бағыт ұстаудан көрінеді. Конституцияның үстемдігін тану мемлекеттің Конституция идеясына бағынуын білдіреді. Конституцияның үстемдігі барлық мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, лауазымды адамдардың және азаматтардың, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы қызметі оның принциптеріне, нормаларына қарап құрылуы тиістігін білдіреді. Қазақстанда аумақтық тұтастық, құрылымның, біртұтастық нысаны, президенттік басқару нысаны Конституцияның үстемдік принципіне негізделген. Сондықтан аталған мемлекеттік институттарға қарсы шығу Конституцияның үстемдік принципін бұзады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заң күші конституциялық заңдары сияқты жәй заңдардың да, өзге де нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға қайшы келмеуі тиістігін, барлық деңгейдегі мемлекеттік үкімет органдарының, лауазьімды адамдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, азаматтардың, олардың бірлестіктерінің Конституцияны сақтауға міндетті екендігін білдіреді. Консти-туцияның жоғары заңдық күші Конституцияға қайшы келетін нормативтік құқықтық актілердің немесе олардың жекелеген құқықтық нормаларының, ережелерінің заңдық күші жоқ деп есептелетінін және олардың күшін жоюға жататындығын білдіреді.

Конституция нормаларын тура қолдану мемлекеттік органдардың олар реттейтін қоғамдық қатынастарға тікелей қолдануын білдіреді. Конституцияның тура қолданылуы оның құқықтық жасампаздық рөлінен де көрінеді. Конституцияда қандай заңдар қабылдау қажеттігі атап керсетілген. Осы заңдар не нақты аталады, не атаусыз нұсқалады. Демек, Конституцияда Конституциялық Кеңестің құзыреті мен қызметі конституциялық заңмен реттелетіні айтылған. Парламенттің заң шығарушыпық қьізметі: меншік режимі, салық салу, сот құрылысы, сот ісін жүргізу және басқалары туралы заңдар шығаратыны жалпылай көрсетіледі.

Конституцияда жоғары мемпекеттік үкімет органдарының норма шығарушылық өкілеттігі белгіленген. Конституцияда көрсетілген шеңберде олар нормативтік құқықтық актілер қабылдайды.

Конституцияның нормалары: а) егер реттелуге жататын қоғамдық қатынастарды реттейтін арнайы нормалар жоқ болса; ә) егер коғамдық қатынастарды реттеу ұшін арнайы нормалар қабылдаудың қажеттігі жоқ болса; б) егер бар нормалар Конституцияның нормаларына қайшы келсе тікелей қол-данылады.

4.З.Дазақстан Республикасы Президентінің, "Қазақстан Рес-публикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою туралы" 1995 жыпғы 12 желтоқсандағы заң күші бар Жарлығы Республиканың халықаралық шарттарына байланысты мәселелерді реттейді.

Қазақстан Респубпикасының халықаралық шарттары - ол Қазақстан Республикасының шет мемлекет пен (немесе мемпекеттермен) не халықаралық үйымдармен жазбаша түрде жасалған және мұндай келісімнің бір құжатта немесе өзара байланысты бірнеше қүжатта бар-жоғына қарамастан, сондай-ақ оның, нақты атауына тәуелсіз халықаралық қүқық пен

реттелетін келісім.

Қазақстан Республикасының халықаралык, шарттары шет

мемлекеттермен:

Қазақстан Республикасының (мемлекетаралық шарттар);

Қазақстан Республикасы Үкіметінің (үкіметаралық шарттар);

Қазақстан Республикасының Республика Президентіне тікелей бағынатын және оның алдында есеп беретін министрліктері, мемлекеттік комитеттері және өзге де орталық органдары (ведомствоаралық шарттар) атынан жасалады.

Халықаралық шарттардың бәрі бірдей бекітілмейді .Бекіту -ол үшін халықаралық шартты Қазақстан Республикасы Парламенті арқылы бекіту жолымен Республиканың міндеттеме алуға келісуін білдіру әдісі.

Қазақстан Республикасынын, Парламентпен бекітілетін халықаралык, шарттарына:

1) қолданылатын заңдарға өзгерістер енгізілуін немесе жаңа заңдар қабылдануын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы заңдарында көзделгеннен өзге ережелер белгілеуді талап ететін;

2) Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасының өтетіні туралы шарттарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен аумақтық шекараласуы туралы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ерекше экономикалық аймақтары мен қүрылықтық шельфінің шекараласуы туралы;

3) қарусыздану немесе қарулануларға, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге халықаралық бақылау маселелері бойынша мемлекетаралық қатынастардың негіздері, сондай-ақ бейбітшілік шарттары мен үжымдық қауіпсіздік туралы шарттар;

4) егер мұндай шарттар оларға Қазақстан Республикасының егемендік құқығының бір бөлігінің жүзеге асырылуын беруді көздейтін немесе олардың органдарының шешімдерінің Қазақстан Республикасы үшін заңды жауаптылығын белгілейтін болса, Қазақстан Республикасының мемлекетаралық одақтарға, халықаралық ұйымдарға және өзге бірпестіктерге қатысуы туралы;

5) мемлекеттік займдар және Қазақстан Республикасына экономикалық және өзгедей көмек көрсету туралы халықаралық шарттар жатады.

Уағдаласушы мемлекеттер шарттар жасасу кезінде оны кейін бекітуге келіскен жағдайда Казақстан Республикасының халықаралық шарттары бекітуге жатады.

Сөйтіп, Қазақстан Республикасының аса маңызды мемлекеттік маңызы бар және мемлекеттің егемендік кұқығына дейінгі көкейкесті мүдделерін қозғайтын халықаралық шарттары бекітуге жатады.

Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан Респубпикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің жүгінуімен Қазақстан Реслубликасының халықаралық шарттарының Кон-ституцияға сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.

Қазақстан Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының оның заңдарынан басымдығы болады. Егер Конституцияда жай заңдар мен конституциялык, заңдардың шектелгендігін ескерсек, оңда, әрине, Қазақстан Республикасының Парламент бекіткен халықаралық шарттарының тек жәй заң алдында ғана басым екендігі түсінікті болады. Казақстан Республикасының Парләамент бекіткен халықаралық шарттары тікелей қолданылады. Бұл құқықтық нормалары бар мұндай шарттардың тиісті қоғамдық қатынастарды реттейтін, оларға қатысушылардың құқықтарын, міндетіері мен жауап кершіліктерін тудыратынын білдіреді.

Халықаралық шарттарда олардағы нормативтік ережелерді қолдану үшін заң шығарудың қажеттілін керсетілуі мумкін.

Онда халықаралық шарттардың ережелері заң қабылдау арқылы іске асырылады.

Сондықтан бекітілгенге дейін халықаралық шарттардың Қазақстан Респубпикасы Конституциясына сәйкестігі қаралады. Конституциялық Кеңес Президенттің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттарының жалпы санының бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің жүгінуімен Қазақстан Реслубликасының халықаралық шарттарының Кон-ституцияға сәйкестігін оларды бекіткенге дейін қарайды. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған халықаралық шарттар бекітілмейді және қолданысқа енгізілмейді.

Мұндай заңның ерекшелігі мынада, біріншіден, оның қайнар көзі халықаралық шарт болып табылады, екіншіден, мұндай заңмен халықаралық; шартқа өзгеріс, толықтыру енгізілмейді; және үшіншіден, оған Казакстан Республикасының заңдарын қабылдау тәртібі қолданылады.

4.4. Конституцияға сәйкес, Республика қатысушы болып табылатын барлық заңдар, халықаралық шарттар жарияланады. Казақстан Республикасының Казақстан Республикасының Парламенті қабылдаған заңдары, қаулылары және басқа актілері қазақ және орыс тілдерінде шығатын "Парламент Жаршысында", "Егемен Қ азақстан", "Казахстанская правда", "Заң", "Юридическая газета" газеттерінде жарияланады. Қазақстан Республикасының заңдары аталған газеттерде немесе олардың ресми қосымшаларында Қазақстан Республикасының Президенті қоп қойғаннан кейін жеті күндік мерзім ішінде, бірақ, олар қабылданған күннен төрт аптадан кешіктірілмей жарияланады. Қазақстан Республикасыньің Парламенті қабылдаған қаулылар мен басқа актілер аталған газеттерде олар қабылданған күннен жеті күннен кешіктірмей жарияланады. Казақстан Республикасы заңдарының "Парпамент Жаршысында", "Егемен Қазақстан", "Казахстанская правда" газеттерінде жариялануы ресми жариялану болып табылады.

Аталған барлық акілер, сондай-ақ өзге де баспасөз органдарында жариялануы, теледидар, радио арқылы хабарлануы, телеграф арқылы берілуі, тиісті органдар мен ұйымдарға жіберілуі мүмкін.

Қазақстән Республикасының Заңдары, Парламенттің нормативтік сипаттағы басқа да актілері "Егемен Қазақстан" және "Казахстанская правда" газеттерінде немесе олардьің ресми қосымшаларында жарияланған күннен кейін он күн өткен соң Республиканың бүкіл аумағында бір мезгілде күшіне енеді. Заңның күшіне енуінің көрсетілген мерзімі Республика Парламенті актіні қабылдаған кезде оны қолдануға енгізудің басқа мерзімін белгілеген жағдайда қолданылмайды.

Бұл жағдайда әңгіме Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының барлық түрлерінің жариялануы жөнінде болып отыр.Казақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау және олардың күшін жою тәртібі туралы" заң күші бар Жарлығында оларды жариялау тәртібі көзделген. Парламент бекіткен, Қазәқстан Республикасы үшін күшіне енген мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар Парламенттің ресми басылымдарында жарияланады.

Қазақстан Республикасы үшін күшіне енген, бекітуге жатпайтын мемлекетаралық және үкіметаралық шарттар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қосылуы, Президенттің келтірілген жарлығы белгілеген тәртіпте жүзеге асырылған үкіметаралық шарттар "Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің жинағында" жарияланады. Ведомствоаралык,, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қосылуы Президент жарлығымен белгіленген тәртіпте жүзеге асырылған шарттарды қоса алғанда, Казақстан Республи-касы үшін күшіне енгізілген халықаралық шарттар "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының, келісімдерінің және жекелеген заң актілерінің Бюллетенінде" жарияланады) Қазақстан Республикасының шетел тілінде мәтіні бірдей жасалған халықаралық шарттары осы тілдердің бірінен қазақ және орыс тілдеріне ресми түрдегі аудармасымен жарияланады.

Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік қүқықтық актілер де ресми, яғни оларды қабылдаған мемлекеттік органдардың атынан ресми түрде жариялануы тиіс. Тек осындай реттерде ғана оларды нақты жағдайларға қолдануға болады.Осы ретте әңгіме Президенттің нормативтік жарлықтары, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің, Жоғарғы Соттың қаулылары, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың нормативтік актілері жөнінде болып отыр.

Қазақстанның ежелгі дәстүрлі құқық нормаларын жан-жақты зерттеп алмайынша, Қазақстан Республикасындағы апеллияциялық өндіріс жайлы толыққанды әңгіме айту тіпті де мүмкін емес. Өкінішке орай, отандық қылмыстық процесс жүйесінде соттың үкімдері мен шешімдерін апелляциялық қайта қарау институты соңғы уақыттарда ғана пайда болғандықтан, Қазан төңкерілісіне дейінгі қазақ құқықнамасынан бұл тақырыпты дөп басып тауып алудың қиын екені де рас.

Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан біркелкі болғанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әр түрлі нормалар мен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде бір-бірінен тым алшақ емес,қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді.Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалар мен институттардың күні кешегі он тоғызыншы ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім,сондықтан да болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсыбір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айту оңай емес.

Қазан төңкерілісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында қылмыстық және азаматтық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер-білінбес қана болды. Қазақтардың пікірінің дамуы жөнінде он тоғызыншы ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш. Уәлиханов былай дейді:

Қылмыспен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек тұрмыс-салты басқаша дамыған қырғыздардан (қазақтардан) орыстармен немесе басқа еуропалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес”35.

























ІІІ тарау. Конституциялық нормалардың түсінігі және

ерекшеліктері.

Республикамыздың қоғамдық, саяси және экономикалық өміріндегі қазіргі түбегейлі өзгерістер, жүзеге асырылып жатқан -құқықтық реформа еліміздің әрбір азаматынан құқықтық сауаттылықты талап етеді. Еліміз демократиялық өркениетті мемлекеттер қатарына қосылуға бекем бел байлады. Адам құқықтары аяқ асты етілмей, заңсыздық пен жемқорлық жайламай, мемлекетіміз нығаю, дамуы және. көркеюі үшін заңның талабы мүлтіксіз орындалуы тиіс. Заң үстемдігі болмаған жерде құқықтық мемлекет те болмайды. Тіпті ежелгі дүние адамдары да еркіндікті аңсағанда заңның үстемдігі арқылы бостандыққа жетуге болады деп топшылаған екен. Ежелгі Римнің әйгілі ғұлама ойшылы Марк Тулий Цицерон: "Біз

заңның құлы болғанда ғана еркін бола аламыз"деп әсерлі айтқан екен. Әділеттік, ізгілік қағидаларын жүзеге асыру, қоғамды және мемлекетті демократиялық тұрғыдан

ұйымдастыру заңның үстемдіғі арқылы қамтамасыз етіледі.

Демократиялық қуқықтық мемлекет құрамыз дсген әрбір адамның өз құқыктарын жете біліп, заң саласынан мағлұмат алғаны дұрыс. Сондықтан еліміздің әр азаматы республикамыздың Конституциясымен, соған сай келетін заңдармен, өзге де нормагивтік-құқықтық актілермен жстс танысуы тиіс.

Конституциялық-құқықтық, нормалар реттейтін қарым-қатынастардың субъектісіне, алдымен, әлеуметтік бірлестіктер-халық, таптар, ұлттар, топтар, коллективтер және жеке тұлғалар жатады. Сонымен қатар, конституциялық-құқықтыҚ нормалар реттейтін қарым-катынастардың субъектісіне әлеуметтік бірлестіктердің саяси-құқықтық қызметін жүзеге асыратын ұйымдык,

құрылымдар жатады. Солардың ішінде басты орын мемлекет пен саяси жүйеге беріледі. Әртүрлі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да, еңбек коллективтері де конституциялық норма реттейтін қатынастардың субъектісі болып табылады. Әрине, ұйымдардың барлығы тек конституциялық-құқықтық норма реттейтін қатынастардың субъектісі, ғана емес, олардың көпшілігі ағымдағы заңдардың нормаларына сәйкес қызмет атқарады.

Конституциялық-құқықтық норма солардық саяси және экономикалық жүйедегі орнын анықтайды. Конституциялық-құқықтық норманың, басқа құқықтық нормаларға қарағанда, реттейтін қарым-қатынастар ауқымы кеңірек және объектілері өзгеше. Конституциялық-құқықтық норма мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды салаларындағы қарым-қатынастарды реттейді.

Конституциялық-құқықтық норма мемлекеттік ұйымдардың мәртебесін, мемлеқеттік органдардың қүзіретін, азаматтардың, қоғамдық ұйымдардың, еңбек

коллективтерінің құқықтық жағдайын реттейді, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қызмет істеу қағидаларын белгілсйді және олардың өзара карым-қатынас жасау негізін бекітеді. Конституциялық құқықтан өзге құқық салаларының нормалары қоғамдық қарым-қатынастарды реттеу барысында ықпал етудің нақтылы түрлері мен әдістерін қолданады. Мысалы, әкімшілік құкық саласында-әрекет жасауға ұйғарымды қолдану, әрекет жасауға сендіру немесе көндіру және тыйым салу

шараларын қолдану қылмыстық құқық саласында-тыйым салу нормаларын қолдану. Ал, конституциялық-құқықтық норма-құқықтық жүйенің ірге тасы, негізі және бүкіл құқықшығармашылық қызметтің берік- белгісі ретінде де, қоғамдық қарым - қатынасқа ықпал етудің тікелей жолы ретінде де құқықтық реттеудің жалпы бағытын ұстанады. Құқықтың бір бөлігі бола түра, конституциялық-құқықтық нормалар оның негізгі қасиеттеріне және барлық әлеуметтік нормаларға тән жалпы жүйелік белгілергс ие болады. Сонымен бірге, конституциялық нормалар, басқа

нормалар сияқты, құқықтың сыртқы нысанында көрсетілген қосымша мәндік жақтарын айқындайтынын ескеру қажет. Конституциялық-құқықтық нормалардың міндеті қоғамдық қарым-қатынастарды нормалаудан, өлшеуден және- бағалаудан тұрады. Конституциялық-құқықтық нормалар әлеуметтік субъектілердің мінез-құлық, құқықтары және бостандықтары өлшемдерін және қоғамдық қарым-қатынастарды реттеу өлшемін белгілейді. Олар әлеуметтік қүндылықтарды және жауаптылықты өлшеудің, әлеуметтік игілікті үлестірудің жоне қорғаудың ерекше құралы болып табылады. Конституциялық-

құқықтық нормалар құқық субъектілерінің мінез-құлықтарын бағалауда "' біркелкілікті ұстанады және олардың жалпыға бірдей талаптары заңи теңдіктің маңызды алғы шарты болып табылады.

. Конституциялық-құқықтық нормалар ақпараттық толықтықпен, универсалды, көпмақсатты сипатымен өзгешеленеді. Көптеген конституциялық-құқықтық нормаларға көптеген әлеуметтік нұсқалар сәйкес келеді. Конституциялық-құқықтық нормаларға азаматтардың, басқа субъектілердің мүдделеріне ықпал ету, олардың алдыларына бслгілі бір мақсат қою қабілеттілігі тән.

Кон ституц иял ық- құқықтық нормалар, жалпы алғанда, мемлекетпен ерекше байланыста болады. Өйткені оларды белгілеу және жүзеге асыру мемлекетсіз мүмкін емес. Конституциялық ұйғарымдардың көптеген жағдайларда ерікті түрде орындалуы, олардың мемлекеттік-кендіру сипатынан айырылатынын білдірмейді. Яғни, олар әртүрлі қоғамдық құралдардың негізінде жүзеге асырылуымен қатар, мемлекеттің көндіру күшімен қорғалады.

Конституциялық-құқықтық нормалар жалпыға міндетті мінез-құық ережелерін қалыптастырады.

Жоғары заңи күш белгісі тек конституциялық-құқықтық нормаларға ғана тән. Конституцияның жоғары заңи күші, оның мемлекеттің және қоғамның басты, маңызды мәселелерін саяси-заңи шешуіне байланысты. Конституцияның үстемдігі ағымдағы норма шығармашылық және құқық қолданушылық қызметтің заңи базасы ретіндегі жоғары заңи куштің ролін заңдылық пен құқықтық тәртіп режимінің нсгізі ретінде түсіндіреді. Барлық заңдар, өзге де норматинтік құкықтық актілер, құқық қолданушы

актілер Конституцияға сайкелуі тиіс және барлық коғамдық, мемлекеттік ұйымдар оны басшылыққа алуы қажет. Конституцияны мүлтіксіз дәлме-дәл сақтау барлық

азаматтардың және басқа а-дамдардың мінез-құлық эталоны болуы абзал. Көптеген ғалымдар конституциялық-құқықтық нормалардың ерекшеліктерін олардың құрылымдарымен ұштастырады. Ол бір жағынан дұрыс. Өйткені, конституциялық-құқықтық норманың құрылымын айқындау, оның әртүрлі элементтерінің ішкі байланысын анықтауға және оның заңи табиғатын тереңірек түсінуге қосымша мүмкіндік береді.

Құқықтық әдебиетте конституциялық-құқықтық нормалардың құрылымына байланысты әртүрлі козқарастар бар. В.К. Бабаевтің пікірінше: "Норма құрылымының барлық элементтері және олардың белгілі бір байланысы

бар болған жағдайда ғана, құқық нормасы қоғамдық қарым-қатынастарды реттеудің ерекше қасиетіне ие болады, оның реттеу мүмкіндіктері қамтамасыз етіледі және әртурлі құқықтық бөлімшелер арасында жүйелік байланыстардың пайда болу шарты болады"./4,168/ Бұл козқарастың осал жерлері бар. Біріншіден, құқық, нормасының реттеушілік. ықпал етуі, сол норманың қоғамдық қарым-қатынастарға қатысушылардың мінез-құлығын анықтайтын ұйғарымымен байланыста болады. Екіншіден,- бұл пікір жалпының, ерекшенің және жекенің ара-қатынасын ескермейді. Құқықтық тәжірибені талдау барлық нормаларға жарамды құрылымды қалыптастыру әрекеті негізсіз қалғанын көрсетті. Құқықтық норманың біреуіне келетін құрылым басқасынакелмей қалуы мүмкін. Ережені құқық нормасы деп тану үшін үш "элементтің" (гипотеза, диспозиция, санкция) міндетті түрде болуы керек деген пікір "шындыққа қайшы келеді",- деп жазады

Б. В. Шейндлин./5,91/.

Құқықтық норманын, үш элементтік қүрылымы — бұл барынша көп элементтерден " құрылған құқықтық норманың жалпы үлгісі, моделі. Кейбір конституциялық- құқықтық нормалардың құрылымы осы модельге сәйкес келсе, ал кейбіреулерінің құрылымдары элементтердің саны өзгерген әртүрлі модификацияда кездеседі. Сонымен бірге, гипотеза мен санкция сияқты элементтер кейбір нормаларда болмаса да, диспозиция міндетті түрде болады. Себебі, диспозиция құқықтық норманың мәнін, мазмұнын, маңызды ерекшелігін құрайды. Конституциялық-құқықтық нормадағы элементтердің бар болуы оның бағыттылығына байланысты. Элементтердің ара-қатынасы және гипотезаның, диспозицияның, санкцияның нақтылы заңдылығын таңдау бірқатар факторлармен (реттелетін қоғамдық қатынастардың сипаты, норманың мазмұңы, заң шығару -саясатының ерекшеліктері, заң шығару техникасы тәсілдерінің жетілдіру дәрежесі және т.б.) анықталады. Осыған байланысты Ю.А.Тихомиров "конституциялық- құқықтық норма көбінесе өзінің құрылымы жағынан толық емес болады" деп атап кетті./б.і 32/ Үш "элементі" бар конституциялык нормаға Конституциямыздың мына нормасын мысал ретінде келтіруте 'болады: "Қазақстан Республикасының Президенті мына жағдайларда: Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер - Министрді тағайындауға екі мәрте келісім бермегенде, Парламснттің Палаталары арасындағы немесе Парламент пен мемлекеттік өкіметтің басқа тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дағдарыс болғанда Парламентті тарата алады". /63-бап/ Екі "элементі" бар конституциялық нормаға мына норманы жатқызуға болады: "Қазақстан Республикасының азаматы

жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылғаң жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік Қамсыздандырылуына кепілдік беріледі". /28-бап/ .

Құқық норма.сының барлық элементтері қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге бағытталған. Олардың ішінен басты маңызға диспозиция ие болады. Диспозиция белгілі бір қоғамдық қарым-қатынастарға қатысушы субъектілердің мінез-құлық ережелерін қалыптастырады, яғни, сол қарым-қатынастарды реттейді.

"Норманың өзегі деп норманың талаптары құрайтын диспозицияны атауға болады. Диспозиция субъектілердің міндеттерін, немесе тиісті әрекеттенуін, немесе осы екеуін бірге белгілейді. Онда норманың адресаттары өздерін қала.й үстануы қажет екені туралы көрсетіледі. Диспоз.ицияны танып білу, оны табу және анықтау норманы жүзеге асыру үшін маңызды, аса қажет,"-деп жазады П.Е.Недбайло./7.62/ Бұған қоса, О.С.Иоффе, М.Д.Шаргородский: "Диспозиция құқық нормасынық қажетті және шешуші құрамдас элементі болып табылады,"- деп ерекше көңіл аударады./8.156/

Конституциялық-құқықтық норманың көпшілігі тек ғана диспозициядан тұрады. "Диспозиция қоғамдық қатынастарды реттсудің негізгі жұмыстарын атқарады. Гипотеза диспозицияның жұмыс істеу (немесе жұмыс істемеу) салаларын белгілеу мақсатына қызмет жасайды. Яғни, гипотеза диспозицияны қолдануды қамтамасыз етеді және оның іске асу шарттарын, шекараларын белгілейді.

Кейбір конституциялық-құқықтық нормаларда гипотеза жоқ болады. Оларға 'қағида-нормаларының, мақсат-нормаларының, тыйым салушы нормалардың көпшілігі жатады. Гипотеза конституциялық-құқықтық норманың құрамдас бөлшегі ретінде біртекті емес және өзінің құрылымы жағынан бірнеше түрге бөлінеді. Егер норма диспозициясының жұмыс істеуі белгілі бір жағдайға тәуелділігімен ерекшелінсе, мұндай гипотеза жай гипотеза деп аталады, мысалы: "Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады"./70-бап,1-тармақ/. Күрделі гипотезаларда диспозицияның жұмыс істеуі белгілі бір шарттардың жиынтығына байланысты болады, мысалы: "Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған мемлексттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын -Республика азаматы сайлана алады"./41-бап,2-тармақ/ Конституциялық-құқықтық норманың гипотезасы альтернативтік болуы мүмкін. Мұнда норма диспозициясында көрсетілген бірнеше шарттардың біреуі бар болған жағдайда басшылыққа алуға болады, мысалы: "Қазақстан Республикасының Президенті қызметінен мерзімінен бұрын босаған немесе кетірілген жағдайда, сондай-ақ қайтыс болған жағдайда Президенттің міндетін атқару уақытша Парламент Сенатының Төрағасына ауысады"./48-бап, 1-тармақ/

Конституциялык-куқықтық нормалардың гипотезаларын аңықтық- дәрежесіне қарай нақты-тұжырымды және біршама-тұжырымды деп жіктеуге болады. Нақты-тұжырымды гипотезаларда сол норманың диспозициясын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жағдайлар нақтылы тікелей және мейлінше толық көрсетіледі. Бұған мысал ретінде Президентті қызметінен кетіруге, төтенше жағдайды енгізуге байланысты кейбір құқықтар мен бостандықтарды шектеуге бағытталған жағдайларды келтіруге болады. Біршама- тұжырымды гипотезалар диспозицияны қолданудың шарттарын көрсетсе де, бірақ олардын, мазмұнын ашпайды және мұны сол норманы жүзеге асырушы субъектілерге қалдырады.

Мысалы: "Парламенттің сенімсіздік білдіруіне байланысты Үкіметтің орнынан түсуі қабылданбаған жағдайда Президент Парламентті таратуға хақылы."/70-бап/ Кейбір конституциялық-құқықтық нормаларда нақты-тұжырымды және біршама-тұжырымды гипотезалар кездеседі. Мысалы: "Қазақстан Республикасының Президенті Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген жағдайда Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация жариялап, бүл тур.алы республика Парламентіне дерсу хабарлайды." /44-бап/

Құқықтық норманың үшінші - элементі санкция мемлекеттің мәжбүрлеу шараларын білдіреді. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары өз міндеттсрін орындамаған немесе құқықтарын теріс пайдаланған кінәлі адамдарға және құқықтық тәртіпті сақтау мақсатында қолданылады. Осыған байланысты Ж.Ч. Салимбаева санкцияны екі мағынада түсінуге- болатындығын атап көрсетті. Бір жақтьі мағынада - оны бұзғаны жағдайында қолданылатын құқықтық нысанда кезделген заңи салдар (жалпы ереже бойынша — мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары). Демек, санкция нормада бекітілген жағдайда ғана оның құрылымдық элементі болып табылады. Ал қалған барлық жағдайларда санкция кең мағынада түсініледі, өйткені, мемлекет әрқашан өзіне құқықтық норманы мәжбүрлеу арқылы жүзеге асыру мүмкіндігін қалдырады. Конституциялық-құқықтық актілердің көптеген нормаларында санкцияның жоқ болуы оларды бұзған жағдайда мемлекеттік мәжбүрлсу мүмкіндігін жоймайды. Мұнда мемлекеттік мәжбүрлеуді өзге құқықтық нормалар арқылы пайдалану ерекшелігі туралы айтылады.

Конституциялық санкциялар тиісті субьектілерге қолайсыз салдардың пайда болуын белгілейді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің, қызметінен кетірілуі, Парламентінің таратылуы, Үкіметінің орнынан түсуі.

3.1 Конституциялық құқықтық нормалар

Конституциялық нормаларды топтастыру.

Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастырудың ең маңызды мәселесі — ол қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуіш ретінде нормалардың елеулі қасиеттерін көрсетіп соның негізінде теория -мен тәжірибенің мәселелерін шешуге жәрдемдесетін конституциялық-құқықтық норманың өзіндік ерекшіліктерін айқындау болып табылады. Ғылыми топтастыру нормаларды оқып білуді, жеңілдетеді, соның арқасында құқықтық ережелерді дұрыс түсінуге Конституцияны жалпы құқықтық реттеу механизімін мейлінше жетілдіруге мүмкіндік туады. Әрбір

топтастыру белгілі бір мөлшерде шартты түрде және зерттеу мақсаттарына байлаңысты болады. Нормаларды әртүрлі негіздер бойьтнша жіктсуге -болады. Бұл мәселенің зор маңызы бар жәнс топтастырудың мақсатына жету үшін жіктеу белгілерін дұрыс таңдау керек. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтарға бөлуде зерттелетін объекті топтастырудың жалпы талаптарына сай болуы қажет. Ең

алдымен, объектінің болатын жіктелу бағыты анықталады, содан кейін сол объектінің жіктелу негіздерін және нақты шекараларын анықтайтын қасиеттері қарастырылады. Топтастырудың нсгіздсрі ретінде тек ішкі заңдылықтарды, мәнді жалпылылықты қамтып көрсететін қасиеттер ғана бола алады. Мұнда-жуйелердің айырмашылығы, ұқсастығы және өзара байланыстары ескерілуі керек. Барлық құқықтық нормаларда топтастырудың бірыңғай негіздері жоқ. Сол себепті, конституциялық-құқықтық нормалардың мәндік қасиеттерін анықтайтын белгілерді бекітудің әдістемелік талаптарын қалыптастыру туралы ғана сөз козғалады. Конституциялық-құқықтық нормаларды топтастыру негіздеріне мыналарды жатқызуға болады конституциялық реттеудің объектісі; конституциялық-құқықтық норманың бағыттылығы; ұйғарымның анықтық дәрежесі ұйғарымның міндеттілік сипаты; реттейтін, қоғамдық қарым- қатынастардың көлемі; конституциялық-құқықтық нормалардың иерархиясы; норма ықпал ететін субъектілер; норманың уақыт бойынша қолдану күші; конституциялық реттеу механизімдегі атқаратын ерекше. Осы негіздердің жиынтығы әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың. арасындағы аса маңызды байланыстарын қоғамдық -қарым-қатынастарға ықпал ету ерекшеліктерін, материалдық және іс жүргізуші нормалардың ара-қатынасын т.с.с. анықтауға мүмкіндік береді.

Конституциялық реттеудің объектілерін тандау әртүрлі факторлармен себептеледі. Конституциялық реттеу объектілерінің ерекшелігі және оларға тиісті қоғамдық қарым-қатынастар, белгілі мөлшерде, Конституцияның құрылысын, мазмұның және басқа да маңызды сипаттамаларын анықтайды. Өз кезегінде құрылыс конституциялық-құқықтық нормалардың жүйесіне және оның ішкі құрылымына ықпал етеді./14.53/

Конституциялық реттеудің маңызды объектілеріне мыналар жатады: конституциялык құрылыс негіздері; жекс тұлғаның құқықтық жағдайы; мемлекеттік құрылыс мемілекеттік билік және мемлскеттік органдары жергілікті өзін-өзі басқару Ерекше объект ретінде Конституцияның өзі (Конституцияға өзгертулер енгізу және қайта қарау, қорытыңды және өтпелі ережелер) қарастырылады.

Аталған объектілерге- байланысты конституциялық -құқықтық нормалардың жалпы топтастыруын жасауға болады. Бұл топтастырудың бірінші тобын конституциялық құрылыс негізіндерін аша-отырып, егемендікті, халықтық билікті бекітетің, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына деп жариялайтын мемлекеттің қоғамдағы орнын, оның басты міндеттері мен мақсаттарын, мемлекеттік билікті ұиымдастырудың қағидаларын анықтайтын, жергілікті өзін-өзі басқаруды белгілейтін және кепілдік беретін, идеологиялық және саяси әр алуандылықты, қоғамдық бірлестіктердің саяси -құқықтық негіздерін бекітетін конституциялық құқықтық нормалар құрайды. Сонымен бірге бұл топқа экономикалық кеңістіктің бірлігін қамтамасыз ететін, (меншіктің нысандары мен объектілерін қамтитын, әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын, Конституцияның

заңи күші мен қолдану сипатын анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Конституциялық-құқықтық нормалардың бұл тобын өзгеше заңи режимі ерекшелейді. Бұл топтың нормалары кең көлемдеғі қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді және Конституцияның барлық негізгі функцияларын (әсіресе, құрылтайшы) атқаруға қатысады. Осы нормалардың қоғамдық қдрым-қатынастарға ықпал етуі белгілеу, бекіту арқылы жасалады, сондықтан мұнда жалпы реттеуші нормалар басым.

Екінші топқа адамның көне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын реттейтін конституциялық-құқықтық нормаларды жатқызуға болады. Бұл топқа кіретін конституциялық-құқықтық нормалар теңдікті, адам мен азаматтың жеке, саяси, әлеуметтік-экономикалық құқықтары мсн бостандықтарын, негізгі құқықтары мен бостандықтардың кепілдіктерін, негізгі міндеттерін бекітеді. Конституциялык-құқықтык нормалардың бұл тобына құрылтайшы фуңкцияның мәнін айқындайтын белгілеу, бекіту сияқты жақтары тән болғанымен де, алдынғы қатарға құқық беруші және қорғаушы функциялар шығады. Мұндай нормалар ұсынылуы-міндеттеуші сипатқа ие болып, қоғамдық қарым-қатынастарға нақтылы реттеушілік ықпал етеді.

Үшінші топқа, мемлекеттік құрылысты, егемендікті, мемлекеттік және территориялық біртұтастықты бекітетін конституциялық құқықтық нормалар жатады. Олар Қазақстан Республикасының мәртебесін және рәміздерін анықтайды. Жалпы конституциялық реттеудің ерекшелігін, табиғатын мемлекеттік -билікке, оны ұйымдастыруға, мемлекеттік органдарға байланысты конституциялық-құқықтық нормалар неғұрлым толық айқындайды. Жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты конституциялық-құқықтық нормаларды жеке бір топ ретінде қарастыруға болады. Мұнда жергіліктг өзін-өзі басқарудың мақсат-міндеттері, ұйымдасу негіздері және кепілдіктері туралы соз қозғалады.

Конституцияға өзғсртулер енгізу мен қайта қарау тәртібін, қорытынды және өтпелі ережелерді белгілейтін конституциялық-құқықтық нормаларды бір топка жатқызуға болады.

Конституциялық-құқықтық норманың конституциялық реттеу механизіміндегі атқаратын ролінің ерекшелігін ескере отырып, оны материалдық және іс-жүргізуші деп бөлуге болады. Конституциялық-құқықтық іс-жүргізуші норма белгілі бір тәртіпті (процедуралар, процессуалдық формалар) сақтағанда, өкілетті субъектілердің өз міндеттерін іс жүзіне асырғанда пайда болатын қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді. Ал материалдық норма мемлекеттік органдардың және басқа субъектілердің қызметінің мазмұнын айқындаған олардың құқықтық жағдайын, құзыретін т.б. белгілейді. Конституциялық-құқықтық іс-жүргізуші нормалар материалдық нормалардың ұйымдастырушылық-құқықтық жолдарының тәртібін, әдістерін, тәсілдерін белгілейді.

Мысалы, Қазақстан Республикасының Парламенті Конституцияға сәйкес заң шығару кызметін былай жүзеге асырады: "Мәжіліс көпшілік даусымен- макұлдаған заң жобасы Сенатқа беріледі, ол онда әрі кеткендеалпыс күннің ішінде қаралады. Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған жоба

заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі" ./61-бап/

Іс-жүргізуші нормалар мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың құкық шығармашылык пен құкық қолданушылық қызметіне тікелей катысты лауазымды адамдардың кәсіби жетілуіне, ұйымдастырушылық жұмыстарының жоғары сатыға көтерілуіне мүмкіндін туғызады. Олар коғамдық қарым-қатынастарды реттеудегі құкықтың ықпалдығын және маңыздылығын көтереді. Іс-жүргізуші нормалардың жоктығы немесе жетілмегендігі кұкыктың реттеушілік ықпал етуін едәуір бәсендетеді.

Конституциялық материалдық және іс-жүргізуші нормалардың ара-қатынасының заңи табиғаты, негізінен, басқа да құқық салалары нормаларының (мысалы, қылмыстық-құқықтық және қылмыстық-іс жүргізу нормалары) ара-қатынасы сиякты. Алайда, бұл байланыс сала аралык емес, сала ішіңдегі болып табылады. Конституциялық іс-жүргізуші нормалардың мақсаттық бағыттылығы мынада олар демократияны жүзеге асырудың ұйымдастыру-құқықтық іс жүргізу нысандарын белгілейді: өкілетті субъектілер қызметінің іс жүргізу тәртібін бекітеді өкілетті субъектілер қызметіне еңбекті ұйымдастырудың ғылыми элементтерін енгізеді, әбден жетілген процедураға жалпыға міндетті сипат береді; іс жүргізу кызметіне қатысушылардың "құқықтары мен мүдделерін сақтаудың заңи алғы шарттарын қалыптастырады; конституциялық-құқықтық қарым-катынастар саласындағы

заңдылықты нығайтудың қажетті шарты болады. Атқаратын міндеттеріне сәйкес конституциялық іс-жүргізуші нормалар іс жүргізу қызметіне қатысушьшардың құрамын айқындайды; олардың құқықтары мен міндеттерін, қажетті әрекет түрлерін, бірізділігін және нақтылы мәселелерді щешуге байланысты ерекшеліктерді белгілейді.

Конституциялық іс-жү'гізуші нормалардың басқа құкық салаларының іс-жүргізуші нормаларынан ерекшелейтін белгілері бар. Конституциялық іс-жүргізуші нормалар ұйғарымдарының сипатынан және бағыттылығынан көрінетін ерекше заңи мазмұнға ие болады. Барлық конституцңялык іс-жүргізуші нормалар, басқа да құқық салаларының іс-жүргізуші нормалары сияқты жалпы процедуралық сипатта болады. Сонымен бірге, олардың өзгешеліктері де бар. Бірқатар авторлар, барлык іс-жүргізуші нормаларға тән белгілердің бірі ретінде — оларды қабылдау арқылы жаңа қарым-қатынастардың пайда болуын және қоғамдык, мемлекеттік өмірдің әркилы жақтарын басқарудың бұрын болмаған, тек құқықтық қарым-қатынастар түрінде мүмкін болатын жаңа нысандарын калыптастыруын қарастырады. ./1/ Іс-жүргізуші нормалар негізгі қарым-қатынастарды тікелей реттемесе де, олардың өздері бекіткен қосымша, көмекші қоғамдык қарым-қатынастар арқылы ыкпал -етеді. Бірақ та, бұл іс-жүргізуші нормалардың жаңа қоғамдық қарым-қатынастарды қалыптастыру мүмкіндігінен айырылғанын білдірмейді. Іс-жүргізуші нормалар өмірге әкелген жаңа қоғамдық қарым-қатынастар құкықтық қарым-қатынастардың барлық белгілеріне ие болады. Конституциялық іс-жүргізуші нормалардың реттеушілік ықпал етуі мемлекеттік органдардың құкық шығармашылық және құқық қолданушылық қызметін қамтиды. Бұл осымен тек құқық қолданушылық қызметті реттеумен ғана шектелетін басқа құқық салаларынан өзгешеленеді. Конституциялық-құқытық іс-жүргізуші нормаларды жүзеге асыру процесіне қатысатын субъектілердің шеңбері басқа құқық салаларының іс-жүргізуші нормаларын жүзеге асыруына қарағанда әлдеқайда кеңірек. Конституциялық _ іс-жүргізуші нормалар айқындалу нысанымен ерекшелінеді. Мәселен, қылмыстық іс-жүргізуші және азаматтық іс-жүргізуші нормалар тиісті іс жүргізу кодекстерінде шоғырланса, ал конституциялық іс-жүргізуші нормалар әртүрлі нормативтік актілерде, бұған коса, материалдык нормаларымен бірге кездеседі

Конституциялық-құқықтық нормалардың атақаратын функцияларының ерекшелігіне байланысты оларды құқық беруші және құқық қорғаушы деп ажыратуға болады. Құқық беруші конституциялық-құкыктык нормалар позитивті заңи құкықтар мен. міндеттерді белгілесе, құкык қорғаушы конституциялық-құқықтық нормалар оларды бұзушылықтан қорғауға және заңи жауапкершілік шараларын,, соған қоса конституциялық кепілдіктерді

белгілеуге бағытталған.

Конституциялық кепілді нормаларды жеке бір топқа жатқызуға болады. Мұндай нормалар Конституциянын баска нормасының ұйғарымын камтамасыз етеді. Мәнісінде, кепілді конституциялык-құкыктық нормалар мемлекетке, оның органдарына, қоғамдық-ұйымдарға және адамдарға өздері қорғайтын басқа нормадағы құқыктарды іске асыру үшін нақты жағдайды қамтамасыз етуге бағытталған 'мінез-құлықтың белгілі бір вариантын нұсқайтын жалпы сипаттағы бекітулер болып табылады. Олар белгілі бір мінез-құлық түріне тыйым салу ретінде де айқындалуы мүмкін. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабының 2-тармағындағы "Ешкімнің өз бетінше адам өмірін киюға хақысы жоқ" деген норма әркімнің өмір сүру құқығын кепілдейді.

Конституциялық ұйғарымдардың -негізгі бағыттылық сипатына қарай конституциялық құқықтық нормалар 4-ке бөлінеді: міндеттеушіз- тыйым салушы құкық (өкілеттік) беруші және реттеуші.

Конституциялык-құқықтық нормалардың осы топтастыруын норманың логикалык немесе грамматикалық құрылымына тәуелдеуге болмайды, себебі, бұл топтастыру ұйғарымдардағы мемлекеттің екпін койғанын білдіреді және әрбір жеке норма барлык.- жағдайларда белгілі бір мінез-құлықты рұқсат ету, тыйым салу немесе мөлшерлеу мақсатында белгіленеді.

Міндеттеуші конституциялық-құқықтық нормаға. мысалы Конституциямыздың мына нормалары жатады:

"1. Әркім Қазақстан Рсспубликасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтсуге міндетті.

2. Әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті". /34-бап/

"Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің алдында өз өкілеттігін доғарады"./70-бап,1-тармақ/.

Тыйым салатын конституциялық-құқықтық нормаға мына нормаларды жатқызуға болады: "Мақсаты немесе іс-әрекеті Рсспубликаның конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан -келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, " тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметше, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады"./5-бап/ "Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік ңемесе адамдық қадір-қасиет қорлайтындай жәбір көрсетуге болмайды"./17-бап/ "Республикаңың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды"./10бап, 2-тармақ/ "Ар-ождан бостандығы қүқығьін жүзеге асыру жалпы адамдық және

азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемсуге тиіс"./22-бап, 2-тармақ/.

Құқық беруші конституциялық. құқықтық нормаға мысал ретінде Конституциямыздың мына нормаларын келтіруге болады: "Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына қүқығы бар -және озінің құқықтары мен бостандықтарын, қажстті қорғанысты қоса алғанда занға қайшы келмсйтін барлық тәсілдермен қорғауға хакылы". /13-бап/; "Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оку және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар"./19-бап,2-тармақ/ "Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады"./26"-бап,1-тармақ/.

Сонымен қатар, бұл топқа өкілеттіктерді жүзеге асыруға байланысты нормаларды жатқызуға болады. Бұған мысал ретінде Конституциямыздың 44- және 66- баптарын келтіруге болады. Сонымен қатар, мұндай нормалар міндеттеуші сипатқа да ие болады.

Реттеуші конституциялық-құқықтық нормаларға Конституциямыздың мына нормаларын мысал ретінде келтіруге болады: "Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызмсті, сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың . Рсспубликадағы діни бірлестіктер басшыларын, тағайындауды Республиканың тиісті мемлекеттік органдармен келісу арқылы жүзеге асырылады. /5 бап/.

Мінез-құлық- ережесінің анықтық дарежесіне байланысты конституциялық-құқықтық нормаларды нақтылы-реттеуші және жалпы реттеуші (дефиниттік) деп екіге бөлуге болады.

Нақтылы-реттеуші нормада мінез-қүлық ережесі анық тұжырымдалған, -яғни мінез-құлықтың белгілі бір түріне нақтылы құқық берушілік, міндеттіліқ немесе тыйым салушылық сипат бсрілген. Мысалы: "Сенат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданған жоба заңға айналады және он күннің ішінде Президенттің қол қоюына беріледі"./61-бап/. "Жергілікті езін-езі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады"./89-бап, 2-тармақ/.

Конституциялық-қуқықтық нормалардың көпшілігі нақтылы-реттеуші екеніне көңіл аудару қажет. Бұларға диспозициясында субъективтік заңи құқықтар мен міндеттер көрсетілген конституциялық-құқықтық нормалардың барлығы жатады. Нақтылы-реттеуші нормаларға қарағанда дефинитивтік нормалар айтарлықтай анық көрініс таба алмаған мінез-құлық ережесін білдіреді. Бұл нормалар заңи маңызы бар құқықтық мақсаттарды, қағидаларды, түсініктерді немесе категорияларды айқындайды. Дефинитивтік нормаларда мінез-құлық ережесі жалпы тұрғыда айқындалады және олар заңи құқықтар мен міндеттерді тікелей қалыптастырмайды. Сонымен қатар, егер дефинитивтік норма ғылыми танымның нәтижссі болып, қоғамдық дамудың ақиқат заңдары мен заңдылықтарын қамтып көрсетсе, онда олар ең қымбат қазына болый; ессптеледі. Бұндай нормалар Конституцияымызда кездеседі: "Қазақстан Республикасы — президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет"./2-бап, 1-тармақ/ "Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -халық"./3-бап, 1-тармақ/; "Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Рес.публиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданыдады"./4-бап,2-тармақ/; "Рсспубликаның Президенті — халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мсн бостандықтарының рәмізі әрі кепілі"./40-бап, 2-тармақ/; "Парламент- — Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы./49-ба-п, 1-тармақ/ және т.с.с.

Конституциялық-құқықтық нормадағы ұйғарымдардың міндеттілік сипатының әртүрлі болуы, оларды императивтік, диспозитивтік және альтернативтік деп бөлуге мүмкіндік береді. Мұнда Конституцияның көтермелеу нормаларын атап кетуге болады.

Императивтік нормаларға оларда қалыптасқан ережеден ешбір шегініс болғызбайтын катаң кесімділік тән,мысалы, "Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды жөне өзге де міндетті төлемдсрді төлсу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады"./35-бап/ "Соттарды қаржыландыру, судьяларды тұрғын үймен қамтамасыз ету республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізіледі және ол сот төрелігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуге тиіс"./80-бап/

Диспозитивтік нормаларда белгіленген мінез-құлық ережесі қарым-қатынастарға қатысушылар өз мінез-құлықтарының басқаша шарттарын қалыптастырмағандықтан қолданылады, мысалы, "Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібін заңмен белгіленген шекте азаматтардың өздері белгілейді"./89-3/

Альтернативтік нормалар нақтылы жағдайларға байланысты мінез-құлықтың әртүрлі варианттарына жол береді, мысалы, "Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселесі Республиканың Президенті он күн мерзімде қарайды"./70-бап, 4-тармақ/.

Көтермелеу нормалары азаматтардың және олардың бірлестіктерінің қоғамға пайдалы қызметтерді іс жүзіне асырудағы мемлекеттің мүддесін бекітеді, мысалы,"Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады"./28-^бап,2-тармақ/'

Конституциялық-құқықтық нормалар реттейтін қоғамдық қарым-қатынастардың көлемі жағынан әртүрлі болғандықтан, оларды жалпы, арнайы және ерекше деп жіктеуге болады.

Жалпы конституциялық құқықтық нормалар біртектік сипаттағы қоғамдық қарым-қатынастардың барлығын немесе бірнеше түрлерін реттейді: "Республикада мемлекттік билік біртұтас ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне

сәйкес жүзеге асырылады"./3-бап, 4-тармақ/ .

Арнайы конституциялық-құқықтық нормалар қарым-қатынастардың тек белгілі бір түрін ғана реттейді, немесе өзгеше, арнайы бағыттылыққа ие болады: "Қазақстан Республикасында мсмлскеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады"./6-бап, тармақ/; "Конституция " күшіне енген кезде қолданылып жүрген Қазақстан Республикасыньгң заңдары оған қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады және Конституция қабылданған күннен бастап екі жыл ішінде оған сәйкес келтірілуге тиіс"./92-бап, 4-тармақ/.

Ерекше конституциялық-құқықтық нормалар жалпы және арнайы нормалардағы ережелерден кейбір үзінділерді айқындайды: "Үкімет . Қазақстан Республикасының атқарушы биліғін .жүзеге асырады, .атқарушы органдардың жүйесін басқарады және ,-олардың қызметіне басшылық жасайды"./64-бап, 1-тармақ/;- "Жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін",/6-бап, 3-тармақ/.

Мерзімі бойынша қолдануына байланысты конституциялық-құқықтық нормаларды) мерзімі белгісіз (шексіз) және б) мерзімі шектелген деп екіге бөлуге болады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды басқа да белгілер бойынша жіктеуге-болады. Мысалы, конституциялық-құқықтық нормалар бағытталған субъектілер б-ша, т.с.с...

3.2. Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жузеге асыру күрделі әлеуметтік-құқықтық құбылыс ретінде көптеген өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталады. Бұл жүзеге асыру процесінің әртүрлі элементтеріне (нысандары, құралдары, тәсілдері, механизмі, тікелей құқық субъектілерінің құқыққа сай мінез-қулық жуйесі, т.с.с.) қатысты. Осы мәселелерді зерттеу үншін", біріншіден, Конституцияның әлеуметтік бағыттылығын және мазмұнын, оның заңи куші мен орнын, және екіншіден, әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың- реттеушілік. ықпал ету ерекшеліктерін қарастыру қажет.

Мемлекеттануда конституциялық-құқықтық нормаларын жүзеге асыру ерекшеліктерін, әдетте, олардың қолданылуы сипатымен (тікелей немесе жанама түрде) байланыстырады./15.133/ Осыған байланысты екі негізгі позицияны ажыратуға болады. Бірінші позицияға сәйкес, Конституцияның барлық нормалары тікелей қолданылады./16.40/ Екінші позицияга сәйкес, конституциялық-құқықтық- нормалар тікелей және жанама (тікелей емес) қолданылады./і 7.19/, /18.5/Сонымен қатар, конституциялық-құқықтық-нормалардың тікелей қолданылуы жөніндегі позициясын мойындамайтын көзқарастар бар. /19.30/

Ю.А.Тихомировтың пікірінше, конституциялық-құқықтық нормалардың тікелей қолданылуы мынаны білдіреді: біріншіден, олар/дереу күшінс енеді, өйтксні, әрбір норма Конституция жүйесінің элементі ретінде ықпал етеді; екіншіден, жеке нормаларды орындауды кейінге қалдырудың немесе тоқтатып қоюдың жалпы бір ережесі мен тәртібі жоқ. /6.133/ Осы пікірге Н.А.Михалеваның пікірі де ұқсас. Оның ойынша, Конституцияның барлық нормаларының заңи күші бірдей, олар кезде және тікелей қолданылады. Ондай болмаса, тиісті заңдарды қабылдағанша Конституция нормаларының бір бөлігі қолданылмайтынын мойындау керек. /20.143/

Конституциялык-құқықтық нормалардың қолданылуын осылайша түсіну—мемлекеттің конституциялық-құқықтық. нормаларды жалпыға міндетті ұйғарым ретінде іс жүзіне асыру мүмкіндігін білдіреді. Әрине, мұндай мүмкіндік, Конституция . күшіне енгеннен бастап, оның барлық нормаларына тән қасиет. Сонымен қатар, конституциялық ұйғарымдардың тікелей қолданылуы құқық субъектілерінің мінез-құлықтарында тікелей жүзеге асқандығын білдірмейді. /21.11/

Конституциялық-құқықтық нормалардың жанама (тікелей емес) түрде жүзеге асырылуының қажеттілігін Конституциямыздың 66-бабының 3-тармағынан көреміз. Мүнда Крнституциямызды жүзеге асыруға қажетті Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мәжіліске заң жобаларын енгізу және заңдардың орындалуын қамтамасыз ету өкілеттілігі бекітілген. Конституциямыздың кейбір нормаларын жүзеге асыру ағымдағы заңдарда нақтылануды талап етеді. Мысалы, "Меншік субъектілері мен объектілсрі, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді". /1.6/

Осы мәселе тұрғысында, мемлекеттануда әртүрлі жағдайлар қарастырылган. Конституциялық-құқықтық нормалардың жүзеге асырылуының ағымдағы заңдарда нақтылану қажеттілігіне, көбінесе, конституциялық ұйғарымдардың өзі негіз болады. Себебі, кейбір конституциялық-құқықтық нормаларда тиісті заңдарды қабылдау қажеттілігі тікелей көрсетіледі. Алайда, бслгілі. бір конституциялық-құқықтық нормада оның заңмен нақтыланатыны көрсетілсе де, қандай заң екені көрсетілмейді. Соңымен бірге конституциялық-құқықтық нормаларды нақтылайтын көптеген ағымдағы заңдарды қабылдау — сол нормалардың мағынасынан және жалпы сипатынан, сонымен қатар, мемлекеттің маңызды міндеттерін шешу қажеттілігінен туындайды. "Сондықтан кейбір нормалар лезде, бүтіндей жүзеге асырылса, басқалары бөліктермен, кезеңдермен асырылады, ал үшіншілері әр түрлі нысандарда жүзеге асырылады",-деп көрсетеді Ю.А.Тихомиров. /6.81/.

Осыдан, әртүрлі конституциялық-құқықтық нормалардың тікелей қолданылуы олардың тікелей жүзеге асырылуын білдірмейді. Тікелей жүзеге асу тек бүтіндей, лезде, толық көлемде жүзсге асырылатын нақтылы нормаларға тән. Мұндай конституциялық-құқықтық нормалар дербес немесе басқа конституциялық-құқықтық нормалармен үйлесіп қажетті құқықтық нәтижеге жетеді.

Ал бөліктермен, кезеңдермен немесе әртүрлі нысандарда жүзеге асырылатын нормалар қажетті құқықтық нәтижеге жету үшін, олар ағымдағы заңдарда нақтылануы, салалық нормалармен бірігіп іске асуы қажет. Жүзеге асырудың мұндай сипатын-жанама (тікелей емес) деп атайды. Ол өз бетімен нақтылы құқықтық байланыстарды қалыптастырмайтын жалпыреттеушілік нормаларға тән.

Сонымен, қонституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың тікелей және жанама сипаттарын мойындау дүрыс болар. Конституцияның жалпыреттеушілік нормаларының мақсаты -көздеген әлеуметтік нәтижелерге, қағида бойынша, ағымдағы заңдарда нақтыланғанда жетеді. Осы нормаларды нақтылауға байланысты құқықшығармашылық олардың түпкі нәтижесі емес, ол тек оларды жүзегс асырудың қажетті сатысы болады. Әрине, конституциялық-құқықтық нормаларды орындауға бағытталған заңдарды қабылдау жүзеге асырудың басы болып табылады.' Өйткені, тек адамдардың тәжірибелік іс-әрекеттерінде ғана белгілі бір әлеуметтік нәтижелерге нақты жетуге болады. Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың қарастырылған ерекшелігі осы құбылыстың мәндік жақтарын толық мөлшерде қамтып көрсетпейді. Мұнда тек заңи процестің ерекшелігі ғана қамтып көрсетіліп, жүзеге асырудың әлеуметтік-саяси аспектісінің ерекшеліктері ескерілмейді. Әрине; осы норманың адамдарға саяси, идеологиялық, психологиялық әсер етуі тура байланыс жолдарымен тікел.ей жүзеге асырылады.

Конституциялық-құқықтық нормаларда бекітілген демократияның жоғарғы әлеуметтік-саяси және рухани идеалдары құқық субъектілерінің тәжірибелік әрекеттерін бағыттайды және сенім ұялатады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың екінші ерскшелігі Канституцйяның әлеуметтік бағыттылығымен себептеледі. Негізгі Заң бүқіл құқық жүйесінің түйіні болып. табылады. Сонымен қатар, ол өзінде басқа да әлеуметтік реттеуіштердің (саясат, мораль) негіздерін шоғырлайды. Конституцияның нормалары толық мөлшерде жүзеге ағымдағы заңдардың нормаларымен, саясаттың, моральдың, эстетиканың көптеген нормаларымен бірлесіп асырылады. Сондықтан, конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыруға комплекстік сипат тән. Жүзеге" асырудың бұл ерекшелігі үлкен әлеуметтік-саяси маңызға ие. Егер ағымдағы заңдардың нормалары конституциялық ережелерді қажетті мөлшерде дамытпаса, ықпалдылығы төмен немесе тіпті оларға қайшы келсе, онда конституциялық-құқықтық нормаларының мақсаттарына жету мүмкін болмайды немесе қиынға түседі.

Конституциялық-құқықтық. нормаларды жүзеге асырудың комплекстік сипаты осы құбылыстың кезекті мәселесін шешуді мөлшерлейді. Ол конституциялық- құқықтық нормаларды жүзеге асырумен және оларды ары қарай дамытатын ағымдағы заңдардың нормаларын жүзеге асырудың арасында шектің бар-жоғына байланысты мәселе. Конституциялық-құқықтық нормалардың жүзеге асуының ерекше ортасы — ол нақтылы конституциялық қарым-қатынастар. Конституциялық ықпал -ету, ең алдымен, осы қарым-қатынастардың жиынтығына бағытталған. Сондықтан, дәл осында Конституция нормаларының табиғаты және әлеуметтік бағыттылыгы. неғүрлым толық және анық іске асады. Алайда, кейбір авторлар конституциялық-құкықтық нормалардың жүзеге асырылуын салалық құқықтық қарым-қатынастарда, әдеттегі заңдардың нормалары қолданылатын салада да көреді. Яғни, мұнда конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру салалық нормаларды жүзеге асырумен бір деңгейде қарастырылады. Норманың көздеген нәтижесінс жсткснің және қай кезде жеткенін анықтау үшін, біріншіден, тек қана конституциялық-құкықтық нормалардың жүзеге асырылуын олардың басқа да құқықтық нормалармен бірігіп жүзеге асырылуынан ажыратып алу қажет; екіншіден, Конституция нормаларын жүзеге асырудың нәтижесін ағымдагы заңдардың нормаларын жүзеге асыруының нәтижелерімен теңдестіруге болмайды. Өйткені, конституциялық ережелерді нақтылайтын салалық нормалардың қолданылуы салдарының ықпалсыздығы немесе жағымсыздығы кездессе, онда олар кейбір конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыруының ықпалсыз немесе жағымсыз салдары ретінде теңдестірілуі мүмкін.

Осыған байланысты, конституциялық-құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын 2 деңгейде қарастыруға болады.

Бірінші деңгей (жоғарғы) - нақты конституциялық мағынадағы жүзеге асыру. Оның мәні мемлекет пен қоғамның, мемлекет пен ұлттың, мемлекет пен жеке тұлғаның мүдделерінің принципті ара-қатынасын бекітетін негізгі саяси-құқықтық акт ретіндегі Конституцияның бағыттылығымен.- тікелей сипатталады. Бұл деңгейде демократияның жоғарғы институттарының және конституциялық қарым-қатынастардың басқа да қатысушыларының өздерінің конституциялық нормаларда бекітілген негізгі мүдделерін қанағаттандыру жөніндсгі қажетті саяси-құқықтық байліанысы айқындалады. Яғни, норманың конституциялық мүддесі тек конститудиялық қарым-қатынастар шеңберінде ғана-қанағаттандырылады. Еліміздің Коңституциясының -29-бабында азаматтардың денсаулықтарын. сақтау құқығы бекітілген. Нақтылы конституциялық деңгейде бұл норма конституциялық қарым-қатынастарда жүзеге асырылады. Яғни, мемлекет өз

тарапынан азаматтарға осы қүқығын пайдалануына қажетті жағдай, нақты мүмкіндік жасауы тиіс, ал азаматтар оны мемлекеттен талап етуге құқылы.. Мұндағы жүзеге асырудың қажетті әлеуметтік нәтижесі — мемлекет пен денсаулығын сақтау жайындағы азаматтың арасындағы әлеуметтік-құқықтық байланысы болып табылады.

Екінші деңгей —'конституңиялық-құқықтық нормаларды кең мағынада -жүзеге асыру. Бұл деңгей — салалық құқықтық қарым-қатынастарда нақтылы әлеуметтік нәтижелерге жету жөніндегі жалпы конституциялық байланыстар негізіндегі белгілі бір құзыретті органдардың, азаматтардың әрекет ету саласы. Мұнда Конституцияның нормалары салалық нормалармен бірігеді, констицуциялық- қарымқатынастар салалық заңдардың нормаларымен реттелінген нақтылы- құқықтық байланыстармен толықтырылады.

Конституциямыздың 29-бабының мысалына сәйкес, бұл деңгейде нақты бір азамат, нақты бір медициналық мекеме, тиісті заңи фактілер, медициналық жәрдемнің белгілі бір түрі шығады. Мұнда мемлекет тарапынан азаматтардың денсаулығын сақтау. жөніндегі норманың конституциялық. мүддесі нақтылы әлеуметтік нәтиже түрінде (медициналық жөрдем- көрсету) белгілі бір құқықтық байланыстырда қанағаттандырылды.

Конституциялық-құқықтық норманың салалық қарым-катынастарда қолданылуы тоқ.тамайды, ол медициналық мекеменің және медициналық жәрдемді қажет ететін азаматтың әрексттерін (қызметін) бағыттайды.

Сонымен, конституциялық-ққұқықтық нормалардың әлеуметтік маңыздылығы, заңи табиғаты және салалық нормалар жүйесіндегі орны олардың жүзеге асырылуын екі негізгі деңгейде қарастырылуын мөлшерлейді.

Нақты конституциялық мағынадағы деңгейде конституциялық-құқықтық нормаларды, соның ішінде, осы нормалардың жеке бір топтарын жүзеге асыруының ерекшеліктері неғұрлым толық көрінеді.

Жалпы ұсынушы-міндеттеуші конституциялық-құқықтық нормалар жүзеге асырылғанда, жалпы әлеуметтік-құқықтық тәуелділікті, субъектілерді мінез-құлықтың жалпы моделімен байланыстығын тудырады. Осы байланыс салалық заңдарда нақтыланбаса да тәжирибелік маңызға не Конституциямыздың- 38-бабында былай бекітілген: "Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті". Бұл жалпы ереженің тікелей жүзеге асырылуы, біріншіден, оның,- ағымдары заңдардың нормаларында нақтылануынан, екіншіден, азаматтардың әлеуметтік-белсенді мінсз құлықтарын қадағалауынан көрінеді. Осы жалпы ұсынушы-міңдеттеуші нормалар конституциялық деңгейде қосымша ксзсңдсрді немесе нысандарды бекітуінсіз тура жүзеге асырылады. Бұл, әсіресе, конституциялық мақсат-нормаларына, қағида-нормаларына қатысты. Бұларда тура байланыс жолдары арқылы ықпал етстін бірсыпыра саяси-құқықтық бағдарламалар, конституциялық қарым-қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық нұсқаулары шоғырланған.

Осы нормаларды бұл деңгейде жүзеге асыруының негізгі жағдайы ол субъектілердің қызметін норманың ұйғарымына сәйкес өзін-өзі реттеу жолы болып табылады. Конституциялық деңгейде бірқатар конституциялық ережелерді іске асырудың "задидан тыс" жағы неғұрлым анық корінеді. Конституцияның кейбір нормаларында зани және моральдық-түсініктер үйлесіп, азаматтар қызметінің ізгілік, енегелік белгілері бекітілген. Мысалы, Қазақстан Республикасын қорғау — оның әрбір азаматының қасиетті борышы және парызы (Конституция, 36-бап). Мұнда қасиетті борыштың құқықтық міндеттілігінің, моральдық парыздың және ізгіліктік, өнегелік бағалаудың бірлігі қамтып көрсетіледі.

Бұл нормалардағы адамдар қызметін бағалаудың ізгілік элементтерінің бар болуы, олардың нақтылы салалық нормаларға қарағанда, неғұрлым мазмұнды түрде жүзеге асырылатыны туралы айтуға мүмкіндік береді. Мұндай конституциялық ережелер көпшілік қызметінің мақсатты бағдарларын береді, қоғамдық өзін-өзі басқару және өзін-өзі реттеу бастамаларын күшейтетін және дамуын көрсетстін мінез-құлық үлгілерін бекітеді.

Нақты -конституциялық деңгейде жалпы конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыруының нәтижесі - ол конституциялық қарым-қатынастарға " қатысушылардың қызметін жалпы әлеуметтік-құқықтық бағыттау болып табылады.

Сайып келгеңде, негізгі Заңның нормаларын жүзеге асыру — құқық субъектілері қызметінің жоғары саяси-құқықтық құңдылықтарын және моральдық-құқықтық белгілерін бекіту болып табылады. Бұл ереже өзінің барлық маңыздылығымен азаматтардың мінез-құлықтарында көрінеді. Көбінесе, азаматтардың. мінез-құлықтарының нақтылы бір актілері салалық. Нормалардың ұйғарымдарына, сонымен бірге, конституциялық-құқықтық нормалар бекіткен шеңбердегі құндылықтарға негізделеді./22.14/.

Сонымен, конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың қарастырылып отырған деңгейі нақты конституциялық нормаларды жүзеге асыру ерекшелігі туралы дәл ''түсінік береді. Екінші деңгейде Конституцияның барлық нормалары тікелей жүзеге асырылады. Жалпы нормалардьг жүзеге процесі мінез- құлықтың жалпы модельдерін немесе тура байланыс жолдары арқылы жалпы құндылық нұсқаулар мен бағдарларды қабылдауымен сипатталады. Оған конституциядық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың ерекше нысандары, тәсілдері және нәтижелері тән.

Салалық қарым-қатынастар деңгейінде конституциялық-құқықтық нормалар салалық заңдардың нақтылы нормаларымен бірігіп жүзеге асырылады. Әрине, конституциялық-құқықтық нормалар нақтылы бір құқықтық байланыстарда құқық субъектілерінің қызметін бағыттайды, бағдар береді және- орнықтырады. Бұл процесс нақтылы құқықтық қарым-қатынастардың дәстүрлі нысандарына өтеді және оның сипаты салалық нормаларды жүзеге асырудың көпшілігіне тән. Бұл жағдайда конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың ерекшелігі аса дүдәмал туғызбайды.

Осы деңгейлерді бірін-бірін қарсы қоюға болмайды. Олар қажетті түрде өзара байланысқан және өзара қамтамасыз етілген. Бірінші дсңгейді жүзеге асыру екінші деңгейдің жүзеге асырылуының бағытын, сипатын және жолдарын анықтайды. Екінші деңгейді жүзеге асыру, ең ақырында, нақты конституциялық-кұкыктык норма мазмұны талап ететін нақтылы әлеуметтік нәтижелерге жетуге себепші болады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың деңгейлерін талдаудың тәжірибелік маңызы зор. Ол, мысалы, . Конституцияның нормаларын жүзеге асыру процесіндегі заңдылықтың қолданылуы шеңберін анықтауға мүмкіндік туғызады./23..3О/ Конституциялық заңдылықтың, оның талаптарының және қамтамасыз ету кепілдіктерінің ерекшелігі,- алдымен, конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асыру саласында керінеді. Бұл тұрғыда конституциялық заңдылық талаптарын Негізгі Заңның нормаларын жүзеге асырудың жоғары, яғни, нақты конституциялық мағынадағы деңгейінде қарастыру қажет.

Конституциялық-құқықтық нормаларды жүзеге асырудың ерекшеліктерін зерттеу' жалпыға бірдей құқықтық нормаларды, заңй кепілдіктерді, олардың тиісті жүзеге асырылуын бекітуімен қатар, осы құралдарды, конституциялық-құқықтық нормалардың сипатын ескере отырып, түсінуге және пайдалануға мүмкіндік туғызады.

ҚОРЫТЫНДЫ


Сонымен, “Құқықтық норманың түсінігі, түрлері, құрылымы”, атты дипломдық жұмысымды қорытындылай келе айтарым:

Қандай да болмасын ғылымның алғашқы ірге тасын сол ғылымға қатысты негізгі ұғым қалайтын болса, заң ғылымының алғашқы баспалдағын құқық түсінігі, оның мән-мағынасын қалыптастыратыны бізге жоғарыдағы тараулардан белгілі болды.

Неге менің бұл жұмысымда “құқық” түсінігі төңірегінде осыншама ой қозғалды деген сұрақ туындаса, оған мен былай жауап берейін: “Құқықтық норма” ұғымы, оның мән-жайы, белгілері өздігінен туындаған жоқ. Құқықтық норманың туындауына арқау да негіз де болған – “құқық” термині. Егер мемлекет (немесе қоғам) болмаса, сол мемлекеттің қарым-қатынасын реттейтін құқық болмаса, онда заңды жауап – құқықтың жазбаша нысаны – құқықтық норманың да болмайтындығы айдан анық.

Демек, менің айтар ойым мынада: жоғарыдағы тарауларда белгілі болғандай құқықтық норма ұғымы құқық түсінігімен, құқықтың қайнар көздерімен тығыз байланыста.

Құқықтың құқықтық норма тудыратыны белгілі болды. Енді құқықтық норма мен құқықтың қайнар көздері арасындағы байланысты айқындап көрелік.

Біріншіден, құқықтың қай негізден бастау алғандығы құқықтық норманың белгісін айқындауға мүмкіндік тудырады.

Екіншіден, жылдар бұрын, тіпті ғасырлар бұрын, өзге саяси режим тұсында қабылданған құқықтық нормалардың өзі бұл кездері теориялық тұрғыда құқықтың қайнар көздері бола алады деген сөз.

Міне, осындайлық тығыз байланысты аша келе мен оқырман қауымға айтар ойымды жеткізе алдым деген сенімдемін.

1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабында біздің Республика өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп бекітілген. Осыған орай және елімізде түбегейлі экономикалық және саяси қайта құрылыстар жүргізілуде, мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік пайда болып, дамуға байланысты, шаруашылықты жүргізу мен халықтың әл-ауқатын жақсарту нарықтық қатынастарға негізделетін, мемлекет экономика мен әлеуметтік-мәдени салаларын тікелей басқарудан бас тартып, оларды негізінен құқықтық реттеумен және заңнамалардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында бақылаумен шектелетін болғандықтан халықтың қолданылып жүрген заңнамаларды білу құштарлықтары арта түсті.

Сондай- ақ , Ел Президентінің «Қазақстан – 2030» атты жолдауына сәйкес, Қазақстан Орта Азияның Барысына айналуды көздеп отыр. Ол үшін «әуелі экономика, содан кейін саясат» деген қағидатты ұстана, еліміз нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, демократияландыру бағытында алға жылжып отыр. Бұл өзін - өзі ақтайды. Тек ол үшін демократияға бастау болатын алғы шарт жасау керек. Мұндай процесс мемлекетте құқықтық базаны құру мен нығайтудан туындайтынын ескеретін болсақ, аталған процесте менің «Құқықтық норманың түсінігі, түрлері, құрылымы» атты диплом жұмысымның тақырыбы қандайлық орын алатыны айтпаса да белгілі.

Және де Ел Президентінің Қазақстан халқына биылғы жылғы долдауында «Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтікэкономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұрғаны» баян етілген. Ел Президенті Қазақтан Республикасы әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру керек деп, елімздің алдағы жүрер жолы, негізгі стратегиялық бағдарды айқындап берді . Бұл жағдайдың өзі де мемлекеттегі құқықтық жағдайдың нығая түсуін қажет етеді. Себебі мемлекеттің алдағы бағдарламаларын іске асырудың кепіл ретінде мемлекеттің құқықтық жағдайы айқындалады.

Осыған да сәйкес мемлекетіміздің елеулі қайраткер ғалымдары халық қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында “мемлекет және құқық теориясы” пәні аясында белді еңбектер жаза бастады.

Бұл еңбектерде елдің өткені мен болашағының теориялық негіздері қаланды десе болады. Сол негіздер ең алдымен “құқық” пен “мемлекет” ұғымдарын түсініп білуге бағытталады.

Менің де “Құқықтық норманың түсінігі, түрлері, құрылымы” аталмыш дипломдық жұмысым өз кезегінде заң ғылымындағы белгілі бір теориялық ілімдерді дәлелдеп, дамытуға үлес қосар деген ойдамын.


























Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.


1. А.С. Ибраева, Н.С. Ибраев Теория государства и права: учебное пособие.- Алматы, «Жеті жарғы», 2003, - 65-71стр.

2. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 1996ж.

3. А. Жакупова «Конституция – основа развития государства» // Заң және заман.-2005ж. №9-17б.

4. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2005ж.-№25-3-5 б.

5. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң.-2005ж.-№31.-26-28б.

6. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-14б.

7. Ғ. Сапарғалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы.- Алматы, «Жеті жарға», 1998ж.,-88-89б.

8. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-32б.

9. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-116б.

10. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң.-2005ж.-№5.-31-33б.

11. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж.,-124-127б.

12. «Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994ж.

13. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-11б.

14. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Алматы, 1998ж.

15. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және құқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2001ж.,-10-14б.

16. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2004ж.,-№13-30-34б.

17. Н.И. Матузов, А.В. Малько Теория государства и права: курс лекции.- Юристъ, Москва,1997ж.,-313-316б.

18. «Общая теория государства и права»: Академический курс 1-том.-Москва, Зерцало, 1998ж.,-70б.

19 «Общая теория государства и права»: Академический курс 2-том.-Москва, Зерцало,1998ж.,-74-78б.

20. С.Д. Баққұлов Құқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2004ж.,-28б.

21. С.А. Дьяченко «Сильная власть- сильное государство» // Заңгер.-2002ж.-№15-4-6б.

22. С. Ынтымақов « Қоғамдық қор: құқықтық жағдайының өзекті мәселелері» // Заңгер.-2005ж.-№12.-42-44б.

23. Т. Мамедсупиев «Правовая природа нормативных постановлений Верховного суда Республики Казахстан» // Фемида.-2006ж.-№4.-12б.

24. Т. Мырзамбетов «Конституция еліміздің тұрақтылығы мен тыныштығының кепілі» // Заңгер.- 2005ж.-№19.-40-44б.

25. Т. Ағдарбеков Мемлекет және құқық теориясы: оқулық.- Алматы, 2003ж.,-212-216б.

26. Т. Айтмухамбетов «Қазақстанның сот өндіріснде сот шешімдерін қайта қарау» // Заң.-2004ж.,-№21.-8б.

27. Т. Айтмухамбетов «Қазақтардың дәстүрлі құқығы бойынша шешімдерді қайта қарау институты» // Заң.-2004ж.,-№21.-9б.

28. С.А. Комаров Общая теория государства и права: учебник.-Москва, 1997ж.,-191б.


1Қ.А. Мұстафаев . «Құқықтық тәлім – тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң журналы.- жыл, 2005.-5.- 31-33 бет.

2 С.Д Бакқұлов. “Құқық негіздері”: оқулық, Алматы, 2004, 28 бет.

3 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж, 6 бап, 7-8 бет.

4 “ҚР-ның мемлекеті мен құқығының негіздері”: Оқулық.- Алматы, 2003, - 93 бет.

5 Н.И.Матузов.А.В.Малько. «Теория государства и права»: курс лекций.- юристъ, Москва, 1997, -313-316 стр.

6 Ғ.С.Сапаргалиев.А.С.Ибраева.”Мемлекет және құқық теориясы”: оқу құралы.-Алматы, 1998,- 24 бет.

7 ҚР-ның Конституциясы 30 тамыз 1995, 15 бап, 10 бет.

8 ҚР-ның Конституциясы 30 тамыз 1995, 19 бап, 11бет.

9 А.С.Ибраева. Н.С.Ибраев. «Теория государства и права»: учебное пособие.-Алматы, жеті жарғы, 2003, - 67-71 бет.

10 ҚР-ның Конституциясы 30 тамыз 1995, 25 бап, 12 бет.

11 ҚР-ның Конституциясы 30 тамыз 1995, 3 бап, 6 бет.

12 Қ.Д.Жоламан. А.Қ.Мұхтарова. А.Н.Тәукелев. “Мемлекет және құқық теориясы”: оқулық.- Алматы, 1999, - 124-127 бет.

13 “ҚР-ның мемлекеті мен құқығының негіздері”: оқулық. – Алматы, 2003, - 98 бет.

14 ҚР-ның Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл, 27 бап, 13 бет.

15 С.А.Комаров. «Общая теория государства и права»: учебник. – Москва, 1997. – 191 стр.

16 Н.Дулатбеков.С.Амандықова.А.Турлаев. “Мемлекет және құқық негіздері”: фолиант. – Астана, 2001, - 10-14 бет.

17Общая теория государства и права»: Академический курс 2 том. – Москва, Зерцало 1998, - 74-78 стр.

18 “ҚР-ның мемлекеті мен құқығының негіздері”: оқулық.- Алматы, 2003, -97 бет.

19 А. Жакупова.”Конституция-основа развития государства”//Журнал. Заң және заман.-год,2005.-9.-17 стр.

20 Т.Мырзамбетов. “Конституция еліміздің тұрақтылығы мен тыныштығының кепілі”//Заңгер журналы.-жыл,2005.-№19.-40-44бет

21Қазақстан Республикасының Конституциясы.30 тамыз,1995, 12бап.-9 бет

22 “Қазақстан Республикасының Конституциясы.”Түсініктеме.-Алматы:Жеті жарғы, 1999,-59бет

23“Қазақстан Республикасының Конституциясы”: Түсініктеме.-Алматы, 1999,-60 бет.

24Қазақстан Республикасының Конституциясы: Алматы, 30 тамыз,1995, 13бап.

25 ҚР-ның Азаматтық кодексі. 27.12.1994. 14 бап

26 ҚР-ның Азаматтық кодексі. 27.12.1994. 17 бап

27 Ғ. Сапарғалиев. А. Ибраева. “Мемлекет және құқық теориясы”:Оқу құралы.-Алматы, 1998,-79-80 бет.

28 “Общая теория государства и права”:Академический курс, 1том.-Москва,Зерцало, 1998,-70 стр.

28 Н.Ә. Назарбаев. “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында”: ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы.-Астана, 2006,-9-11 бет.

29 Қ.Д. Жоламан. А.Қ. Мұхтарова. А.Н. Тәукелов. “Мемлекет және құқық теортясы”:оқулық.- Алматы, 1999,-115 бет.

30 “ҚР-ның мемлекеті мен құқығының негіздері”:оқулық.- Алматы, 2003,- 112-116 бет.

31 ҚР-ның Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл, 34 бап.

32 Ғ.Сапарғалиев. А. Ибраева. “Мемлекет және құқық теориясы”:оқу құралы.-Алматы, Жеті жарғы, 1998,-81бет.

33 ҚР-ның Конституциясы: 30 тамыз,1995. 4 бап. 6 бет

34ҚР-ның Конституциясы: Түсініктеме.-Алматы, 1999,-26-29 бет.

35 Т. Айтмұхамбетов “Қазақстанның сот өндірісінде сот шешімдердің қайта қарау”// Заң журналы.- жыл, 2004.-№21.-8 бет.


Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Фитнес-тренер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Еңбек құқығының пәні.docx

Еңбек құқығының пәні, әдісі және жүйесі

Еңбек құқығының пәні, әдісі және жүйесі.

Қазіргі қазақстандык құкық салаларының ішіндегі еңбек құқығы басты орындардың бірінде, өйткені ол қоғамдық еңбек қатынастарын реттейді.

Еңбек құқығының пәні деп ұжымдық еңбекті ұйымдастырудағы өндірістік катынастарды және оған тығыз байланысты қарым-қатынастарды айтады.

Еңбек құкығының пәніне жататын қоғамдық қарым-қатынастардың түрлері туралы қазіргі қолданыста жүрген ғылыми басылымдардағы, оқу құралдарындағы пікірлер алуан түрлі, өйткені нарықтық экономика жағдайында өмірге прогрессивтік жаңа еңбек қатынастары келеді. Бұл қоғамдық қарым-қатынастардың пайда болуы олардың бір-бірімен байланысы еңбекті ұйымдастырудағы ерекшеліктеріне, оның мазмұнына байланысты. Қазіргі кезде еңбек құқығының қатынастары бұрын-ғыдай тек жұмыскер мен мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, ұйым арасындағы қатынастар емес, жаңа жағдайда заңға сәйкес меншік түріне байланысты занды тұлғалар мен жеке адамдар арасындағы еңбек катынастары.

Жаңа жағдайда пайда болған барлық еңбек құқығының қатынастары мынадай топтарға жіктеледі:

Бірінші топқа бұрыннан қалыптасқан мемлекет меншігіне байланысты пайда болған еңбек қүқығы қатынастарын жатқы-зуға болады. Мұндағы ерекшелік, еңбек ұжымдары заң жүзінде кәсіпорынның мүлкіне меншік иесі бола алмайды, бірақ бұл жағдайда енбек ұжымы кәсіпорынды басқарудан мүлде шеттетілді деуге де болмайды, өйткені олар кәсіпорынды, оның кұрылымдарын жалға немесе ұжымдық меншікке айналдыра алады.

Мемлекеттік кәсіпорындардағы еңбек қатынастарын құқықтық реттеудегі басты қағида ол мемлекет тарапынан басқаруды еңбек ұжымының өзін-өзі басқаруымен және кәсіпорын әкімшілігінің жеке-дара басқаруымен тығыз бай-ланыстыру.

Екінші топқа кооперативтік, акционерлік занды ұйымдар-дың меншігіне негізделген еңбек қатынастары кіреді. Бұл еңбек катынастарының өзіндіігерекшеліктері бар, оның тараптары: бір жағынан - меншік иесінің ұжымы, оның өкілдері (баскарма, бастық); екінші жағынан әрбір меншік иесі (өзі еңбеккер болуы мүмкін), жалдамалы жұмысшы болып саналады, ал кәсіпорынды басқару - өзін-өзі толық басқаруға негізделген.

Кооперативтерді ұйымдастыру, олардың шаруашылық жағ-дайы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы шык-қан «Өндірістік кооператив туралы» заң күші бар Жарлығы негізінде және кооперативтің жалпы жиналысында қабылдан-ған жарғысы бойынша анықталады. Еңбек қатынастарының субъектісі ретінде кооператив өздігінен еңбекті ұйымдастырып, жұмыс күнінің ұзақтығын, демалыс беру тәртібін, жалақы төлеу жүйесін белгілейді.

Акционерлік қоғамдағы еңбек қатынастарының субъектісі болып жеке еңбеккер, оның ішінде акция ұстаушы және өз атынан жалдау шартын жасаушы акционерлік қоғам болып табылады.

Меншіктің әр түріне негізделген шаруашылық серіктес-тіктер акционерлік қоғамдардың моделімен жұмыс істейді, бұлардың құрылтайшылары мемлекеттік, кооперативтік, қоғам-дық кәсіпорындар, шетелдік фирмалар мен азаматтар болады, сондықтан бүл саладағы еңбек қатынастары нормативтік кұқықтық актілермен, кәсіпорын жарғысымен және құрылтай құжаттарымен анықталады. Еңбек қатынастарына түсуші та-раптардың кұқықтық жағдайы жеке еңбек шарттарында (контрактілерінде) қарастырылып, толықтырылады.

Азаматтардың өз меншігінен пайда болған еңбек қатынастары үшінші топты қүрайды.

Мұны екі түрге бөлуге болады: жеке іскерлік және еңбек шаруашылығы түріндегі үжымдық іскерлік. Біріншісі - жеке адамның өз еңбегіне негізделген, сондыктан бұл жағдайда еңбек қатынастары тумайды, оны азаматтық және салық заңдары реттейді. Екіншісі — меншік иесі өз меншігінен табыс алуды көздеп отбасы мүшелерінің еңбегін біріктіреді және жұмыс күшін жалдайды.

Жұмыс күшін жалдау ісін жүзеге асырған кезде пайда бо-латын еңбек қатынастары төртінші топқа жатады. Олар еңбек-кер меншік иесі болмағанда, кәсіпорынды басқаруға, түскен түсімді бөлісуге қатысқан жағдайда пайда болады. Жұмыс күшін жалдаудыңреті, жағдайы мемлекеттарапынан бақылауға алынады және занды негізде бекітіледі.

Әрбір құқық саласының өзіне тиісті қоғамдық қарым-қаты-настарын құқыктық негізде реттейтін әдістері болады. Еңбек қүқығы қатынастарын реттеуші тәсілдер жиынтығын әдістер дейді.

Қазіргі еңбек құқығының әдістерін әр түрлі негіздер бойынша бірнеше топтарға бәлуге болады. Кұқықтык маңыздылығы бойынша олар жалпы, салалық, жергілікті және жекеше әсер ететін әдістер болып бәлінеді.

Іс-әрекетіне байланысты еңбек құқығының әдістері «бүйрық беру» және «ынталандыру» болып бөлінеді де, бұлар «әкімшілік» және «экономикалык» әдістерге жатады.

Еңбек қатынастарын айқындайтын құқық әдістері оларды жүзеге асырудағы мақсатқа жету негізі бойынша да мынандай топтарға бәлінеді: өндіріс нәтижесіне жетуді, жеке еңбек шар-тындағы міндеттемелерді орындауды, материалды және басқа ресурстарды үнемдеуді, т.б. көздеген «ынталандыру» әдіс-терінен тұрады.

Қорыта келгенде, еңбек қатынастарын реттеуші әдістердің ерекшеліктері мынада:

1) еңбек құқығы қатынастарын реттеуде келісім әдістерін басым қолдану;

2) жекеше және ұжымдық еңбекті реттеуге негізделген әдістерді қолдану;

3) еңбекте «ынталандыру» мен «міндеттеу» әдістерін тиімді қиылыстырып қолдану;

4) еңбек қатынастары пайда болғанда, жүзеге асырылғанда «келісім» және еңбекті басқаруда «міндеттеу» қағидаларына сүйену;

Еңбек қатынастарын реттеудің басты әдісі — әлеуметтік — әріптестік әдіс, оның мынадай түрлері бар. 1) кәсіпорын деңгейінде - ұжымдық шарт; 2) салалық, жергілікті жер деңгейінде — салалық, жергілікті тарифтік және басқа әлеуметтік-экономикалық келісім; 3) мемлекет деңгейінде — Бас келісімдер.

Қолданыста жүрген заңдармен, басқа да нормативтік актілермен қатар қызметкерлердің меншік иесімен арадағы еңбек катынастарын реттейтін кайнар көз - ұжымдык шарт. Бұл жұмыс беруші мен еңбеккерлердің арақатынасынан туа-тын екі жақты жазбаша келісім. Қазіргі жағдайда ұжымдык шарттың мақсаты — мемлекеттарапынан берілген кепілдіктерді көбейту, өйткені онда еңбекті ұйымдастыру мен акы төлеу жүйесі; жұмыс және демалыс уакытының ұзақтығы; жұмыс-пен қамтамасыз етіп, қайта оқыту, әйелдер мен жастар еңбепн қорғау т.б. секілді еңбеккер мен жұмыс берушінің мүдделерін реттейтін ережелер белгіленеді.

Үжымдық құқық жасаудың нәтижесі деп жыл сайын жаса-латын Кдзақстан Республикасы Үкіметі, Кдзақстан кәсіподак-тарының федерациясы және жұмыс берушілердің республи-калық бірлестіктері арасындағы Бас келісімді атауға болады.

Үжымдық келісімдермен бірге жұмыс беруші мен кәсіп-одақтар жергілікті ішкі жағдайлардың ерекшеліктерін ескере отырып, еңбек тәртібінің ережелерін, ауысым, демалыс беру кестелерін және басқа да құқықтық келісімдер жасайды. Ал Бас келісімдер еңбекақының, зейнетақы, стипендия, әлеуметтік, арнайы жәрдемақылардың ең аз мөлшерлерін, жұмыспен қам-тамасыз ету шараларын, еңбек дауларына, ереуілдерге жол бер-меу жолдарын белгілеп, реттейді.

Еңбектік жеке құқықтар еңбек шарттарымен (кон-трактілермен) белгіленеді. Жеке еңбек шартын жасағанда «заң-мен тыйым салынбайтын іс-әрекеттердің барлығын да жасауға болады» — деген қағида жүзеге асырылады.

Еңбек құқығыньщ жүйесі деп құқықтық нормалардың маз-мұнды негізде реттеліп, бөлінуін айтады.

Барлық қүқық салалары құкықтық нормаларды— жалпы және ерекше деп аталатын екі бөлімге бөледі.

Еңбек құқығының түсінігі, әдістері мен қайнар көздері, еңбек қатынастары, еңбек құқығының кағидаттары (прин-циптері), еңбек құқығының субъектілері, ұжымдық шарттар жалпы бөлімде зерттеледі.

Ерекше бөлімде жұмыспен қамту; жеке еңбек шарты; жұмыс уақыты мен демалыс уақыты, жалақы, еңбек тәртібі; матери-алдық жауапкершілік, енбекті қорғау, еңбек даулары қарас-тырылады. Жалпы және ерекше бөлім өзара тығыз байланыс-ты, осы екі белімнің жиынтығы еңбек құқығын құрайды. Жал-пы белімнің ережелері мен институттары Ерекше болімдегі накты нормаларды қолданғанда негізгі басшылыкқа алынады.

Еңбек құқығы кұқық саласының жеке саласы болуымен бірге ол басқа құқық салаларымен тығыз байланысты. Сонымен бірге еңбек құқығы өзінің аткаратын рөлі, мәні, құқықтық реттеу әдісінің ерекшелігіне байланысты басқа құқық салала-рынан оқшауланып, ажыратылады.

Еңбек кұқығы азаматтық, әкімшілік және әлеуметтік қам-сыздандыру кұқыктарымен тығыз байланысты.



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Методист-разработчик онлайн-курсов

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Конституциялық құқық.docx

Конституциялық құқық тџсінігі, пәні және конституциялық құқықтық қатынас тџсінігі, қайнар көздері

 

Конституциялық құқық – құқықтық реттеудің жеке пәні болып табылатын, біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейтін және ішкі бірлігімен сипатталатын құқық нормалар жиынтығын көрсететін ҚР құқық жџйесінің саласы.

Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар мемлекеттік билікті жџзеге асырумен тікелей байланысты және мемлекеттік құрлыс, оның ұйымдарымен қатынасы, сондай-ақ адам мен мемлекет арасындағы қатынастар болып табылады. Сондықтан конституциялық құқықтың құқықтық реттеу пәні болып мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени сферасындағы тек негізгі қоғамдық қатынастар болады. Конституциялық құқықтық қатынастар келесі әдістермен реттелінеді:  міндеттеу әдісі; тыйым салу әдісі; рұқсат ету әдісі; тану әдісі.

Конституциялық құқық – бұл ҚР  конституциялық құрлыс негізін, адам мен азаматтың, мемлекеттік құрлыстың, мемлекеттік билік органдарының жџйесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару негізін реттейтін құқық нормаларының жиынтығын көрсететін ҚР жетекші құқық саласы.

Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз – мемлекеттік биліктің функциясымен, ұйымдастырылуымен байланысты конституциялық нормалардың негізінде тоқтатылатын және өзгертілетін қоғамдық қатынастардың адаммен және азаматпен, саяси партиялармен, қоғамдық қозғалыстармен өзара қарым-қатынасын айтамыз.

Конституциялық құқықтық субъектілері – бұл конституциялық – құқықтық қатынасқа  қатысушылар. Субъектілердің шеңбері өте кең : бұл саланың құқықтық нормалары кімге міндет жџктеп және кімге құқық берсе сол субъект бола алады. Олардың ішінде мынандай субъектілер: мемлекет, халық, депутат, мемлекеттік билік органдары, сайлау комиссиялары, азаматтар, азаматтығы жоқ азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары болады.

Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілері дегеніміз шынайы әрекет құбылыстары негізінде құқық қатынастарының субъектілерінің құқықтық байланысқа тџсуі. Конституциялық құқық қатынастарының объектілеріне жататындар: мемлекеттік территория, материалдық құндылықтар, адамдардың тәртібі, мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғалардың әрекеті, азаматтардың жеке мџліктік емес құқықтары жатады.

Конституциялық – құқықтық нормаларға басқа құқық саласы нормаларының барлық белгілері тән. Олар сондай-ақ қоғамдық қатынастарды тәртіпке салу құралы болып табылады және мемлекетпен қабылданып реттеушілік және  қорғаушылық функцияларды атқарады. Реттеуші нормаларға, құқықтық қатынас мџшелеріне субъективтік құқық беру және оларға заңдық міндеттеме жџктеу жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық нормалар жатады. Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар тәртіпті бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбџрлеу шараларын белгілеу жолымен анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады.

Конституциялық - құқықтық нормалар - бұл мемлекеттің мәжбџрлеу кџшімен қамтамасыз етілетін және нақты құқықтар мен міндеттермен жџзеге асырылатын белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеу және қорғау мақсатында мемлектпен бекітілген және санкцияланған жалпыға міндетті тәртіб ережелері.

Конституциялық – құқықтық институттар дегеніміз қоғамдық қатынастың бір жақты және өзара байланысын реттейтін және біршама өзіндік топтар құрайтын конституциялық құқық нормаларының жиынтығы.

Мысалы, азаматтық институты, президенттік институты, сайлау құқығының институты және тағы басқалар. Құқықтық нормалардың институты реттелетін сфераның барлық жақтарын қамтиды. Оларда өздеріне тән тџсініктер, терминдер, жағдайлар болады. Мысалы, азаматтық институтының мазмұны «азамат», «азаматтық», «азаматтықтан шығу», «азаматтардың құқығы, еркіндігі мен міндеттері» сияқты тусініктерде көрсетіледі. Құқықтық институттың құрамына кіретін нормалар ортақ құқықтық принциптер мен идеялармен біріктіріледі. Яғни, азаматық институты азаматардың бірлігі мен теңдігі принципіне негізделінеді.

Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясы конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып табылады. Конституцияның басқа нормативтік құқықтық актілерден мынадай ерекшеліктері бар:

1. Қоғамдық қатынастардың негізін қалайды. Себебі ҚР Конституциясы мемлекет пен қоғам өмірінің барлық сферасын қамтиды: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени. Басқа нормативтік құқықтық актілер қоғамдық өмірдің жеке жақтарын ғана қамтиды.

2. Құқықтың негізгі бастау болып табылады. ҚР Конституциясында бџкіл конституциялық заңның негізі болып табылатын құқықтық нормалар бекітілген. Яғни, Конституциялық құқық нормалары барлық нормативтік құқықтық актілердің қалыптасуы мен даму базасы.

3. Ең жоғарғы заңдылық кџші бар. ҚР қабылдаған заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілер Конституциядан шығуы керек және оған қайшы келмеуі керек. Егер олар Конституцияға қайшы келетін болса қолданылмайды.

4. Оның ерекше тәртіппен қабылдануы. Себебі Конституцияны Республикалық Референдумда халық қабылдайды.

5. Тұрақтылығы.



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Интернет-маркетолог

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Мемлекет және құқық теориясы бойынша тест.docx

1. Мемлекеттің механизмі:

a)барлық мемлекеттерге тән өте мәнді белгілердің жиынтығы

b)өзіндік құқықтық құралдардың арнайы жүйесі ретіндегі қоғамдық қатынастарға нәтижелі және нормативті ұйымдастырылған әсер ету механизмі

c)құқықтық нормаларды бекіту және білдіру әдістерінің жүйесі

d)мемлекеттің өз міндеті мен қызметін орындауына көмегі тиетін жалпы қағидалары және түпкі мақсаттардың бірлігімен өзара байланысқан органдар мен мекемелердің жүйесі

e)саяси биліктің қағидасы

 

2. Демократия:

a)басқару нысаны, органдарды ұйымдастыру және қызмет ету тәртібі, құрамы, құзіреті.

b)мемлекеттік құрылыс нысаны, мемлекеттік билікті аумақтық ұйымдастыру.

c)саяси режим нысаны, авторитарлық мемлекеттің бір түрі.

d)мемлекеттік органдардың депутаттарының жиналысы

e)халықты мемлекеттік биліктің қайнар көзі ретінде тану, оның саяси шешімдерді қабылдауға қатысудағы құқықтарын тану, азаматтық құқықтар мен бостандықтардың кең көлемін жариялау

 

3. Республика:

a)бірқатар мемлекеттердің одағын білдіретін күрделі мемлекет

b)жоғарғы мемлекеттік билік монархқа берілген басқару нысаны

c)жоғарғы мемлекеттік билік белгілі бір мерзімге сайланатын сайланбалы органға берілген басқару нысаны

d)биліктің қайнар көзі ретінде халықты тануға негізделген мемлекеттің қоғамдық билік нысаны

e)мемлекеттің саяси өмірін білдіретін және қамтамасыз ететін мекемелер мен ұйымдардың жүйесі

 

 4. Мемлекет типі мынадай болады:

a)құқықтық

b)унитарлы

c)федеративті

d)социалистік

e)автократиялық

 

5. Иерархиясы (орналасу сатысы) бойынша мемлекеттік органдар:

a)федералды

b)өкілетті

c)алқалы

d)жоғарғы, жергілікті

e)құқықшығармашылық

 

6. Заңдық ғылымдар:

a)мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың пайда болу, даму және қызмет етуі туралы білім алу үшін ғылымда қолданылатын әдістер, тәсілдер жиынтығы

b)мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың пайда болу, даму және әрекет етуінің жалпы және жеке саяси заңды заңдылықтары туралы білімдер жүйесі белгіленген қоғамдық қатынастар берілген нақты қатысушылардың заңды құқықтары мен міндеттерінің байланысы

c)мемлекеттік құбылыстардың пайда болу, даму және қызмет ету туралы білім жүйесі

d)құқықтық құбылыстардың қызмет етуінің кейбір заңдылықтары туралы білім жүйесі

 

7. Мемлекеттік құрылыс нысаны:

a)мемлекеттің мемлекеттік бөліну белгісі

b)орталық және жергілікті биліктердің арасындағы өзара қатынастардың сипаты, мемлекеттің саяси - аумақтық құрылымы

c)мемлекеттің пайда болу, қызмет ету және дамудың негізгі жалпы заңдылықтары

d)мемлекеттік билікті жүзеге асырудың әдісі мен тәсілдерінің жиынтығы

e)мемлекеттік және қоғамдық бірлестіктердің, соның ішінде мемлекеттің саяси өміріне қатысатын еңбек ұжымдарының барлық жиынтығын ұйымдастырылған түрде білдіру

 

8. Мемлекет функциясы

a)мемлекеттің өзге қоғамдық ұйымдарға қатынасын сипаттайды, оның мазмұны мен сипатын көрсетеді

b)басқару нысанын, мемлекеттік құрылым нысанын және мемлекеттік режимді қамтитын мемлекеттік билікті ұйымдастыру

c)қоғамдық қатынастарға мемлекеттік әсер етудің механизмін көрсететін қоғамның саяси жүйесі әрекетінің басты бағыттары

d)жария-биліктік қатынастар мен құрылымдары бар мемлекеттік органдар жүйесі

e)қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі мемлекеттің әлеуметтік мәні мен маңызын, ролін көрсететін әрекеттерінің басты бағыттары

 

9. Мемлекеттік билік рулық биліктен қандай белгісімен ажыратылады:

a)биліктің бөлінуімен

b)өндіріс нысанымен

c)тұрғындардың аумақтық ұйымдастырылуымен

d)экономикалық жүйесімен

e)мәдени -білімдік қағидасымен

 

10. Жалпы ғылымдық әдістер:

a)талқылау, анықтау, жүзеге асыру

b)жүйелілік, қызметтік

c)салыстырмалы-құқықтық, формалды-заңды

d)статистикалық, кибернетикалық

e)материалистік, диалектикалық

 

11. Федерация:

a)кейбір мәселелер бойынша мемлекеттердің тұрақты одағы

b)заңды түрде белгілі дербес ұлттық - мемлекеттік құрылымнан тұратын (одақ, бірлестік) күрделі басқару нысаны

c)заңды анықталған бағыныштылыққа ие мемлекеттік құрылымдардан тұратын (одақ, бірлестік) мемлекеттік құрылымның жәй нысаны

d)мемлекеттік немесе заңды анықталған дербестікке ие ұлттық-мемлекеттік құрылымдардан тұратын мемлекеттік құрылымның күрделі нысаны

e)кейбір мәселелер бойынша мемлекеттердің уақытша одағы

 

12. Қоғам дамуының белгілі бір кезеңіндегі мемлекеттің әлеуметтік мәні мен маңызын, рөлін көрсететін мемлекет әрекетінің негізгі бағыттары:

a)мемлекет механизмі

b)әлеуметтік билік

c)мемлекет билігі

d)мемлекет типтері

e)мемлекет функциясы

 

13. Қондырма:

a)адамдардың бірлігі

b)саяси және құқықтық қатынастар жиынтығы

c)мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы

d)мемлекеттің экономикалық құрылысы

e)ұйымның саяси нысаны

 

14. Мемлекеттің пайда болуының теологиялық теориясы былай деп т.сіндіреді:

a)мемлекет бұл құдай еркінің жемісі

b)мемлекет тап күресі нәтижесінде пайда болды

c)мемлекет табиғи жолмен пайда болды

d)мемлекет әлеуметтік эволюцияның жемісі, биологиялық организммен тепе-тең

e)мемлекет бір тайпаның екінші тайпаны басып алуы нәтижесінде құрылды

 

15. Мемлекеттің пайда болуының себептері?

a)саяси, мәдени

b)салт-дәстүрлік, әдет-ғұрыптық

c)идеологиялық, діни

d)зайырлық, құқықтық, демократиялық

e)экономикалық, әлеуметтік

  

16. Мемлекеттің формациялық типінің басты факторы:

a)тұлға бостандығының көріну деңгейі

b)ұлттық ерекшеліктер

c)климаттық және географиялық жағдай

d)өндірістік қатынастар типі

e)мәдениет деңгейі, дін, адамгершіліктің дамуы

 

17. Демократизм, биліктің бөлінуі, субординация және координация, заңдылық, кәсіпқойлық төмендегілердің қайсысының қағидасы

a)мемлекеттік құрылым нысанының

b)саяси жүйенің

c)құқықтың

d)сот билігінің

e)мемлекет механизмінің

 

18. Білім алу үшін ғылымда қолданылатын құрал, тәсіл, ережелер жиынтығы?

a)Әдістер

b)Функциялар

c)Презумпциялар

d)қағида

e)Концепциялар

 

19. Базис:

a)мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы

b)саяси және құқықтық қатынастар жиынтығы

c)ұйымның саяси нысаны

d)мемлекеттің экономикалық құрылысы

e)адамдардың бірлігі

 

20. Мемлекеттің пайда болуының күштеу теориясының негізін қалаушылар?

 a)Петражицкий, Гуго

b)Энгельс, Маркс

c)Эпикур, Спиноза, Руссо

d)Покровский, Фильмер

e)Гумпилович, Каутский, Дюринг

 

21. Унитарлы (біртұтас) мемлекет:

a)бөлігі бір-бірінен тәуелсіз, бөлінген мемлекет

b)мемлекеттің аумағы әкімшілік - аумақтық бөліністерден тұратын жәй басқару нысаны

c)мемлекет аумағы әкімшілік - аумақтық бөліністерге бөлінетін ұлттық - мемлекеттік құрылымның қарапайым, бөлінбейтін, біртұтас нысаны

d)ұлттық құрылымдардан тұратын және әкімшілік бөліністерге бөлінетін күрделі мемлекеттік құрылыс нысаны

e)белгіленген дербестігі бар мемлекеттік құрылымдардан тұратын біртұтас мемлекет

 

22. Қолданбалы заңдық ғылымдар:

a)мемлекет және құқық теориясы, саяси-құқықтық білімдер тарихы

b)криминология, прокурорлық қадағалау, әділ сотты ұйымдастыру

c)миниципалды құқық, қаржы құқығы, кәсіпкерлік құқық

d)азаматтық іс жүргізу құқығы, қылмыстық іс жүргізу құқығы

e)криминалистика, заңдық психология, соттық психиатрия

 

23. Саяси режим:

a)саяси билікті жүзеге асырудың мазмұны мен сипатын білдіретін әдістері мен тәсілдерің жиынтығы

b)мемлекет қызметінің негізгі бағыттары

c)қоғамда мемлекеттік билікті жүзеге асырылатын органдар жүйесі

d)мемлекет пен құқықты зерттейтін әдістер мен тәсілдердің жиынтығы

e)белгілі бір мақсатқа жету үшін биліктік қатынастармен және құрылыммен қамтылған мемлекеттік құрылыс нысаны

 

24. ҚР-ның мемлекеттік құрылыс нысаны:

a)федерация

b)достастық

c)унитарлы

d)республика

e)конфедерация

 

25. Тарихи-теоретикалық заңдық ғылымдар:

a)мемлекет және құқық теориясы және Қазақстан тарихы

b)мемлекет және құқық теориясы, халықаралық құқық

c)саяси және құқықтық білімдер тарихы, мемлекет және құқық теориясы мемлекет және құқық тарихы және криминология

d)қылмыстық атқару құқығы және әкімшілік құқық

 

26. Шешім қабылдау тәсілі бойынша мемлекеттік органдар:

a)заң шығарушы, атқарушы

b)алқалы, жеке

c)құқықшығармашылық

d)федералды

e)өкілетті

 

 

27. Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі?

a)Мемлекеттік-құқықтық қатынастар

b)Мемлекет дүниежүзілік қоғамдастықтың мүшесі ретінде

c)Мемлекет және құқықтың пайда болуы, қызмет ету және дамудың негізгі жалпы заңдылықтары

d)Азаматтармен өз құқыларын жүзеге асыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастар

e)Білімнің объективті шынайылығын көрсететін, ақиқат білім алу үшін қолданылатын ғылыми әрекеттің қағидаларының, әдістерінің, тәсілдерінің жиынтығы

 

28. Мемлекет саяси режиміне байланысты төмендегідей бола алмайды:

a)демократиялы

b)тоталитарлы.

c)либералды

d)авторитарлы

e)шығыстық

 

29. Басқару нысаны:

a)мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдісі мен тәсілдерінің жиынтығы.

b)мемлекеттік және қоғамдық ұйымның, соның ішінде елдің саяси өміріне қатысатын еңбек ұжымдарының барлық ұиымдастырылғен жиынтығын білдіру

c)мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын ұйымдастыру, олардың құрылымы, құрылу тәртібі, құзірет бөлісу және тұрғындармен өзара қарым-қатынасы

d)мемлекеттің құрамдық бөліктерінің арасындағы, орталық және жергілікті мемлекеттік билік органдарының арасындағы өзара қарым-қатынас сипатын ашатын ұлттық және әкімшілік - аумақтық құрылыс.

e)мемлекеттің пайда болу, қызмет ету және дамуының негізгі жалпы заңдылықтары.

 

30. Мемлекет:

a)белгілі аумақта жоғарғы билікпен қамтылған саяси ұйым

b)жария - биліктік құзыреті берілген жұмысшы табы жағынан қоғаммен басқаруды жүзеге асыратын саяси биліктік ұйым

c)мүшелері көзқарастар бойынша біртұтас болып бірігетін мемлекеттік құрылыс нысаны

d)белгілі аумақта атқару - реттеу қызметін жүзеге асыратын саяси ұйым

e)белгілі аумақта саяси билікті жүзеге асырудың құралы мен әдістерінің жиынтығы

 

31. Мемлекеттік аппарат:

a)федералды аппарат

b)мемлекеттің қызметтерін жүзеге асыруды тікелей жүргізетін биліктік өкілеттік құзыреті бар органдар жүйесі

c)мемлекеттік құрылымның элементі

d)мемлекет функциясын жүзеге асыратын шенеуліктердің қызметі

e)адамдар белгілі бір тобын басқару аппараты

 

32. Мемлекеттің сыртқы (қызметі) функциялары:

a)азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, құқықтық тәртіпті қорғау

b)әлеуметтік қызмет

c)әскери және басқа мемлекеттермен ынтымақтастық

d)қаржылық, мәдени

e)экологиялық

 

 

33. Мемлекеттің пайда болуының келісімдік теориясының негізін қалаушылар:

a)Покровский, Фильмер

b)Петражицкий, Гуго

c)Энгельс, Маркс

d)Гоббс, Спиноза, Руссо

e)Гумплович, Каутский, Дюринг

 

34. Мемлекет функциясын жүзеге асырудың негізгі нысандары:

a)соттық

b)құқықтық және ұйымдастырушылық

c)бақылау - қадағалау

d)атқарушы- жарлық етуші

e)заң шығарушы

 

35. Монархия:

a)саяси режим түрі

b)қоғамның саяси ұйымының құрылысы

c)жоғарғы мемлекеттік билік сайланбалы органға берілген басқару нысаны

d)жоғарғы мемлекеттік билік билік басында отырған монархқа мұрагерлік жолымен немесе өмір бақиға сайланып берілген басқару нысаны

e)мемлекеттік құрылыс нысаны

 

36. Мемлекеттің пайда болуының патриархалды теориясының негізін қалаушылар:

a)Энгельс, Маркс

b)Эпикур, Спиноза, Руссо

c)Гумпилович, Каутский, Дюринг

d)Петражицкий, Гуго

e)Покровский, Фильмер

 

37. Мемлекет және құқықтың пайда болуының теориялары?

a)азиялық, еуропалық

b)патриархалды, органикалық

c)батыстық, шығыстық

d)психологиялық, психиатриалық

e)әмбебап, органикалық

 

38. Құқықтың қоғам өміріндегі мәні мен әлеуметтік орнымен анықталатын қоғамдық қатынастарға заңды әсер етудің негізгі бағыттары:

a)құқық жүйесі

b)құқық саласы

c)құқық түсінігі

d)құқық қызметі

e)құқық мазмұны

 

39. ҚР-ның Парламенті:

a)заң шығару қызметін жүзеге асыратын жергілікті өкілетті орган

b)заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы сот органы

c)заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті орган

d)құқықшығармашылық қызметті жүзеге асыратын жергілікті заң шығарушы орган

e)заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы атқарушы орган

 

 

40. Мемлекеттің пайда болуының типтік және ерекше нысандары?

a)шығыстық, оңтүстіктік

b)батыстық, солтүстіктік

c)римдік, афиндік

d)құл иеленушілік

e)шығыстық, еуропалық

 

41. Мемлекет нысанының элементтері:

a)басқару нысаны, саяси режим, құқықтық әдет-ғұрып

b)саяси режим, басқару нысаны, сайлау органдары

c)мемлекеттік құрылыс нысаны, биліктердің тәуелсіздігі, саяси режим

d)басқару нысаны, саяси режим, мемлекеттік құрылыс нысаны

e)саяси билік, егемендік, басқару нысаны

 

42. Өркениеттік мемлекет типінің басты факторы:

a)таптық қайшылықтар мен тап күресі

b)реттеуші белгілер

c)рухани белгілер

d)қоғамдағы өндірістік қатынастардың даму деңгейі

e)тұлға бостандығының көріну деңгейі

 

43. Мемлекет типі:

a)адам әрекетінің жалпылама нормалары мен принциптері

b)мемлекет органдарын ұйымдастыру мен әрекет етуінің тәртібін жүзеге асырушы мемлекеттік билікті ұйымдастыру

c)әр түрлі мемлекеттердің діни, азаматтық, қылмыстық және өзге заңдарының жиынтығы

d)сан алуан мемлекеттердің өздеріне тиісті тұтастай алынған маңызды қасиеттері мен жақтардың жиынтығы және жалпылама ерекшеліктерінің жүйесі

e)адамдар арасындағы қатынастарды реттеуші әлеуметтік нормалардың жиынтығы

 

44. Құзіретінің сипаты бойынша мемлекет органдары төмендегідей болады:

a)өкілеттік

b)федералды

c)құқықшығармашылық

d)алқалы

e)жалпы, арнайы

 

45. Бағыныштылық сипаты бойынша төмендегідей мемлекеттік органды вертикалды, екі жақты бағынышты.

a)құқық шығармашылық, құқық қолданушы

b)жалпы, арнайы

c)анықтауға болады:

d)өкілетті, атқарушы

e)алқалы, жеке

 

46. Мемлекет және құқық теориясының әдістері:

a)жалпы ғылымдық, жеке ғылымдық

b)фундаменталды, қолданбалы, салалық

c)салалық, тәжірибелік

d)жалпымемлекеттік, жалпы құқықтық, теоретикалық

e)жалпы міндетті, жеке міндетті

 

47. Қоғам:

a)заң жобаларын дәл және толық жүзеге асыру нәтижесінде анықталатын қоғамдық қатынастар жүйесі

b)ұлттық белгісі бойынша тұлғалардың бірлігі

c)қоғамның біртұтас саяси ұйымы

d)қоғамдық билік нысаны

e)тұрақты және объективті сипаттағы көзқарастармен өзара байланысты адамдар жиынтығы

 

48. Салалық заңдық ғылымдар:

a)азаматтық құқық қылмыстық құқық, еңбек құқығы

b)рим құқығы, шет мемлекеттерінің конституциялық құқығы

c)заңды психологогия, салық құқығы, әкімшілік құқық

d)криминология, прокурорлық қадағалау, криминалистика

e)мемлекет және құқық теориясы, мемлекет және құқық тарихы

 

49. Мемлекет функциясы түрлері:

a)императивті, диспозитивті

b)ішкі, сыртқы

c)қамтамасыз етуші

d)рұқсат етуші, тыйым салушы

e)өкілеттік етуші

 

50. Билік:

a)қоғамды әлеуметтік ұйымдастырудың негізгі қызметінің бір түрі, адамдардың іс-әрекеттерін басқару мүмкіндігі бар беделді күш

b)өзара байланысты және біртұтас бірлікті қалыптастыратын элементтердің көп түрлілігі

c)қанаушы тап тарапынан қоғамды мемлекеттік басқару

d)бір ерікке сендіру және мәжбүрлеудің көмегімен бағындыратын саяси партияның қызметінің негізгі бағыттарының бір түрі

e)қоғамдағы мемлекеттік билікті ұйымдастыру

 



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Менеджер по туризму

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Мемлекет және құқық теориясы.doc


Булгакова Д. А.

МЕМЛЕКЕТ

ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ

Оқу құралы

Алматы

2006

ББК 67.99(2К)я7

Б 83

Оқу құралы Экономика жəне құқық академиясының Оқу

жəне Оқу-əдістемелік кеңестерімен ұсынылған

РЕЦЕНЗЕНТТЕР:

Баймаханов М. Т.— заң ғылымдарының докторы,

ҚР ҰҒА академигі;

Котов А. К.— заң ғылымдарының докторы.

Булгакова Д. А.

Б 83 Мемлекет жəне құқық теориясы. Оқу құралы.— Алматы: Заң əдебиеті, 2006.— 106 бет.

ISBN 9965-620-31-8

Оқу құралы “Мемлекет жəне құқық теориясы” курсының оқу бағдарламасына сəйкес дайындалған жəне жалпы теориялық мəсе-лелермен танысуда бағыт-бағдар беруші рөлін атқаруға, оқушы-ларды аса маңызды теориялық ережелермен, заң ғылымының ерекше тілімен таныстыруға бағытталған.

Оқу құралы, ең алдымен, заң білімдерін беретін жоғары оқу орындары мен факультеттердің сыртқы бөлімінің студенттеріне арналған.

ББК 67.99(2К)я7

© Булгакова Д. А., 2006.

00(05)-04 Б © Заң əдебиеті, 2006.

ISBN 9965-620-31-8 4310020000

Кіріспе

Мемлекет жəне құқық теориясы – заң білімдерін беретін жоғары оқу орындарының бірінші курсында оқытылатын күрделі пəндердің бірі. Ол мемлекет пен құқық туралы жалпыланған абстрактілі ережелерден құралған. Оның күрделілігі мынада: студенттер бірінші курста нақты материалдармен – қолданыстағы заңнамамен, заң тəжірибесімен, мемлекет жəне құқықтың тарихы-мен таныс болмайды, сол себепті де, бұл оқу құралындағы жалпы теориялық мəселелер салыстырмалы түрде қарапайым қалыпта берілген.

Мемлекет жəне құқық теориясы студенттерде мемлекет жəне құқық, құқықтық жəне саяси мəдениет туралы терең шынайы ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың əртүрлі тарихи ке-зеңдердегі мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен заңдылықтарын түсінуіне жəрдемдеседі. Алайда, жалпы тарихи білімердің барлығын толық меңгеру мем-лекет жəне құқықтың жалпы теориясы бойынша оқулықтар мен мақалалармен дербес, өз бетімен жан-жақты жұмыс істеудің нəти-жесінде ғана жүзеге асуы мүмкін.

Мемлекет жəне құқық теориясы бойынша бұл оқу құралы өзінің қысқа мазмұны бойынша жалпы теориялық əдебиеттердің барлы-ғының орнын толтыра алмағанымен, жалпы теориялық мəселелер-мен танысуда өзінше бір жол көрсетушінің ролін атқаруға, сту-денттерді əрбір тақырып бойынша мейлінше маңызды теориялық ережелермен, заң ғылымының ерекше тілімен, арнайы заң түсінік-терімен таныстыруға бағытталған. Бұл құралды қалған материал-дарды меңгеру үшін ақпараттық-əдістемелік негізді құрайтын не-гізгі заң түсініктері мен санаттарының кеңейтілген сөздігі деп те атауға болады.

Оқу құралын дайындауда А.Б.Венгеров, С.С.Алексеев, С.А.Ко-маров, В.В.Лазарев, Н.И.Матузов, А.В.Малько, А.С.Пиголкин, В.Н.Хропанюк жəне т.б. сияқты ірі мемлекеттанушы-ғалымдар-дың еңбектері пайдаланылды.

Қараңыз: Алексеев С.С. Теория права. М., 1996; Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.,1995; Ч.2.М., 1996; Комаров С.А. Общая теория государства и права. Саранск, 1994; Общая теория государства и права / Под ред. В.В.Лазарева. М., 1996; Марчен- ко М.Н. Теория государства и права. М., 1996; Теория государства и права / Под ред. Н.И.Матузова и А.В.Малько. М.,1997; Общая теория права / Под ред. А.С.Пиголкина. М., 1995; Хропанюк В.Н.

Теория государства и права. М., 1993.

ПƏННІҢ НЕГІЗІ ТҮСІНІКТЕРІ

1. Қоғам — экономикалық жəне рухани біртұтастықпен, өмір сүру жағдайын ұйымдастарудың тұтастығымен сипатталатын, белгілі бір аумақтағы адамдар бірлігі.

2. Тұлға — қоғамда автономды жағдайы (мəртебесі) бар адам жəне соған сəйкес құқықтарға, бостандықтар мен міндеттерге ие болады.

3. Билік — жекелеген тұлғалардың (билік етушілердің) еркі мен іс əрекеті басқа түлғалардың (бағыныштылардың) еркі мен іс-əрекетінен басым тұратын, үстемдік ету мен бағыныштылық қатынастары.

4. Норма — анықталмаған тұлғалар шеңберіне жəне жағ-дайлардың шексіз санына қатысты мерзімі жағынан үздіксіз əре-кет ететін жалпыға ортақ жүріс-тұрыс ережесі.

5. Мемлекет — басқару-қамтамасыз етушілік, қорғаушылық функцияларды жүзеге асыру мақсатында арнайы аппаратты иеленетін жəне елдің бүкіл халқы үшін өз еріктерін міндетті етуге қабілетті, жария биліктің саяси-аумақтық егеменді ұйымы.

6. Мемлекеттік билік — мəжбүрлеу аппаратына негізделе отырып, мемлекеттің функцияларын жүзеге асыратын қарым-қатынастар жүйесі.

7. Муниципалды билік — өзін өзі басқаруға негізделген жер-гілікті билік.

8. Мемлекеттік егемендік — мемлекеттік биліктің ел ішінде жəне одан тыс жерде басқа кез келген биліктен (саяси жəне идеологиялық) тəуелсіздігі. Оның басты көрінісі: мемлекет өзінің барлық істерін дербес жəне ерікті түрде шешуге құқылы.

9. Саяси жүйе — елдің саяси өміріне қатысатын мемлекет пен мемлекеттік емес қоғамдық құрылымдардың біртұтас кешенде қарастырылуы.

10. Саяси режим — билік етудің құралдары мен тəсілдерінде, демократиялық немесе демократиялық емес сипатында көрініс табатын биліктің мазмұны.

11. Демократиялық мемлекет — барлық биліктік органдар халықтың мандатына ие болатын мемлекет. Мұнда əрбір органға тиесілі биліктің көлемінің шектері заңмен анықталады, ал барлық азаматтар сотпен корғалатын ажырамас құқықтар мен бостан-дықтарға ие болады.

12. Авторитарлық мемлекет — мемлекеттік билік заңмен анықталса да тікелей халық мандатына ие болмайтын, бірақ билік етуші органдар мен тұлғалардың шектелген аясымен баска-рушылық əкімшілік аппаратты, қарулы күштер мен жазалау меке-мелерін тікелей пайдалану арқылы жүзеге асырылумен сипатта-латын мемлекет. Құқық пен адам құқықтары қоғамда тəуелсіз мəртебеге жəне үстемдікке ие болмайды, олардың функциялары əрекет етуші заңдарды сақтауды талап етумен шектеледі.

13. Тоталитарлық мемлекет — əкімшілік басқару бəрін билеп-төстеуге негізделген мемлекет, ол заңмен анықталмайды. Қоғам өмірінде тəуелсіз сот төрелігі мен адам құқықтары бол-майды, бүкіл қоғам басқарушылық əкімшілік аппарат пен жазалау-шы органдардың тоталитарлық бақылауына алынады, адам құқық-тарын шексіз аяққа таптау жүзеге асырылады.

14. Мемлекеттік аппарат — мемлекеттің басқарушылық қамтамасыз етушілік жəне қорғаушылық функцияларын іске асыру бойынша жұмыстарын жүзеге асыратын мемлекеттік орган-дардын, мекемелер мен ұйымдардын біртұтас, иерархиялык жүй-есі (кешені).

15. Мемлекеттік орган — мемлекеттік міндеттерді атқаратын жəне тиісті биліктік өкілеттіктерге ие ұйым немесе басқарма.

16. Құзырет — мемлекеттік орган, сондай-ақ, сол бір немесе өзге лауазымды тулға иеленетін жəне тиісті заңды құжатта бекітілетін биліктік құқықтардың мазмұны мен көлемі.

17. Мемлекет нысаны — басқару нысанында жəне мемлекет-тік құрылым нысанында көрініс табатын, елдегі мемлекеттік би-лікті ұйымдастыру.

18. Мемлекеттік басқару нысаны — мемлекетте жоғары би-лікті ұйымдастыру.

19. Мемлекеттік құрылым нысаны — мемлекет құрылымы, мемлекеттің біртұтас жəне аумақтық бөліктер ретіндегі ара қа-тынасы, мемлекеттік құрылымы.

20. Құқық — заңдарда, мемлекетпен танылатын өзге де қайнар көздерде көрініс тапқан құқылы-рұқсатты (сондай-ақ тыйым салынған) жүріс-тұрыстың жалпыға міндетті талабы болып табы-латын жалпыға міндетті нормалар жүйесі.

21. Құқықтық реттеу — құқықтың көмегімен қоғамдық қа-тынастарға, адамдардың жүріс-тұрысына құқықтық құралдардың барлық жүйесімен əсер етуді жүзеге асыру.

22. Заңдылық — барлық заңды нормаларды, барлық құқықтық ережелерді барлық субъектілермен, яғни азаматтармен, олардың бірлестіктерімен, лауазымды тұлғалармен, мемлекеттік органадар-мен қатаң əрі мүлтіксіз сақтау мен орындау талабы.

23. Құқықтық тəртіп — талаптарының тəжірибе жүзінде жүзеге асырылуын көрсететін, қоғамдық қатынастардың іс жү-зінде ретке келтірілу жағдайы.

24. Құқықтық жүйе — құқықтық шындықтың басқа белсенді элементтерімен — құқықықтық идеологиямен жəне сот тəжіри-бесімен біртұтас қарастырылатың құқық.

25. Құқықтың қайнар көздері — мемлекеттен туындайтын немесе мемлекетпен ресми түрде танылатын құқық нормаларының көрінісінің жəне бекітілуінің, оларға заңды, міндеттілік мəн бе-рудің қужаттық нысаны.

26. Нормативтік акт — заңдық нормалардан құралған ресми құжат.

27. Заңды норма — заңдарда, мемлекетпен танылатын өзге де қайнар көздерде белгіленетін жəне құқық субъектісінің құқықты-рұксат етілген (сондай-ақ тыйым салынған) жүріс-тұрысының талабы ретінде көрініс табатын жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесі.

28. Құқық жүйесі — құқық құрылымы, оның салалар мен институттарға тармақталауы.

29. Құқық саласы — құқық жүйесінің басты тармағы. Ол заңдық реттеудің өзіне тəн режимімен ерекшеленеді жəне бір-тектес қоғамдық катынастарды камтиды.

30. Құқық субъектілері — құқық субъектілікке ие тұлғалар, яғни құқықтар мен міндеттерді иелене алатын, құқықтық қатынас-тарға қатыса алатын азаматтар, ұйымдар мен қоғамдық құры-лымдар.

31. Құқықтық қатынас — субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерге ие болатын субъектілер арасындағы байланыс.

32. Заңды жауапкершілік — кінəлі тұлғаға жасалынған құқық бұзушылық үшін мемлекеттік мəжбүрлеу шараларын қолдану.

1 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ

ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1. Мемлекет жəне құқық теориясының анықтамасы.

2. Мемлекет жəне құқық теориясының ерекшеліктері.

3. Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары.

1. Мемлекет жəне құқық теориясының анықтамасы. Мем-лекет жəне құқық теориясы – бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мəні, мақсаты жəне қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.

2. Ғылым ретіндегі мемлекет жəне құқық теориясының ерекшеліктері мынада:

Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пəнін қоғамдық құбылыстар – мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерек-шелігі арқылы мемлекет жəне құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық жəне т.б.) ерекшеле-неді.

Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет жəне құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.

Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың негізгі жəне жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.

Төртіншіден, ол əдістемелік сипаттағы ғылым болып табы-лады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықта-рын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды меңгеру əдісі мəселесін қарастырады.

3. Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары. Мем-лекет жəне құқық теориясының үш негізгі функциясы бар:

1. Теориялық-танымдық функция – мемлекеттік-құқықтық құ-былыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес, сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мəндік белгілері тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

2. Тəжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет жəне құқық теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің қызметін жетілдіруге, заңнама мен оны қолдану тəжірибесін жақсартуға жəне дамытуға бағытталаған ұсыныстар жасауға қызмет етеді.

3. Тəрбиелік функция. Мемлекет жəне құқық теориясы құқық-тық тəрбиелеу мəселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлға-ның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тəртіп жəне т.б. күрделі мəселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жəрдемдесуі қажет.

1 кесте Мемлекет жəне құқық теориясы — мемлекет пен құқықтың олардың қоғамдағы мəні, мақсаты жəне дамуы туралы негізгі жəне жалпы заңдылықтары туралы жалпыланған білімдер жүйесіҚоғамдық ғылым Саяси-заңды ғылым Жалпы теориялық ғылым Əдістемелік ғылым Мемлекет жəне құқық теориясының функциялары Теориялық-танымдық Тəжірибелік-қолданбалық Тəрбиелік

2 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ

ПƏНІ МЕН ƏДІСТЕРІ

1. Мемлекет жəне құқық теориясының пəні.

2. Мемлекет жəне құқық теориясының əдістері.

3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет жəне құқық теориясы.

4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет жəне құқық теория-сының орны.

1. Мемлекет жəне құқық теориясының пəні. Əрбір ғылым-ның өз зерттеу пəні болады. Ол дегеніміз осы ғылымның объек-тивтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет жəне құқық теория-сының пəні болып мемлекет жəне құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет жəне құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттіліктің пайда болуы, дамуы мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тəн құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі жəне т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.

2. Мемлекет жəне құқық теориясының əдістері. Ғылым əдісі – бұл пəнді түсінуге мүмкіндік беретін тəсілдер мен бағыттардың жиынтығы. Мемлекет жəне құқық теориясы өз пəнін зерттеу үшін көптеген əдістерді қолданады. Олардың ішінен мыналарды ерекше атауға болады:

1. Жалпы əдістер – ойлаудың кешенді қағидаларын көрсететін философиялық, дүниетанымдық бағыттар. Оларға мыналар жатады:

а) метафизика. Ол мемлекет пен құқықты мəңгілік жəне өзгермейтін институттар ретінде қарастырады;

ə) диалектика. Өз ішінде материалистік жəне идеалистік болып бөлінеді. Материалистік диалектика бұл құбылыстарды қоғамдағы əлеуметтік-экономикалық өзгерістермен, нақты айтқанда, жеке меншіктің пайда болуымен жəне қоғамның таптарға бөлінуімен байланыстырады, яғни, мемлекет пен құқық нақты бір тарихи кезеңге сəйкес, бір-бірімен байланыстылықта, даму барысында қарастырылады. Идеалистік диалектика, өз кезегінде, объективтік жəне субъективтік идеализм болып екіге бөлінеді. Объективтік идеализм мемлекет пен құқықтың пайда болу себептері мен өмір сүру жағдайын құдайдың күшімен, ал субъективтік идеализм адамның санасымен байланыстырады.

2. Жалпы ғылыми əдістер – жалпы əдістер сияқты бүкіл ғы-лыми танымды толығымен қамтымайды, оның жекелеген кезең-дерінде ғана қолданылады. Оларға мыналар жатады:

а) талдау – күрделі мемлекеттік-құқықтық құбылысты шартты түрде жекелеген бөліктерге бөлу;

ə) синтез – құбылысты оның құрамдас бөліктерін шартты түр-де біріктіре отырып зерттеу;

б) жүйелік əдіс – объектінің тұтастығын ашуға, ондағы əртүрлі байланыс түрлерін анықтауға бағыттайды;

в) функционалды əдіс – бір əлеуметтік құбылыстардың екінші-леріне қатысты функцияларын анықтауға бағыттайды.

3. Жеке ғылыми əдістер – мемлекет жəне құқық теориясының техникалық, жаратылыстану жəне гумантарлық ғылымдардың ғылыми жетістіктерін қабылдауы нəтижесінде пайда болатын əдістер. Оларға мыналар жатады:

а) нақты-əлеуметтанушылық əдіс – сұраудың, бақылаудың, сұхбаттасудың жəне т.б. тəсілдердің көмегімен мемлекеттік-құ-қықтық саладағы субъектілердің іс жүзіндегі жүріс-тұрысы тура-лы мəліметтер алуға мүмкіндік береді;

ə) статистикалық əдіс – нақты бір мемлекеттік-құқықтық құбылыстың сандық көрсеткіштерін алуға мүмкіндік береді;

б) кибернетикалық əдіс – кибернетиканың түсініктері, заңдары жəне техникалық құралдарының жүйесі арқылы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды тануға мүмкіндік береді.

4. Жеке құқықтық əдістер – тек заң ғылымдарына ғана тəн болып келеді, оларға мыналар жатады:

а) формалды-заңды əдіс – заң түсініктерін,олардың белгілерін анықтауға, түрлендіруді жүзеге асыруға, құқықтық ережелердің мазмұнын түсіндіруге жəне т.б. мүмкіндік береді;

ə) салыстырмалы-құқықтық əдіс – əртүрлі құқықтық жүйелерді не олардың жекелеген элементтерін олардың жалпы жəне арнайы қасиеттерін анықтау мақсатында салыстыруға мүмкіндік береді.

3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет жəне құқық теориясы. Өз жиынтығында ғылым жүйесін құрайтын ғылыми пəндерді шартты түрде үш топқа бөлуге болады: 1) тех-никалық ғылымдар; 2) жаратылыстану ғылымдары; 3) гумани-тарлық ғылымдар.

Гуманитарлық ғылымдар қоғамды, адамды, əлеуметтік қатынастар мен институттарды зерттейді. Заң ғылымдары – гуманитар-лық ғылымдардың бір түрі, себебі, мемлекет пен құқық əлеуметтік институттар болып табылады. Заң ғылымдарын мынадай түрлерге бөлуге болады:

мемлекет жəне құқық теориясы;

тарихи-құқықтық ғылымдар (мемлекет жəне құқық тарихы, саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы);

салалық заң ғылымдары (конституциялық, азаматтық, қылмыстық жəне т.б. құқық салалары);

қолданбалы ғылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот психиатриясы жəне т.б.).

Мемлекет жəне құқық теориясы гуманитарлық ғылымдар жүй-есінде бола тұра, философиямен, əлеуметтанумен, саясаттанумен жəне т.б. тығыз байланысқа түседі. Солай, философияның кө-мегімен мемлекет жəне құқық теориясының дүниетанымдық ба-ғыттары қалыптасады, оның нəтижесінде мемлекеттік-құқықтық шындықты танудың жалпы əдістемесі қалыптасады. Өз кезегінде, мемлекет жəне құқық теориясы кеңейтілген философиялық жалпылаулар үшін нақты материалдар береді.

4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет жəне құқық Тео-риясының орны. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет жəне құқық теориясының орнын оның тарихи-құқықтық ғылымдармен арақатынасын мысалға ала отырып қарастыруға болады. Мем-лекет жəне құқық теориясы мен тарихи-құқықтық ғылымдарға тəн ортақ белгі – олар мемлекет пен құқықты зерттейді. Ал айырма-шылықтары мынада – тарихи-құқықтық ғылымдар мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың даму үдерісін хронологиялық тəртіпте зерттесе, мемлекет жəне құқық теориясы бұл үдерістерге жалпы сипаттама береді, мемлекет пен құқықтың мəнін, олардың қызмет ету заңдылықтарын жəне т.б. зерттейді.

Салалық заң ғылымдарына қатысты мемлекет жəне құқық теориясы жалпылаушы сипатты иеленеді; ол мемлекет пен құ-қықтың пайда болуы, қызмет етуі мен дамуының жалпы заңды-лықтарын зерттейді. Ал кез-келген салалық ғылымның пəні қо-ғамдық қатынастардың тек нақты бір саласымен ғана байланысты болады. Сонымен қатар, мемлекет жəне құқық теориясы барлық салаларға ортақ мəселелерді зерттейді, яғни, мемлекет жəне құқық теориясының түсініктері мен институттарының негізінде салалық заң ғылымдарының түсініктері мен институттары қалыптасады. № 2 кесте

3 кесте Мемлекет жəне құқық теориясының пəні — мемлекет пен құқықтың пайда болуының, əрекет етуінің жəне дамуының жалпы заңдылықтары Мемлекет жəне құқық теориясының əдістері — бұл пəнді тануға бағытталған əдістер мен тəсілдер Жалпы əдістер Метафизика Диалектика Материалис-тік Идеалистік Ортақ ғылыми əдістер Анализ Синтез Жүйелік Функцио- налдық Жеке ғылыми əдістер Нақты-əлеуметтік Статистика-лық Тарихи жəне т.б. Жеке құқықтық əдістер Формальды заңдық Салыстыр-малы құқықтық Заң ғылымдарының жүйесі Жалпы теориялық заң ғылымы мемлекет жəне құқық теориясыМемлекет пен құқық туралы жалпы тарихи ғылымдар - Мемлекет жəне құқық тарихы; -Саяси жəне құқықтық ілімдер тарихы;Салалық заң ғылымдары - Конституциялық құқық; - Əкімшілік құқық; - Азаматтық құқық; - Қылмыстық құқық жəне т.б. Қолданбалы заң ғылымдары - Криминалистика; - Сот медицинасы; - Сот психиатриясы жəне т.б.

3 тақырып.

МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ

1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік билікке жалпы сипаттама.

2. Мемлекеттің пайда болу себептері.

3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.

1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік билікке жалпы сипаттама. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі əлеуметтік биліктің ерекшеліктері болып мыналар табылады:

- ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді жəне қандық туыстыққа негізделді;

- тікелей қоғамдық болып табылды, алғашқы қауымдық демократияның, өзін-өзі басқарудың бастамаларының негізінде қалыптасты;

- бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар, ақсақалдар, əскербасылары жəне т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық қоғамның өмір сүруінің маңызды мəселелерін шешіп отырды.

2. Мемлекеттің пайда болу себептері. Мемлекеттің пайда бо-луы туралы мəселе даулы болып табылады, себебі, этнография жəне тарих ғылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге жаңа мəліметтер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері тура-лы бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар табылады:

1. Діни теория – мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда болуының құдайлық бастамасын негізге алады, «барлық билік құдайдан» деген тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды. Өзінің діни мазмұнына қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық нысандарын–абыздар билігін, шіркеудің ролін, діни жəне əкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін. Бұл теорияның көрнекті өкілдерінің бірі – Фома Аквинский.

2. Патриархалды теория – мемлекеттің пайда болуын отба-сымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы мүшелерінің алдындағы əке билігінен туындатады. Бұл теория патшаның шексіз билігін негіздеуге бағытталған, ал бұл биліктің қайнар көзі ретінде құдайды емес, отбасындағы əкенің, патриархтың шексіз билігі орын алған отбасы нысанын таниды. Бұл теория Грецияда пайда болған, өз негіздемесін Аристотельдің еңбектерінен иеленсе, өз дамуын ағылшын ғалымы Филмердің ең-бектерінен тапты.

3. Шартты теория – ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда кеңінен таралған. Оны жақтаушылардың қатарынан Голландияда Гуго Гроций мен Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо, Ресейде А.Радищев орын алды. Мысалы, А.Радищевтің ойынша, билік халыққа тиесілі, алайда ол мемлекет басшысына берілген жəне оны халық бақылауы тиіс. Шарттық теорияға сəйкес, мем-лекет шарт нəтижесі ретінде пайда болады, оның қатысушылары болып адамдар табылады, олар шарттың негізінде өз бостан-дықтарының, өз билігінің бір бөлігін мемлекетке береді.

4. Күштеу теориясы – мемлекеттің пайда болу негізі ретінде күштеу əрекетін, бір халықтың екінші халықты жаулауын таниды. Жауланған халықтың үстінен билікті бекіту үшін, оған күштеу жүргізу үшін мемлекет құрылады. Күштеу теориясы ХІХ ғасырда пайда болды, оның өкілдері – Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг.

5. Психологиялық теория – мемлекеттің пайда болуын адам психикасының көріністерімен: бағыну қажеттігімен, еліктеумен, алғашқы қауымдық қоғамның жоғарғы топтарына тəуелділікті сезінумен, белгілі бір əрекет түрлерінің əділдігін түсінумен жəне т.б. байланыстырады. Психологиялық теорияның өкілдерінің қата-рынан Л.Петражицкий мен Г.Тардты атауға болады.

6. Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері Г.Спенсер, Вормс, Х.Прейс мемлекетті ағза ретінде түсіндіреді. Оның бө-ліктері арасындағы тұрақты байланыстар тірі ағзаның бөліктері арасындағы байланысқа теңестіріледі, яғни, мемлекет – биология-лық дамудың бір түрі ретінде көрініс табатын əлеуметтік даму өнімі. Биологиялық ағзаның бір түрі ретінде мемлекеттің өз миы (басшы) мен оның шешімдерін жүзеге асыру құралдары (халық) болады.

7. Ирригациялық теорияға сəйкес мемлекеттердің алғашқы қа-наушы нысандарының пайда болуы шығыстық аграрлық аймақ-тардағы ірі ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттігімен байланысты. Бұл теория қазіргі кездегі неміс ғалымы К.-А.Вит-тфогельдің еңбектерінен айрықша көрініс тапқан.

8. Материалистік теория – мемлекеттің пайда болуын əлеумет-тік-экономикалық факторлармен, яғни, жеке меншіктің пайда болуымен жəне қоғамның таптарға бөлінумен, байланыстырады. Бұл теорияның өкілдері – К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин –мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау жəне бекіту, қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету мақсаттарында пайда болған деп санайды.

3. Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалып-тасуы – əртүрлі халықтарда түрліше жүзеге асқан ұзақ үдеріс.

Шығыста «өндірістің азиялық тəсілі» (Египет, Вавилон, Үн-дістан, Қытай жəне т.б.) нысаны кеңінен таралды. Бұл жерде рулық құрылымның əлеуметтік-экономикалық бөліктері – жердік үлес, ұжымдық меншік жəне т.б. тұрақты сипатты иеленді. Ежелгі Шығыста пайда болған алғашқы мемлекеттер ауылдық қауым-дастықтарды қанай отырып, оларды басқарды, яғни, өндірісті ұйымдастырушы ролін атқарды.

Афины мен Римде мемлекеттің пайда болу бағыты басқаша жолмен жүзеге асырылды, бұларда құлиеленушілік мемлекет меншіктің пайда болуы жəне қоғамның таптарға бөлінуі негізінде пайда болды. Афины – мемлекеттің пайда болуының ең таза, классикалық нысаны, себебі, мемлекет рулық құрылым ішіндегі таптық қарама-қайшылықтардың негізінде пайда болады. Римде мемлекеттің пайда болуы плебейлердің римдік аристократтар –патрицийлерге қарсы күресінің нəтижесінде тездетілді.

Ежелгі герман мемлекетінің пайда болуы көптеген жерлерді алып жатқан бөтен аумақтарды жаулап алумен байланысты, бұл жерлерге үстемдік орнатуда рулық қоғам əлсіз болды, сол себепті, мемлекеттің пайда болу қажеттігі туды.

Барлық нысандағы мемлекеттердің пайда болуына негіз болып 10-12 мың жылдар бұрынғы неолиттік революция табылды. Оның мəні мынада: өз қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында адам дайын өсімдік жəне жануарлық нысандарын иемденумен байланысты құралдық қызметтен табиғатты өзгертумен жəне азық дайындаумен байланысты шынайы еңбек қызметіне ауысты, яғни, иемденушіден өндіруші экономикаға өту орын алды.

Сонымен, мемлекет объективтік түрде, сырттан емес, ішкі факторлардың негізінде пайда болады.

4 кесте

Мемлекеттің пайда болуы туралы теориялар

5 кесте Алғашқы қауымдық қоғамдағы биліктің ерекшеліктері Билік рулық қауымнан, рудың барлық ересек мүшелерінен туындайды Ақсақалдар əскери қолбасшылар, абыздар ру мүшелерінің жиналысымен сайланатын болды, олар биліктік функцияларды ру мүшелерінің жиналысының бақылауымен жүзеге асырды, жəне кез келген уақытта жиналыс мүшелерімен орындарынан алынуы мүмкін болатынТек қана басқарумен айналысатын арнайы аппарат болған жоқ Теологиялық – биліктің құдайдан пайда болғандығы туралы пайымдайды Фома АквинскийПатриархалды – мемлекеттің пайда болуын тікелей жанұяның таралуымен байланыстыра қарастырады Аристотель, ФилмерШарттық – мемлекет қоғамдық шарт негізінде пайда болды Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.-Ж. Руссо, А.РадищевКүштеу теориясы – мемлекет ішкі (экономикалық жəне саяси) жəне сыртқы күштеу (біреудің екіншісін жаулап алуы) нəтижесінде пайда болады Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. КаутскийПсихологиялық – мемлекет адамдардың ұйымдасқан қоғам ұжымдық арақатынас аясында өмір сүру жөніндегі психологиялық қажеттіліктері нəтижесінде пайда болды Л. Петражицкий, Г. ТардОрганикалық – қоғам мен мемлекет, тірі адам ағзасы тірі жасушалардан тұратын сияқты, адамдардан құралатын қоғамдық ағзаны білдіреді Г.Спенсер, Х.ПрейсИрригациялық – мемлекеттің пайда болуы шығыс аграрлық облыстарда ірі ирригациялық құрылымдарды салу қажеттілігімен байланыстырылады К.-А. ВиттфогельМатериалистик (таптық) – мемлекеттің пайда болуы əлеуметтік-экономикалық факторлармен, яғни жеке меншіктің пайда болуымен жəне қоғамның таптарға

4 тақырып.

МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖƏНЕ МƏНІ

1. Мемлекеттің түсінігі жəне белгілері.

2. Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.

3. Мемлекеттің мəні.

1. Мемлекеттің түсінігі жəне белгілері. Мемлекет – бұл ар-найы басқару жəне мəжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын жəне оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқа-ралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.

Мемлекетті рулық құрылымдағы əлеуметтік биліктен ажыра-татын төмендегідей белгілері болады:

1. Бұқаралық биліктің болуы. Міндетті түрде мемлекеттің бас-қару жəне мəжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық билік – бұл шенеуніктер, əскер, полиция, түрме мен басқа да меке-мелер.

2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші бар-лық адамдарды өз билігімен жəне қорғау арқылы біріктіреді.

3.Салықтар жүйесі. Олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажет.

4. Егемендік. Бұл мемлекетке тəн өз аумағындағы үстемдік пен халықаралық қатынастардағы тəуелсіздік.

5. Құқықтың болуы. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.

2. Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше түрі ре-тінде. Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын əлеу-меттік билікке анықтама беріп алу қажет. Əлеуметтік билік – бұл адамдарың кез-келген бірігуіне тəн үстемдік пен бағынушылық қатынастары, бұл кезде бір тұлғалардың – билік құрушылардың – еркі мен əрекеттері басқа тұлғалардың – бағынушылардың – еркі мен əрекеттеріне үстемдік құрады. Əлеуметтік билік кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дəрежеде тұрақты адамдар тобына – руға, тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қо-ғамға жəне т.б. тəн.

Мемлекеттік билік əлеуметтік биліктің ерекше бір түрі ретінде көрініс табады. Бұл мемлекеттік мəжбүрлеуге сүйенген, субъек-тілер арасындағы үстемдік жəне бағынушылық сипаттағы бұқа-ралық-саяси қатынас. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері:

1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан қызмет етеді жəне өз қызметінде бұқаралық негізге – қазына мүлкіне, өз кірістеріне, салықтарға ие.

2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар жүйесіне сүйенеді жəне олар арқылы жүзеге асырылады.

3. Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң нормаларының көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті сипатты иеленеді.

4. Егеменді билік–ол кез-келген биліктен дербес жəне тəуелсіз.

5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол заңды негізді жəне қоғам-дық тануды иеленген.

Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет түріне негізделген дербес билік түрлері қалыптасқан жағдайда ғана, мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай биліктің үш түрі бар: заң шығарушы билік, атқарушы билік жəне сот билігі.

3. Мемлекеттің мəні. Мемлекеттің мəнін түсіну мемлекет жəне құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табы-лады. Мемлекеттің мəні – бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті. Мемлекеттің мəнін бұл түсініктің кең жəне тар мағынасында анықтауға болады.

Кең мағынада мемлекеттің əлеуметтік мəнін биліктік-саяси ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұ-тастығы сəйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен қатынас-тарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар не-гізінде қалыптасады.

Тар мағынада мемлекеттің əлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген, жекелеген класстар мен əлеуметтік топтардың да, қоғамның да мүддесін білдіруші əрі қорғаушы басқару аппараты, бұқаралық биліктің əртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анық-тайды.

Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мəнін қарас-тыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор:

1) формальды – кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымы екендігі;

2) мазмұнды – осы ұйымның кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Мемлекеттің мəнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге болады:

- класстық, бұған сəйкес мемлекетті экономикалық үстемдік

құрушы топтың саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады;

- жалпы əлеуметтік, бұған сəйкес мемлекетті əртүрлі класстар мен əлеуметтік топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасай-тын саяси биліктің ұйымы ретінде анықтауға болады.

Сонымен, мемлекеттің мəні саяси билік аппаратының көме-гімен қоғамның тұтастығын жəне қалыпты қызмет етуін қамта-масыз етуден көрінеді.

6 кесте

7 кесте

Мемлекетті түсінудің əртүрлілігі Мемлекет – басқару мен мəжбүрлеуді жүзеге асыратын арнайы аппараты бар. Жария биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы. Бұл ұйым қоғамды білдіре отырып, заңдардың көмегімен осы қоғамды басқарады жəне оның интеграциясын қамтамасыз етеді.Мемлекет белгілері: 1) жария биліктін болуы; 2) тұрғындардың аумақтық бөлінуі; 3) салық жүйесі; 4) егемендік; 5) құқық. Аристотель – азаматтардың барлық ой жəне адамгершілік мүдделерін топтастыру Цицерон – ортақ құқық бастамаларымен жəне ортақ пайдамен біріккен адамдар одағы Коркунов, Шершеневич, Трубецкой – белгілі бір аумақ шегінде ерікті адамдарға жеке дара мəжбүрлі билік етуді білдіретін қоғамдық одақГумплович – белгілі бір тəртіпті қорғауға арналған табиғи жолмен пайда болған билік ету ұйымыЕллинек – заңды субъект болып табылатын жəне құқықтарды иеленетін тұлғалардың мақсатты біртұтастығы

8 кесте Мемлекеттің əлеуметтік мақсаты Құқықтық тəртіпті, адам бостандықтары мен құқықтарын қорғау Қоғамның əртүрлі таптары тарапынан қолдау тапқан шешімдерді жүзеге асыру Əлеуметтік қарама-қайшылықтарды жою Бейбітшілікті сақтау, қарулы қақтығыстардың алдын алу Əлеуметтік тіл табысушылыққа қол жеткізу, халықтың əртүрлі топ тарының мүдделерін ескеру мен үйлестіру

5 тақырып.

МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

1. Мемлекет функцияларының түсінігі.

2. Мемлекет функцияларының түрлері.

3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары.

1. Мемлекет функцияларының түсінігі. Мемлекет функция-лары – бұл мемлекеттің қызметінің негізгі бағыттары, олардан мемлекеттің мəні мен мақсаты көрініс табады. Мемлекеттің функциялары оның міндеттерімен тығыз байланысты, олар мем-лекеттің мəніне тəуелді болып келеді жəне оның өзгеруіне қарай өздері де өзгереді. Сонымен, мемлекет функциялары – ауыспалы сипаттағы категория. Олар мемлекет түрінің басқа түрге ауысу жағдайында да өзгереді.

2. Мемлекет функцияларының түрлері. Мемлекет функция-ларын түрлерге бөлуді əртүрлі негіздер бойынша жүзеге асыруға болады:

а) əрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты жəне уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар мемлекет дамуы-ның барлық кезеңдерінде жүзеге асырылса, уақытша функциялар төтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз əрекетін жояды.

ə) маңыздылығына қарай – негізгі жəне қосымша функциялар;

б) қоғамдық өмірдің қай саласында жүзеге асырылуына бай-ланысты – ішкі жəне сыртқы функциялар.

Мемлекеттің ішкі функциялары – оның алдында тұрған ішкі міндеттерді шешудегі қызметінің негізгі бағыттары. Ішкі функ-цияларға мыналар жатады: адам жəне азамат құқықтары мен бос-тандықтарын қорғау, құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету функция-сы, экономикалық функция, салық салу функциясы, əлеуметтік қорғау функциясы, экологиялық функция жəне мəдени функция.

Мемлекеттің сыртқы функциялары – оның алдында тұрған сыртқы міндеттерді шешуге байланысты қызметінің негізгі бағыт-тары. Сыртқы функцияларға мыналар жатады: мемлекетті қорғау функциясы, бейбіт тəртіпті сақтау функциясы, басқа мемлекеттер-мен одақтасу функциясы жəне т.б.

3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары – бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға бағытталған оның органдарының біртектес қызметі. Мұндай нысандарды екіге бөлуге болады: құқықтық жəне ұйымдастырушылық нысандар. Құқықтық нысандарға мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық – бұл нормативтік актілерді дайындау мен шығаруға қатысты қызмет;

ə) құқыққолданушы – бұл құқық қолдану актілерін шығару арқылы нормативтік актілерді жүзеге асыруға байланысты қыз-мет, бұл заңдарды орындау мен басқарушылық сипаттағы əртүрлі мəселелерді шешуге байланысты күнделікті жұмыс;

б) құқыққорғаушы – бұл адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, құқықбұзушылықтардың алдын алуға жəне кінəлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартуға жəне т.б. байланысты қызмет.

Ұйымдастырушылық нысандарға мыналар жатады:

а) ұйымдастырушылық-реттеуші – бұл белгілі бір құрылымдар-дың құжаттар жобаларын дайындаумен, сайлаулар жүргізумен т.б. байланысты мемлекеттік органдардың қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған ағымдағы жұмысы;

ə) ұйымдастырушылық-шаруашылық – бұл бухгалтерлік есеп-пен, статистикамен, қамтамасыз етумен т.б. байланысты жедел-техникалық жəне шаруашылық жұмыс;

б) ұйымдастырушылық-идеологиялық – бұл жаңадан қабыл-данған нормативтік актілерді түсіндірумен, қоғамдық көзқарасты қалыптастырумен жəне т.б. байланысты мемлекеттің əртүрлі функцияларын орындауды идеологиялық қамтамасыз етудегі күн-делікті тəрбие жұмысы. \

9 кесте

6 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ

1. Мемлекет механизмінің түсінігі.

2. Мемлекет механизмінің құрылымы.

3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың жəне оның қыз-метінің қағидалары.

4. Мемлекет органдарының түсінігі жəне түрлері.

1. Мемлекет механизмінің түсінігі. Əдетте заң əдебиеттерінде «мемлекет механизмі» жəне «мемлекеттік аппарат» түсініктері синоним сөздер ретінде қолданылады. Мемлекет механизмі – бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет аппара-тының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушы-лық қызмет құрайды.

Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сəйкес мемлекеттік аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:

1) тікелей басқарушылық – бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тəжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет түрлері;

2) құқықтық нысандар – құқықтық заңды сипаттағы қызмет түрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табы-лады жəне мемлекеттік-міндетті салдарды туындатады. Мемлекет аппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық қызмет – бұл нормативтік актілер жобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байла-нысты қызмет;

ə) құқыққолданушы қызмет – бұл құқықтық нормаларды жү-зеге асырумен байланысты қызмет;

б) құқыққорғаушы қызмет – бұл заңдардың сақталуын бақы лаумен жəне қадағалаумен, кінəлі тұлғаларды заңды жауапкер-шілікке тартумен т.б. байланысты қызмет.

2. Мемлекет механизмінің құрылымы. Бұл құрылымға мына-лар кіреді:

1) өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру барысында тығыз байланыстағы жəне өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;

2) биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру, мəдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпы əлеуметтік функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кəсіпорындар;

3) басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;

4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық,қаржылық жəне күштеу құралдары.

3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың жəне оның қызметінің қағидалары – бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі бағыттарын анықтайтын баста-машылық ережелер. Оларға мыналар жатады:

1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға сəйкес, мемлекеттік қыз-метшілер аталған құқықтар мен бостандықтарды мойындауы жəне қорғауы тиіс;

2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдар қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең көлемде қатысуын білдіреді;

3) биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік органдары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз əрекеттерді болдырмауға негізделген;

4) заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметші-лердің Конституцияны, заңдар мен заңға сəйкес актілерді сақтау міндеттілігін білдіреді;

5) жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттік органдардың тəжірибелік қызметіне қатысты құқық субъекті-лерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;

6) кəсібилік қағиадсы, бүл қағида мемлекеттік аппарат қыз-метінде мейлінше кəсіби қызметкерлерді пайдалануға қолайлы жағдайлар жасайды,

7) алқалық пен жалғызіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік аппараттың демократиялық жəне бюрократиялық бас-тамаларының саналы сəйкестігін қамтамасыз етеді;

8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен орта-лықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;

9) бағыныстылық (иерархичность) қағидасы, бұл қағида мемле-

кеттік органдардың мемлекеттік аппараттағы əртүрлі деңгейде орналасқанын білдіреді.

4. Мемлекет органдарының түсінігі жəне түрлері. Мемле-кеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы жəне осы мақсатта сəйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе мекеме. Əрбір мемлекеттік органға мыналар тиесілі: а) оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер; ə) қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі; б) өзіне тəн ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік бағыныстылық жəне қызметтік тəртіп жүйесі; в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды міндетті əрекеттерді жүзеге асырады.

Мемлекеттік органдардың түрлері:

1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысанына қарай мем-лекет органдары өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық жəне басқа да бақылаушы-қадағалаушы органдар болып бөлінеді.

2. Биліктің тармақтарға бөліну қағидасы бойынша – заң шыға-рушы, атқарушы жəне сот органдары.

3. Қызметінің құқықтық нысандары бойынша – құқықшығару-шы, құқыққолданушы жəне құқыққорғаушы органдар.

4. Бағыныстылық деңгейіне байланысты – республикалық жəне жергілікті органдар.

5. Өкілеттіктерінің мерзіміне байланысты – тұрақты (қызмет ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) жəне уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін құрылады).

6. Құзіретінің сипатына қарай – жалпы (мысалы, Үкімет) жəне арнайы (мысалы, министрлік) құзіретті органдар.

10 кесте

Құтəрқұменбо

11 кесте

Құрылу тəртібі жəне атқаратын міндеттерінің сипаты бойынша мемлекеттік органдар төмендегідей топтастырылады: Мемлекет механизмі Биліктік басқару функцияларын атқару кезінде өзара тығыз əрекеттесетін мемлекеттік органдардың, мекемелер мен ұйымдардың күрделі жүйесі Нені білдіреді Мемлекеттік басқарумен арнайы айналысатын адамдардан құралады (заң шығарушылық, заңдарды атқару, заңдарды бұзушылықтардан қорғау) Құрамы өзінің функционалдық қызметін жүзеге асыру үшін қажетті материалды — техникалық, қаржылық жəне басқа да құралдармен қамтамасыз етіледі Қамтамасыз етілуі Мемлекет органы заңды тəртіпте құрылады Заңмен анықталған құзырет аясында əрекет ететін мемлекет механизмінің өз алдына жеке құрылымдық элементі Нені білдіреді Қоғамның қалыпты қызмет етуін, сыртқы қауіпсіздік пен мемлекеттің аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің баска да органдарымен өзара əрекеттесуі Əрекеттесуі Заң шығару мекемелері, жергілікті өзін-өзі басқару мен билік ету органдары Өкілдік Мемлекет басшысы, үкімет, министрлік басшысы, жергілікті атқарушы органдар Атқарушы Конституциялық сот, сот төрелігі органдарының жүйесі Сот органдары

7 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ

1. Мемлекет нысанының түсінігі.

2. Басқару нысаны.

3. Мемлекеттік құрылым нысаны.

4. Саяси режим.

1. Мемлекет нысанының түсінігі. Мемлекет нысаны – бұл қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым жəне саяси режим нысандарынан құралған құрылымдық ұйымдастырылуы.

2. Басқару нысаны – бұл мемлекеттік биліктің жоғары орган-дарының өкілеттіктерінің өзара қатынасы, олардың құрамы мен құрылу тəртібі. Басқару нысаны жоғары билікті жалғыз адамның немесе сайланбалы алқалық органның жүзеге асыруына байла-нысты ерекшеленеді. Осыған сəйкес, басқарудың негізгі түрлері болып монархия мен республика болып табылады.

Монархия – бұл жоғары мемлекеттік биліктің бір тұлғада ғана, монархта, болуымен сипатталатын басқару нысаны. Монарх билікті мұрагерлік бойынша өмір бойы иеленеді.

Егер монарх мемлекеттік биліктің жалғыз органы болып табылса, бұл монархия шектелмеген деп аталады, ал жоғарғы билік монарх пен басқа бір органның арасында бөлінсе, бұл монархия шектелген деп аталады. Шектелген монархиялар, өз кезегінде, өкілдік (дуалистік) жəне парламентарлық болып екіге бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық билікті жүзеге асыра алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето жəне парламентті тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламен-тарлық монархияда монархтың құқықтық жағдайы əлдеқайда шек-телген болады, монарх тағайындаған министрлер парламенттің сенімсіздік вотумына тəуелді болады жəне монарх заңда көзделген жекелеген жағдайларда ғана парламентті тарата алады.

Республика – жоғары мемлекеттік билік белгілі бір мерзімге сайланатын сайланбалы органға тиесілі басқару нысаны. Ха-лықтың қай бөлігінің мемлекеттік биліктің жоғары органдарын сайлауға қатыса алатынына байланысты республика аристокра-тиялық жəне демократиялық болып екіге бөлінеді.

Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде, төмендегідей түр-лерге бөлінеді: 1) парламенттік, бұл мемлекетте саяси өмірдегі шешуші рөл парламент сайлаған үкіметке тиесілі болады; 2) пре-

зиденттік, бұл мемлекетте сайланған ел басшысы үкіметтің де басшысы болып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды жəне оларды қызметінен босатады; 3) аралас, бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырып құрайды.

3. Мемлекеттік құрылым нысаны – бұл мемлекеттің аумақтық құрылымы, оның құрамдас бөліктерінің жəне осы бөліктердің əрбірінің мемлекетпен қарым-қатынасының сипаты. Барлық мем-лекеттер өздерінің мемлекеттік құрылымы бойынша жай жəне күрделі болып екіге бөлінеді.

Жай немесе біртұтас мемлекет – бұл өз ішінде бөлінбейтін тұтас мемлекет, оның өз ішінде дербес мемлекеттік құрылымдар болмайды, бұл мемлекетте жоғары органдардың біртұтас жүйесі, заңнаманың ортақ жүйесі, ортақ сот жүйесі, ортақ азаматтығы мен салықтардың бір каналды жүйесі болады.

Күрделі мемлекет – бұл белгілі бір дəрежедегі дербестікке ие жекелеген мемлекеттік құрылымдардан құралған мемлекет. Күр-делі мемлекеттерге империялар, федерациялар, конфедерациялар, достастықтар мен одақтастықтар жатады.

Империялар күштеу арқылы құрылатын күрделі мемлекеттер, бұларда құрамдас бөліктердің жоғары билікке бағыныстылық дең-гейі əртүрлі болған. Империялардың басты ерекшелігі – олардың құрамдас бөліктерінің ешқашан ортақ мемлекеттік-құқықтық мəр-тебесі болмаған.

Конфедерация империяға қарағанда ерікті негізде құрылады. Бұл нақты бір тарихи кезең шегінде белгілі бір мақсаттарға жету үшін құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құраған егеменді мемлекеттер халықаралық-құқықтық қатынастар субъектісі болып қала береді, оларда өз азаматтығы, билік, басқару жəне сот əділдігі органдарының жүйесі болады.

Федерация – бұл күрделі, одақтас мемлекет, оның бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады жəне жəне белгілі бір дəрежеде мемлекеттік егемендікке ие болады; федерацияда жоғар-ғы федералдық органдар мен федералдық заңнамамен қатар фе-дерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамасы да болады; федерацияда салықтың екіканалды жүйесі пайдаланы-лады, оның белгілерінің бірі болып қосазаматтық табылады. Фе-дерациялар аумақтық немесе ұлттық-мемлекеттік қағида бойынша құрылуы мүмкін.

Достастық – бұл ортақ белгілермен, біртектіліктің белгілі бір

деңгейімен сипатталатын мемлекеттердің ұйымдастырушылық бірлестігі. Оларды біріктіретін белгілер экономикаға, құқыққа, тілге, мəдениетке, дінге қатысты болуы мүмкін. Достастықтың мүшелері – бұл толығымен тəуелсіз, егеменді мемлекеттер, халық-аралық қатынастардың субъектілері.

Одақтастық – бұл қоғамды мемлекеттік ұйымдастырудағы ауыспалы нысан. Одақтастықтың негізінде көп жағдайда мемлекет-аралық шарт болады. Ол одақтастыққа кіретін мемлекеттердің интеграциялық байланыстарын күшейте түседі жəне оларды конфедеративтік бірлестікке қарай итермелейді.

4. Саяси режим – бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыруға жəр-демдесетін тəсілдер мен əдістер. Мемлекеттік биліктегі тəсілдер мен əдістердің жиынтығына қарай екі түрлі режимді бөліп атауға болады–демократиялық жəне антидемократиялық режимдер.

Демократиялық режимнің белгілері:

1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей (азамат-тардың референдумға қатысуы) жəне өкілдік (халықтың билікті өзі сайлаған өкілдік органдар арқылы жүзеге асыруы) демократия арқылы қатысады;

2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып қабылдайды;

3) мемлекеттік биліктің орталық жəне жергілікті органдарының сайланбалылығы жəне ауыспалылығы, олардың сайлаушыларға есеп беруі, жариялылық;

4) сендіру, келісу, келісімге келу əдістері жиі қолданылады;

5) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;

6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жария-ланады жəне шын мəнінде қамтамасыз етіледі;

7) саяси плюрализм, соның ішінде көппартиялылық;

8) биліктің тармақтарға бөлінуі жəне т.б.

Антидемократиялық режимнің бірнеше түрі болады: тирания, деспотизм, фашизм, тоталитарлық жəне авторитарлық режимдер. Антидемократиялық режимге мына белгілер тəн:

1) бір саяси партияның үстемдігі;

2) бір ресми идеологияның болуы;

3) бір меншік түрінің болуы,

4) саяси құқықтар мен бостандықтарды жоққа шығару;

5) қоғамның сословиелік, касталық жəне т.б. белгілер бойынша бөлінуі;

6) халықтың төмен экономикалық деңгейі,

7) мəжбүрлеу мен жазалау шараларының үстемдігі;

8) сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы əрекеттер жəне т.б.

12 кесте

ұйымдМемлекет нысаны Баскару нысаны – мемлекеттік биліктің жоғары органдарын

8 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ

1. Мемлекет типінің түсінігі.

2. Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тəсіл.

3. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тəсіл.

1. Мемлекет типінің түсінігі. Мемлекет типі сəйкес тарихи ке-зеңде туындайтын оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Белгілі бір кезеңдегі барлық мемлекет-терге белгілі бір сипаттар тəн болып келеді. Мемлекеттерді типке бөлу негізінен формациялық жəне өркениетті тəсілдер тұрғысынан жүзеге асырылады.

2. Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тəсіл. Фор-мациялық тəсілдің шегінде негізгі талап ретінде əлеуметтік-эко-номикалық факторлар, яғни, қоғамдық-экономикалық формация орын алады. Бұл тəсіл тұрғысынан мемлекет типі қоғамның эко-номикалық базисімен тығыз байланысты қоғамдық құрылымға сəйкес мемлекеттің өзара тығыз байланысты белгілерінің жиын-тығы ретінде анықталады. Экономикалық базистің типтеріне қа-рай мемлекеттің төмендегідей типтерін бөліп қарастырады: құ-лиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық жəне социалистік мемле-кеттер.

Бұл типологияның артықшылықтары болып екі мəселе табы-лады: мемлекеттерді əлеуметтік-экономикалық негізінде бөлу идеясы өте дұрыс, себебі, шынымен де бұл факторлар қоғамға зор əсерін тигізеді, ол мемлекеттің дамуының табиғи-тарихи сипатын, кезеңділігін көрсетеді. Ал формациялық теорияның əлсіз жағы оның тарихтың əртүрлі сипаттарын ескермеуінен жəне рухани факторларды бағаламауынан көрінеді.

3. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тəсіл. Өркениет-ті тəсіл шегінде негізгі талаптар ретінде рухани факторлар – мə-дени, діни, ұлттық жəне т.б. факторлар орын алады. Өркениет –бұл қоғамның діни, ұлттық, географиялық жəне тағы да басқа белгілерінің ортақтығымен ерекшеленетін тұйық жəне локальды сипаты. Өз дамуында өркениет бірнеше кезеңдерден өтеді:

І кезең – локальды өркениеттер, олардың əрқайсысының өзара байланысты əлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекет те, болады (ежелгіегипеттік, шумерлік, үнділік, эгейлік жəне т.б. өр-кениеттер).

ІІ кезең – белгілі бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше өркениеттер (үнділік, қытайлық, батыс еуропалық, исламдық жəне т.б. өркениеттер).

ІІІ кезең – өз мемлекеттілігімен ерекшеленетін қазіргі кезгі өр-кениеттер, бұл өркениеттер енді-енді қалыптасып келе жатыр, бұларға əлеуметтік-саяси құрылымдардың дəстүрлі жəне қазіргі кезгі түрлерінің қатар өмір сүруі тəн.

Өркениеттер мен олардың мемлекеттіліктерін типке бөлудің басқа да негіздері бар: хронологиялық, генетикалық, діни жəн т.б.

13 кесте

- -

-

- Мемлекет типтері Қоғамдық-экономикалық формация типі Өркениет типі

9 тақырып.

ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ

1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.

2. Саяси жүйелердің түрлері.

3. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.

1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі. Қоғамның саяси жүйесі–бұл белгілі бір саяси функцияларды атқарушы мемлекеттік жəне мемлекеттік емес əлеуметтік институттардың жүйесі. Мұндай институттардың қатарына қоғамдық өмірдің билікке байланысты саласына қатысушы мемлекет, партиялар, кəсіптік одақтар жəне басқа да ұйымдар мен қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы жəне ішкі саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, əлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді жəне қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен, осы саяси жүйенің пайда болған жəне қызмет ететін əлеуметтік ортасы арқылы анықталады:

1) Еңбек нəтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың ерекше тобымен бөлінетін əлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің мемлекеттік жəне қоғамдық түрлері орын алады; өзіндік меншікке рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси жүйелерде мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне тоталитарлы түрде араласады; мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау басып-жаншылып отырады; мемле-кеттік идеология, дін, мəдениет, білім, ғылым қалыптасады. Билік-те тек бір саяси партия болады.

2) Əлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің нарықтық-ақшалық негізіне, еркін кəсіпкерліктің тəжіри-бесі мен идеологиясына негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық экономика үшін жағдайларды ұйымдастыру-шы ретінде көрініс табады, азаматтардың құқықтары мен бостан-дықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай жүйеде партиялар билікті сайлау компанияларына қатысу арқылы жаулап алуға тырысады; құқықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі құралына айналады.

3) Əлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі – аралас түр, ол конвергенция деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір əлеуметтік ортадан екінші əлеуметтік ортаға өту кезінде пайда болады. Конвергенциялық саяси жүйелерге əртүрлі мақсаттағы жəне мазмұндағы көптеген саяси институттардың араласуы тəн болып келеді.

2. Саяси жүйелердің түрлері. Саяси жүйелердің пайда бола-тын əлеуметтік ортасының сипатына қарай мынадай саяси жүйе түрлері болады: тоталитарлық, либералдық-демократиялық жəне аралас жүйелер; ал өзара байланысу сипатына қарай ашық жəне жабық саяси жүйелер болады.

3. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет саяси жүйеге белгілі бір жекелеген органдары арқылы емес, өзіндік бір саяси, аумақтық, құрылымдық бөлік ретінде кіреді. Ол өз функцияларын басқа əлеуметтік инстиуттармен, пар-тиялармен, кəсіптік одақтармен, жергілікті басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде жетекші рөлді иелен-ген, себебі:

а) оның аумақтық шекараларында азаматтық белгісі бойынша біріккен халықтың жалғыз ресми өкілі рөлін атқарады;

ə) егемендіктің жалғыз иесі болып табылады;

б) қоғамды басқаруға бағытталған əлеуметтік аппараты бо-лады;

в) қарулы құрылымдары болады;

г) құқықшығармашылыққа қатысты монополияға ие;

д) материалдық құндылықтардың ерекше жиынтығына (мемле-кеттік меншік, бюджет, валюта жəне т.б.) ие.

14 кесте Қоғамның саяси жүйесі Бұл елдің мемлекеттік жəне қоғамдық-саяси өміріне қатысатын, мемлекеттік жəне қоғамдық ұйымдары мен институттарының жиынтығы Мемлекет Қоғамдық ұйымдар (саяси партиялар мен қозғалыстар, кəсіби одақтар, əйелдер, жастар ұйымдары) Құрылымы

10 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ

1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі жəне қағидалары.

2. Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағи-дасы ретінде.

3. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі.

1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі жəне қағидалары. Құқықтық мемлекет – бұл адам мен азаматтың құқықтар мен бостандық-тарының толық түрде қамтамасыз етілуіне жəне құқық бұзушы-лықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға жағдай жасаушы саяси билік ұйымы.

Құқықтық мемлекеттің мəнін қарастыруда оның негізгі екі жағын (екі негізгі қағиданы) бөліп қарастыруға болады:

1) мазмұнды жағы – адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық көлемде қамтамасыз етуден, тұлға үшін құқықтық ынталандыру режимін орнықтырудан кө-рінеді;

2) формальды-заңды жағы – мемлекеттік билікті құқықпен бай-ланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу режимін орнықтырудан көрінеді.

Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің қағидасына мыналар да жатады:

- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны заңшығарушылық, атқарушылық жəне сот тармақтарына бөлу;

- заңның үстемдігі, яғни, биліктің жоғары органымен барлық конституциялық тəртіптерді сақтай отырып қабылданған заң атқарушылық билік актілерімен жоққа шығарылуы, өзгертіліуі жəне тоқтатылуы мүмкін емес;

- мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі;

- қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мəдениеттің жоғары деңгейі;

- азаматтық қоғамның болуы жəне тарапынан құқық субъек-тілерінің заңдарды орындауына бақылау жүргізілуі.

2. Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде. Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Мон-тескье ұсынған болатын. Қағиданың басты талабы – саяси бос-тандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету жəне белгілі бір əлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығару-шылық (халық сайлайтын жəне қоғамды дамытуды заңдар қа-былдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған), атқарушылық (би-ліктің өқілдік органы тағайындайтын жəне заңдар мен оралым-дық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) жəне сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінəлілерді əділетті түрде жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Жəне осы əр бір билік түрлері дербес жəне бір-бірін тежей отырып, өз функцияларын органдардың ерекше жүйесі арқылы жəне арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс.

Констиуцияда бекітілген «тепе-теңдік жəне тежемелік жүйесі» заң шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық шектеулерінің жиынтығын білдіреді. Мысалы, заң шығару билігіне қатысты тежемелік жүйесінде ерекше рөлді Президент иеленген, ол заң шығарушыға қатысты вето құқығын иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта болып президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік воту-мы, атқарушы органдардың жауапты қызметкерлеріне заңшығару-шылық құрылымға сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызмет-пен айналысу табылады; сот билігі үшін конституцияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар табылады: кінə-сіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалы-лығы, соттарға отвод жариялау жəне т.б.

3. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі. Бұл құ-қықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір тəсілі, ол сасяи биліктің иесі ретін-дегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың арасындағы қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғам мен тұлғаның бостандығын заң-шығарушылық нысанда бекіте отырып, мемлекет өз шешімдері мен əрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-мен қарым-қатынастарындағы əділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс.

Құқыққа бағына отырып, мемлекеттік органдар ондағы ере-желерді бұза алмайды жəне осы міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады. Заңның мемлекеттік билік үшін мін-деттілігі əкімшіліктік қателіктерді болдырмауға бағытталған ке-пілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оларға Үкіметтің өкілдік органдардың алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің кез-келген

деңгейдегі лауазымды тұлғаларының нақты бір тұлғалардың құ-қықтары мен бостандықтарын бұзғандығы, билікті асыра пайда-ланғаны, қызметтік жағдайын асыра пайдаланғаны үшін тəртіптік, азаматтық-құқықтық жəне қылмыстық жауапкершілігі, импичмент жəне т.б. жатады.

Жалпы қауымның мемлекеттік құрылымдардың өз міндеттерін орындауды бақылауының нысандары болып референдумдар, де-путтардың сайлаушылар алдында есеп беруі жəне т.б. табылады.

Тұлғаның мемлекет алдындағы жауапкершілігі де дəл осы құ-қықтық бастамалар негізделеді. Мемлекеттік мəжбүрлеуді қол-дану құқықтық сипатта болуы, ол тұлғаның бостандығын бұзбауы жəне жасалған құқықбұзушылықтың ауырлығына сай болуы тиіс. Сонымен, мемлекет пен тұлғаның арасындағы қарым-қатынастар өзара жауапкершіліктің негізінде жүзеге асырылуы тиіс. № 15 кесте


Құқықтық мемлекет идеясының пайда болуы мен дамуы

Мемлекет – бұл адамдардың бір бірімен араласуының ең ойға қонымды жəне əділетті нысаны, мұнда заң азаматтар үшін де, мемлекет үшін де міндетті болып табылады


Сократ, Платон, Аристотель, Полибий


Мемлекеттің мақсаты – əрбір адамға мүлікті еркін пайдалану мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету

Макиавелли, Боден


Мемлекет əрбір азаматқа өз өмірінің сақталуына ғана емес, сонымен қатар оның меншігінің қауіпсіздігі, ары мен бостандығының сақталуына да кепілдік бере алғанда ғана қуатты бола алады

Спиноза


Мемлекеттің міндеті – заң қорғамаған жағдайда, əркімнің барлық жағдайларда өз еркіне сай əрекет ету бостандығын қамтамасыз ету

Локк


Бостандық (еркіндік) дегеніміз заңдармен рұксат етілгеннің барлығын жүзеге асыра алу құқығы

Монтескье


Нағыз заңшығарушы болып халық табыла алады, тек халық еркі ғана саяси биліктің қайнар көзі болып табылады


Дидро


Мемлекет– құқықтық заңдарға бағындырылған көпшілік адамдар бірлестігі


Кант


Мемлекет – барлығы құқықтық негізге сəйкес құрылатын, қоғамдық өмірдің ең жетілген ұйымы


Гегель


Мемлекет өз қызметінде құқықпен байланысты жəне шектелген, құқықтың үстінде емес, астында тұрады


Гессен

11 тақырып.

МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚОҒАМ

1. Мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы.

2. Азаматтық қоғамның түсінігі жəне құрылымы.

1. Мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы. Қоғам – бұл, кең мағынада, адамдардың бірлескен қызметінің тарихи қалыптасқан нысандарының жиынтығы немесе, тар мағынада, əлеуметтік жүй-енің тарихи нақты типі, қоғамдық қатынастардың белгілі бір ныса-ны.

Мемлекет – бұл саяси биліктің саяси-аумақтық, егеменді түрде ұйымдастырылуы. Қоғам мен мемлекет – əртүрлі түсініктер. Бірін-шісі екіншісіне қарағанда кең болып келеді, себебі, қоғамда мем-лекетпен қатар мемлекеттік емес құрылымдар да (саяси партиялар, саяси қозғалыстар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, еңбек ұжымдары жəне т.б.) болады. Мемлекет қоғамның саяси бөлігі, элементі болып табылады.

Мемлекет қоғамда орталық орынды жəне басты рөлді иелен-ген. Мемлекеттің сипаты бойынша бүкіл қоғамға. Оның мəніне сипаттама беруге болады. Мемлекет қоғамға қатысты оның істерін шешу, басқару құралы рөлін атқарады. Қоғам мен мемлекеттің хронологиялық шектері де əртүрлі болып келеді: біріншісі екінші-сіне қарағанда ерте пайда болған жəне бай даму тарихына ие. Дамыған қоғамның негізінде пайда болған мемлекет оған қатысты салыстырмалы түрдегі дербестікті иеленеді.

2. Азаматтық қоғамның түсінігі жəне құрылымы. «Азамат-тық қоғам» түсінігін Аристотель, Цицерон, Гроций, Т.Гоббс, Дж.Локк, Гегель, Маркс жəне т.б. ойшылдар қалыптастырған. Барлық ғалымдар азаматтық қоғамдағы негізгі идея ретінде адам идеясын таниды. Азаматтық қоғам – бұл олардың көмегімен жеке тұлғалар мен топтардың мүдделері қанағаттандырылатын Адам-гершілік, діни, ұлттық, əлеуметтік-экономикалық, отбасы инсти-туттары мен қатынастарының жиынтығы.

Азаматтық қоғамның құрылымына мыналар кіреді:

1) мемлекеттік емес, əлеуметтік-экономикалық қатынастар мен институттар (меншік, еңбек, кəсіпкерлік);

2) мемлекеттен тəуелсіз өндірушілердің жиынтығы (жеке фирмалар жəне т.б.);

3) қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер;

4) саяси партиялар мен қозғалыстар;

5) тəрбиелеу мен мемлекеттік емес білім беру саласы;

6) мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарының жүйесі;

7) отбасы;

8) шіркеу жəне т.б.

Азаматтық қоғамның белгілері:

- адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының мейлін-ше толық қамтамасыз етілуі;

- өзін-өзі басқару;

- оның құрылымдары мен адамдардың əртүрлі топтарының бə-секелестігі;

- еркін түрде қалыптасатын қоғамдық көзқарас пен плюрализм;

- жалпы ақпараттану мен адамның ақпаратпен танысу құқығы-ның шын мəнінде жүзеге асырылуы;

- өмір сүру координация қағидасына негізделеді (мемлекеттік аппарат кезінде субординация қағидасы үстемдік құрады);

- экономиканың көпжақтылығы;

- биліктің заңды жəне демократиялық сипаты;

- құқықтық мемлекет;

- адамдардың жақсы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін мемлекеттің күшті əлеуметтік саясаты жəне т.б.

16 кесте

Мемлекет

Мемлекет Азаматтық қоғамның құрылымы

12 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі нормаларға жалпы сипат-тама. Мемлекетке дейінгі əлеуметтік нормалардың ерекшелігі болып олардың адамдардың күнделікті өміріне сіңе отырып ру-дың, тайпаның əлеуметтік-экономикалық біртұтастығын көрсетуі жəне қамтамасыз етуі табылды. Бұл еңбек құралдарының жетілме-гендігімен, оның өндіру деңгейінің төмендігімен байланысты бол-ды. Осыдан барып бірлесіп өмір сүру, қоғамдық меншікті қалып-тастыру, өнімдерді теңдік негізінде бөлу қажеттігі туындады, ал бұл жағдай, өз кезегінде, алғашқы қауымдық қоғам нормаларының табиғатына əсерін тигізді.

Мемлекетке дейінгі кезеңде болған нормалардың белгілері:

1) алғашқы қауымдық қоғамдағы қарым-қатынастар ең алды-мен əдет-ғұрып нормаларымен, яғни, ұзақ уақыт бойы қолдану нəтижесінде əдетке айналған, тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс ережелерімен реттелген;

2) жазбаша нысандағы көрінісі болмастан, адамдардың жүріс-тұрысы мен санасында өмір сүрген;

3) əдеттің, сонымен қатар, сендіру жəне мəжбүрлеу (рудан қуу) шараларымен қамтамасыз етілген;

4) оларда негізгі реттеу тəсілі болып тыйым (табулар жүйесі, құқықтар мен міндеттердің болмауы) табылған;

5) олар ру мен тайпаның барлық мүшелерінің мүдделерін біл-дірген.

2. Құқықтың пайда болуының ерекшеліктері. Құқық əлеу-меттік институт ретінде мемлекетпен бірге пайда болады, себебі, көп жағдайда олар бір-бірінің тиімділігін қамтамасыз етуге бағыт-талған. Мемлекеттің құқықсыз өмір сүре алмайтыны секілді, құ-қық та мемлекетсіз өмір сүре алмайды: құқық мемлекеттегі саяси билікті ұйымдастырса, мемлекет заң нормаларын орнықтырады, қолданады жəне оларға кепілдік береді.

Құқық тарихи тұрғыда таптық құбылыс ретінде пайда болып, ең алдымен, экономикалық үстемдік құрушы таптардың еркі мен мүдделерін білдірді. Егер əдет-ғұрыптар адамдардың санасы мен жүріс-тұрысында бекітілсе, құқықтық нормалар жалпыға мəлім болу мақсатында жазбаша рəсімделе басталды. Құқықтың пайда болуы – əлеуметтік байланыстардың күрделенуінің, қоғамдағы қарама-қайшылықтардың таралуын əлеуметтік нормалардың рет-

тей алмауының салдары.

Құқықтық нормалар негізгі үш жолмен қалыптасты:

1) мононормалардың (алғашқы қауымдық əдет-ғұрыптардың) əдет құқығының нормаларына айналуы жəне осыған байланысты оларды мемлекеттің санкциялауы;

2) құқық нормаларынан құралған арнайы құжаттарды – норма-тивтік актілерді – шығарудан көрініс тапқан мемлекеттің құқық-шығармашылық қызметі;

3) сот жəне əкімшілік органдарымен қабылданатын нақты шешімдерден құралған жəне басқа да ұқсас істерді шешуде үлгілік сипатты иеленетін прецеденттік құқық.

17 кесте Құқықты қалыптастырудың негізгі жолдары Алғашқы қауындық əдет-ғұрыптық нормаларды мемлекетпен санкциялау жəне оларды əдет құқығының нормаларына айналдыру, оларды мемлекет тарапынан қорғау Заңдық прецедент (нақты бір іс бойынша соттық немесе əкімшілік шешім), оған мемлекет ұқсас істер бойынша заңдық міндетті күш береді Мемлекеттік құқықтық нормалардан тұратын жаңа нормативтік актілерді шығаруы

13 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖƏНЕ МƏНІ

1. Құқықтың түсінігі жəне белгілері.

2. Құқықтың мақсаты.

3. Құқықтың құндылығы.

4. Құқықтың мəні.

5. Құқықтың объективтік жəне субъективтік мағынадағы тү-сінігі. Табиғи құқық. Позитивтік құқық. Бұқаралық жəне жеке құ-қық.

6. Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші ретінде.

1. Құқықтың түсінігі жəне белгілері. Құқық – бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтыры-латын жəне қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Құқықтың белгілері:

1) еріктілік сипаты;

2) жалпыға міндеттілігі;

3) нормативтілігі;

4) мемлекетпен байланысы;

5) формальды анықталғандығы;

6) жүйелілігі.

2. Құқықтың мақсаты. Құқықтың қоғамдық жоғарғы мақсаты қоғамдағы бостандықты нормативтік тəртіпте қамтамасыз етуінен жəне кепілдеуінен, əділеттілікті қалыптастыруынан, қоғамдық өмірден қателіктер мен өз бетімен кетушіліктерді жоя отырып, қоғамдағы экономикалық жəне рухани факторлардың əрекет етуіне мейлінше жағдай жасауынан көрініс табады.

3. Құқықтың құндылығы – бұл құқықтың азаматтардың жəне жалпы қоғамның əлеуметтік əділетті қажеттіктері мен мүдделерін қамтамасыз ету құралы мен мақсаты ретінде қызмет ете алу қабілеті. Құқықтың əлеуметтік құндылығының төмендегідей негізгі көріністерін атап өтуге болады:

1) құқық адамдардың əрекеттеріне ұйымдастырушылықты, тұрақтылықты, үйлесімділікті дарыта отырып, олардың бақы-лануын қамтамасыз етеді, осы арқылы ол қоғамдық қатынастарға реттеушілік элементін енгізе отырып, оларды өркениетті құбы-лысқа айналдырады;

2) құқық тұлғалардың ерекше мүдделерін үйлестіру арқылы олардың жүріс-тұрысы мен қызметіне əсерін тигізеді, яғни, құқық жеке мүдделерді басып-жаншымайды, керісінше, оны қоғамдық мүддемен үйлестіреді;

3) құқық тұлғаның қоғамдағы бостандығын көрсетуші жəне анықтаушы болып табылады жəне осы бостандықтың шегін, шамасын анықтайды;

4) құқық əділеттілік идеясын көрсету қабілетіне ие, яғни, құқық материалдық игіліктердің дұрыс жəне əділетті бөлінуінің талап-тарын орнықтырады, барлық азаматтардың заң алдындағы теңді-гін бекітеді;

5) құқық қоғамдық дамудың тарихи кезектілігіне сəйкес қоғам-ның жаңаруының қайнар көзі болып табылады; əсіресе, оның құндылығы тоталитарлық режимдердің құлауы мен жаңа нарық-тық механизмдердің бекітілуі жағдайларында өсе түседі;

6) құқықтық тəсілдер халықаралық жəне ұлтаралық сипаттағы мəселелерді шешудің негізі жəне жалғыз құралы болып табылады.

4. Құқықтың мəні өркениеттілік жағдайында қоғамдық қа-тынастарды реттеуден,нормативтік негізде қоғамның тұрақты ұйымдастырылуына жете отырып, демократияның, экономикалық бостандықтың, тұлға бостандығын жүзеге асырылуынан көрінеді.

Құқықтың мəнін қарастыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор:1) формальдық – кез-келген құқықтың ең алдымен реттеуші екендігі; 2) мазмұндық – осы реттеушінің кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Құқықтың мəнін түсінуде келесі тəсілдерді бөліп атауға бола-ды:

- таптық, бұның шегінде құқық экономикалық үстемдік құ-рушы таптың заңда көрініс тапқан мемлекеттік еркін білдіретін, мемлекетпен кепілденген заң нормаларының жүйесі ретінде анық-талады;

- жалпыəлеуметтік, бұның шегінде құқық қоғамдағы əртүрлі таптардың, əлеуметтік топтардың арасындағы келісімнің көрінісі ретінде қарастырылады.

5. Құқықтың объективтік жəне субъективтік мағынадағы түсінігі. Табиғи құқық. Позитивтік құқық. Бұқаралық жəне жеке құқық. Объективтік құқық – бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын жəне қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі. Объективтік құқық – бұл нақты бір мемлекеттегі белгілі бір кезеңдегі заңнама, заң əдеттері, заңды

прецеденттер жəне нормативтік шарттар. Оның объективтілігі жеке тұлғаның еркі мен санасынан тəуелсіз болып, оған тиесілі болмауынан көрініс табады.

Субъективтік құқық – бұл тұлғаның жеке мүдделерін қанағат-тандыруға бағытталған, заңды мүмкін жүріс-тұрыстың шамасы. Субъективтік құқықтар ретінде адамның нақты құқықтарын (еңбек етуге, білім алуға жəне т.б. құқық) атауға болады, олардың субъективтілігі тұлғамен байланыстылығынан, оған тиесілігінен жəне оның санасы мен еркінен тəуелділігінен көрінеді.

Заңды мағынадағы құқықпен (объективтік жəне субъективтік құқықтар) қатар табиғи құқық та болады, ол өмір сүруге, бос-тандыққа жəне т.б. құқықтарды қамтиды. Табиғи құқықтың қата-рына жататын құқықтар бір жерде бектілген-бектілмегеніне қара-мастан өмір сүреді, олар өмірдің өзінен тікелей туындайды.

Табиғи құқыққа қарағанда заңды мағынадағы құқық (объек-тивтік жəне субъективтік құқық) позитивтік құқық ретінде көрініс табады, яғни, олар заңдар мен басқа да қайнар көздерде бекітілген.

Позитивтік құқықтың негізгі сипаттары:

а) оны адамдар немесе қоғамдық құрылымдар–заңшығару-шылар, соттар, құқық субъектілер қалыптастырады, яғни, олардың шығармашылығының, мақсатты ерікті қызметінің нəтижесі болып табылады;

ə) ол заңдар немесе басқа да қайнар көздер түрінде, яғни, жай ой, идея түрінде ғана емес, нақты сыртқы көрінісі бар ақиқат ре-тінде өмір сүреді.

Құқықтың пайда болу кезінен бері жəне оның дамуы бары-сында оның бір мезетте əрі қарама-қайшы, əрі өзара байланысқан екі жағы анықталды. Бірінші жағы – бұқаралық-құқықтық жағы, екінші жағы – жеке-құқықтық жағы.

Бұқаралық құқық – бұл мемлекеттік істер саласы, яғни, билік пен бағыныстылық қатынастарына негізделген мемлекеттің бұқа-ралық билік ретіндегі жəне барлық бұқаралық институттардың құрылымы жəне қызметі.

Жеке құқық – бұл жеке істер саласы, яғни, дербестік, субъек-тілердің заңды теңдігі бастамаларына негізделген еркін тұлға, институттар мəртебесі.

6. Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші ретінде. Құқықтың түсінігіне кірген аса маңызды белгілерінің бірі болып оның мемлекетпен тығыз байланысы табылады. Бұл белгі мыналардан көрініс табады:

1) мемлекет құқықты ресми түрде орнықтырып, оның орын-далуын мемлекеттік мəжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді;

2) құқық мемлекеттік еріктің нормативтік көрінісі бола тұра, қоғамдық қатынастарды таптық, жалпы əлеуметтік жəне басқа да мүдделерге сəйкес реттейді;

3) құқық жалпыға міндетті сипатқа ие, бұл оның ерекше əлеу-меттік реттеуші, заңды жəне заңсыз əрекеттерді өлшеуші ретінде көрініс табуына мүмкіндік береді.

4) басқа əлеуметтік нормаларға қарағанда құқықтың реттеу-шілік рөлінің ерекшелігі оның нормаларының өкілдік-міндеттеуші мазмұнымен байланысты.

18 кесте Құқықтың белгілері Еріктілік сипаты – халықтың белгілі-бір тобының немесе қоғамдағы көпшіліктің еркі мен мүдделерін білдіреді Нормативтілік – заңдық нормалардың — жалпыға міндетті тəртіп ережелерінің жиынтығын білдіреді Жалпыға міндеттілік – мемлекет аумағында тұратын барлық тұрғындарға таралады Формальды анықталғандық – арнайы мемлекеттік құжаттарда-нормативтік актілерде көрініс тапқандығы Мемлекетпен байланыстылығы – мемлекеттен туындайды жəне кез-келген бұзушылықтардан мемлекеттік мəжбүрлеу шараларымен қорғалады Құқық – бұл мемлекетпен белгіленетін жəне қамтамасыз етілетін жəне қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті, формальды анықталған заңдық нормалардың жүйесі

14 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫ ТҮСІНУДЕГІ ҚАЗІРГІ КЕЗГІ БАҒЫТТАР

1. Нормативистік бағыт.

2. Құқықтың табиғи-құқықтық теориясы.

3. Құқықтың діни теориясы.

4. Құқықтың тарихи мектебі.

5. Психологиялық бағыт.

6. Социологиялық бағыт.

7. Марксистік бағыт.

8. Интегративтік бағыт.

1. Нормативистік бағыт. Оны жақтаушылар (Штаммлер, Но-вогородцев, Кельзен жəне т.б.) құқыққа мемлекетпен қорғалатын нормалар жиынтығы ретінде анықтама береді. Нақты айтқанда, Кельзеннің концепциясына сəйкес, құқық нормалар жүйесі (пира-мидасы) ретінде түсіндіріледі, оның ең басында заңшығарушы қабылдаған негізгі (егеменді) норма тұрады, жəне бұл жердегі əрбір төменгі норма өз заңдылығын заңды күші жоғары нормадан алады. Құқық туралы нормативистік бағыттың мазмұны ақиқатқа мемлекет қабылдаған нормативтік актілер негізінде қарау арқылы анықталады.

2. Құқықтың табиғи-құқықтық теориясы. Бұл құқық Тео-риясын жақтаушылар (Т.Гоббс, Д.Локк, А.Радищев жəне т.б.) мемлекет орнықтыратын құқыққа қоса адамға тумысынан берілетін табиғи құқық та болады деп санаған. Бұл – өмір сүруге, бостандыққа, теңдікке, меншікке жəне т.б. құқық. Яғни, табиғи құқық (адамның табиғи, мəңгі, өзгермейтін құқықтарының жиын-тығы) – қолданыстағы құқыққа (заңдар, прецеденттер) қарағанда жоғары құқық, бұл өз бойына сана мен мəңгілік əділеттілікті сіңіре білген құқық. Бұл теорияның шеңберінде құқық пен заң бөліп қарастырылады, яғни, позитивтік құқықпен (мемлекет қабылдаған заңдармен) қатар адамға туған сəтінен тиесілі жоғары, шынайы, табиғи құқық та болады.

3. Құқықтың діни теориясы құқықты түсіндіруде құдай кітаптарына, ең алдымен, Інжілге негізделеді. Бұл теорияның өкілдері (Аристотель, Фома Аквинский жəне т.б.) егер адамға табиғи құқықтар туған сəтінен берілсе, оларды Құдай беруі мүмкін деп санаған.

4. Құқықтың тарихи мектебі. Оның өкілдері (Ф.Савиньи, Гуго, Г.Пухта жəне т.б.) құқықты заңшығарушы қалыптастыр-майды, ол халықтық рухтың, дамуы нəтижесінде тіл сияқты өз бетімен қалыптасады деп санаған. Құқықтанушы-ғалымдар халық-тық құқықтық рухтың көріністерін дəл тауып, оның ережелерін заң формулалары арқылы көрсетуі тиіс, ал заңшығарушы дайын құқықты тауып, оны қолданыстағы заңнамаға айналдыруы тиіс.

5. Психологиялық бағыт. Бұл теорияның өкілдері (Л.И.Петра-жицкий, Росс, И.М.Рейснер жəне т.б.) нормалармен қатар «құқық» түсінігіне адамдардың құқықтық санасын да, құқықтық эмоция-ларын да енгізеді. Психологиялық бағыт кеңес билігінің алғашқы жылдарында аса кең қолданыста болған. Себебі, бұл кезде жаңа заңдар қалыптаспаған болатын, тіпті, декреттердің өзінде соттар-дың істерді пролетарлық мемлекет мүддесіне сəйкес шешуінде құқықтық санаға жүгінуі танылған еді.

6. Социологиялық бағыт. Құқықтың социологиялық теория-сының өкілдері (П.Эрлих, Жени, С.И.Муромцев жəне т.б.) құқық табиғи құқықтар мен заңдардан емес, заңдарды жүзеге асырудан көрініс табады деп санаған, яғни, құқықты өз құқықтарын белгілі бір дəрежеде жүзеге асырушы жеке жəне заңды тұлғалардың қызметі ретінде түсіндірген. Құқық ретінде мемлекетті құру тəжі-рибесі де жарияланған.

7. Марксистік бағыт. Марксистік теорияның өкілдері (Маркс, Энгельс, Ленин жəне т.б.) құқықты экономикалық үстемдік құрушы таптың заңға айналған еркі ретінде түсіндірген. Жəне таптық еріктің құқығынан көрініс тапқан мазмұнды материалдық өндірістік қатынастардың сипатымен анықтаған.

8. Интегративтік бағыт. Бұл бағытқа сəйкес шын мəнінде кемшіліксіз құқықтың болуына күмəн келтіріледі, сондықтан, аталған бағыттың өкілдері əртүрлі теориялардан өз ойларынша ең дұрыстарын таңдап алып, құқыққа мынадай анықтама береді: «Құқық – бұл еркін еріктердің өзара байланыстағы күресі мен ке-лісімін реттейтін, ресми қорғаумен қамтамасыз етілген жəне нақты бір қоғамда танылған теңдік пен əділеттілік норматив-терінің жиынтығы».

19 кесте

Құқық туралы түсініктердің дамуы Табиғи құқық теориясы (Локк, Руссо, Монтескье, Рдищев) Мемлекет жасайтын позитивтік құқықтан басқа, одан жоғары тұратын, адамға тумысынан тиесілі болатын табиғи ажырамас құқықтар болады (өмір сүру құқығы, еркін даму, еңбек ету жəне т.б.) Құқықтың реалистік мектебі (Иеринг) Құқық мемлекетпен қорғалған мүдде, ол мемлекеттік биліксіз ештеңе емес. Нормативтік теория (Кельзен, Штаммлер) Құқық — нормалар иерархиясы, қоғамдық қатынастардың нормативтік реттеушісі: ол мемлекетсіз, ал мемлекет құқықсыз мүмкін емес Құқықтық тарихи мектебі (Гуго, Савиньи, Пухта) Құқық — халық еркінің, халықтық көзқарастың көрінісі, ол тіл сиякты бірте-бірте мемлекеттен тəуелсіз қалыптасады. Заң шығарушы өз дегені бойынша нормалар жасай алмайды, ол тек норма түрінде қалыптасқан ережені белгілеуге құқылы Құқықтың психологиялық теория (Мэрилл, Петражицкий) Адамдардың өз құқықтары мен міндеттері туралы психологиялық толқуларын білдіретін нағыз-шынайы құқық пен нормалар жиынтығынан тұратын ресми құқық болады Құқықтың əлеуметтік теориясы (Эрлих, Жени, Муромцев) Құқық — құқықпен реттелетін құқықтық қатынастар жүйесі, адамдардын іс жүзіндегі жүріс-тұрысыСолидаризм теориясы (Дюги) Объективтік құқықты əлеуметтік келісімді ережелер құрайды, оларға мемлекет пен азаматтар бағынады Құқықтық материалистік (класстық) теориясы (Маркс, Ленин) Құқық — бұл заңға айналдырылған үстемдік етуші таптың еркі, оның мазмұны қоғам өмірінің материалдық жағдайларымен анықталады

15 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ

1. Құқықтың қағидаларының түсінігі жəне түрлері.

2. Құқықтың функцияларының түсінігі жəне түрлері.

1. Құқықтың қағидаларының түсінігі жəне түрлері. Құқықтың қағидалары – бұл құқытың ерекше əлеуметтік реттеуші ретіндегі мəнін көрсететін негізгі бастамалар, ережелер, идеялар. Олар құқықтың заңдылығын, табиғатын жəне əлеуметтік мəнін көрсе-теді жəне заңдардың өзінде тікелей көрініс тапқан немесе олардың мəнінен туындайтын жүріс-тұрыс ережелері болып табылады. Таралу саласына қарай жалпы құқықтық, салааралық жəне салалық қағидаларды бөліп қарастырады.

Жалпы құқықтық қағидалар барлық құқық салаларында күшке ие болып келеді. Оларға мына қағидалар жатады:

- əділеттілік;

- азаматтардың заң мен сот алдындағы заңды теңдігі;

- ізгілік (гуманизм);

- демократиялық;

- құқықтар мен міндеттердің біртұтастығы;

- сендіру мен мəжбүрлеуді үйлестіру.

Салааралық қағидалар бірнеше құқық саласының ерекше мəнді белгілерін сипаттайды. Олардың арасынан жарыспалылық жəне сот өндірісінің жариялылығы жəне т.б. қағидаларды бөліп атауға болады.

Салалық қағидалар тек бір саланың шеңберінде ғана əрекет етеді. Мысалы, азаматтық құқықта – мүліктік қатынастардағы тараптардың теңдігі қағидасы; қылмыстық құқықта – кінəсіздік презумпциясы.

Құқық қағидалары қоғамдық қатынастарды реттеуге қатысады, себебі, олар құқықтық əсер етудің жалпы бағыттарын анықтап қана қоймай, нақты бір іс бойынша шешімнің негіздемесіне де енуі мүмкін.

2. Құқықтың функцияларының түсінігі жəне түрлері. Құ-қықтың функциялары – бұл құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлін көрсететін, құқықтық əсер етудің негізгі бағыт-тары.

Құқықтың функцияларын түрлерге бөлудің негізінде жатқан екі жақты шартты түрде бөліп қарастыруға болады:

1) сыртқы жақ, бұған сəйкес құқықтың əлеуметтік функция-лары анықталады, олар: экономикалық (құқық өндірістік қатынас-тарды реттейді, меншік нысанын бекітеді жəне т.б.), саяси (құқық саяси қатынастарды, саяси жүйе субъектілерінің қызметін реттей-ді жəне т.б.), тəрбиелік (құқық белгілі бір идеологияны көрсетеді, тұлғаларға арнайы педагогикалық əсер етеді жəне т.б.) функция-лар.

2) ішкі жақ, бұл құқықтың табиғатынан туындайды, олар – реттеуші жəне қорғаушы функциялар.

Реттеуші функция – бұл позитивтік жүріс-тұрыс ережелерін орынқтырудан, қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүдделеріне сəйкес қатынастарды дамытуға жəрдем беру мақсатында құқық субъектілеріне субъективтік құқықтар беруден жəне заңды мін-деттер жүктеуден көрініс табатын, құқықтық əсер етудің əлеу-меттік мақсатпен байланысты бағыты.

Бұл функцияның шеңберінде оның екі түрін бөліп қарастыра-ды: реттеуші статистикалық жəне реттеуші динамикалық функ-циялар.

Реттеуші статистикалық функция құқықтың қоғамдық қатынас-тарға оларды белгілі бір құқықтық инстиуттарда бекіту жолымен əсер етуінен көрінеді. Статистикалық функцияны жүзеге асыруда конституцияда бекітілген саяси құқықтар мен бостандықтар институты ерекше мəнге ие.

Реттеуші динамикалық функция құқықтың қоғамдық қатынас-тарға құқық субъектілерінің белсенді жүріс-тұрысын қамтамасыз ету жолымен əсер етуінен көрінеді. Ол азаматтық, əкімшілік, ең-бек құқығының институттарынан көрініс табады.

Қорғаушы функция – бұл ерекше маңызды экономикалық, сая-си, ұлттық жəне жеке қатынастарды қорғауға, заңды қорғау мен заңды жауапкершіліктің шамасын, оларды жүктеу мен орын-даудың тəртібін орнықтыруға бағытталған құқықтық əсер етудің əлеуметтік мақсатпен байланысты бағыты.

20 кесте

Жалпыға

бұлҚұқық қағидалары

16 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҢ ТИПТЕРІ

1. Құқықтың типінің түсінігі.

2. Құқықтың тарихи типтері.

1. Құқықтың типінің түсінігі. Құқықтың тарихи типі–бұл белгілі бір экономикалық базиске тəн барлық құқық жүйелерінің жалпы əлеуметтік сипаттарын көрсететін категория. Формациялық бағытқа сəйкес, базис қоғамдық даумудағы шешуші фактор болып табылады, ол мемлекет пен қоғамның белгілі бір типін қалып-тастырады. Экономикалық базистің типтеріне қарай құқықтың құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық жəне социалистік тип-терін бөліп қарастырады.

2. Құқықтың тарихи типтері. Құқықтың құлиеленушілік типі – бұл құлиеленушілердің толыққұқылығын жəне құлдардың құқықсыздығын бекітетін, құлиеленуші таптың еркін білдіретін, құлиеленуші мемлекет қалыптастырған құқықтық нормалардың жүйесі. Бұл құқықтың мазмұны құлиеленуші таптың өмірінің материалдық жағдайларына сəйкес анықталады.

Құқықтың феодалдық типі – бұл бір сословиелердің артық-шылығын жəне келесі бір сословиелердің кемсітілуін бекітетін, феодалдар табының еркін білдіретін сословиелік-құқықтық нор-малардың жүйесі. Бұл құқықтың мазмұны феодалдар табының өмірінің материалдық жағдайларына сəйкес анықталады.

Құқықтың буржуазиялық типі – бұл капиталистердің еркін білдіретін жəне олардың мүдделеріне жауап беретін, мемлекетпен қалыптастырылған жəне қорғалатын жалпыға міндетті норма-лардың, жүріс-тұрыс ережелерінің жиынтығы.

Құқықтың социалистік типі – бұл халықтың еркін білдіретін, мемлекетпен қалыптастырылғ жəне қамтамасыз етілетін жалпыған міндетті заң нормаларының жиынтығы.

17 тақырып.

ƏЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ

1. Əлеуметтік жəне техникалық нормалар.

2. Құқық пен моральдың арақатынасы.

3. Құқық жəне діни нормалар.

4. Құқық жəне корпоративтік нормалар.

5. Құқық жəне əдет-ғұрып.

1. Əлеуметтік жəне техникалық нормалар. Қоғам реттеуші-ліксіз өмір сүре алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір сүрудің əртүрлі салаларындағы жүріс-тұрысын ретке келтіру. Реттеу нормалардың көмегімен жүзеге асырылады, ал нормалар, өз кезегінде, техникалық жəне əлеуметтік болып бөлінеді.

Техникалық нормалар – бұл адамдардың еңбек құралдарын жəне табиғат заттарын дұрыс қолдануының ережелері. Мысалы, техникалық нормаларға мыналар жатады: белгілі бір құрылыс жұмыстарын орындау ережелері, шикізатты қолдану ережелері, мемлекеттік стандарттар, техникалық жағдайлар. Техникалық нормалар төмендегідей ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі реттеу пəні тек əлеуметтік сипатта емес; ə) «субъектілік» құрамы тек адамдармен ғана емес, сонымен қатар сыртқы əлеммен, табиғат-пен, техникамен де байланысты.

Əлеуметтік нормалар – бұл қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-тұрыс ережелері. Оларға құқықтық, мораль-дық, діни, саяси, эстетикалық, əдет, корпоративтік нормалары жатады. Əлеуметтік нормалар келесі ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі реттеу пəні тек əлеуметтік сипатта болады, ол – қоғамдық қатынастар; ə) «субъектілік» құрамы əлеуметтік саланың өкілдері ретіндегі адамдармен ғана байланысты.

Техникалық жəне əлеуметтік нормалар өзара тығыз байла-ныстылықта болады. Нақты айтқанда, қоғам үшін маңызды техни-калық нормаларды мемлекет пен құқық қолдайды, нəтижесінде олар белгілі бір заңды салдарды туындататын, жалпыға міндетті техникалық-заңды жүріс-тұрыс ережелеріне айналады. Мысалы, қылмыстық заңнама құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіп-сіздік ережелерін бұзу əрекеттері үшін жауапкершілікті көздейді.

2. Құқық пен моральдың арақатынасы. Мораль – бұл адам-дардың жүріс-тұрысын жақсылық пен жамандық, əділеттілік пен əділетсіздік тұрғысынан реттейтін нормалар мен қағидалардың

жүйесі. Құқық – бұл мемлекетпен орнықтырылған жəне қамтамы-сыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жал-пыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Құқық пен моральдың ортақ белгілері:

1) əлеуметтік нормалар жүйесінде олар қоғамға ең кеңінен таралған, кешенді нормалар болып табылады;

2)олардың реттеу объектісі біреу – қоғамдық қатынастар;

3) олар түп негізінде қоғамның өзінен туындайды.

Құқық пен моральдың арасындағы айырмашылықтар төмен-дегідей:

1) пайда болуы бойынша: егер мораль қоғаммен бірге пайда болса, құқық мемлекетпен бірге пайда болады;

2) көріну нысаны бойынша: мораль қоғамдық қатынастардан көрініс тапса, құқық жазбаша нысандағы арнайы нормативтік актілерден көрініс табады;

3) əрекет ету саласы бойынша: мораль барлық қоғамдық қатынастарды реттей алады, ал құқық аса маңызды жəне өзі рет-тей алатын қоғамдық қатынастарды ғана реттейді;

4) күшіне ену мерзімі бойынша: моральдық нормалар олардың түсіну барысында күшіне енсе, құқықтық нормалар нақты анық-талған мерзімде күшіне енеді;

5) қамтамасыз ету тəсілі бойынша: моральдық нормалар қоғам-дық əсер ету шараларымен қамтамасыз етілсе, құқықтық нормалар мемлекеттік əсер ету шараларымен қамтамасыз етіледі;

6) бағалау негізі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық қа-тынастарды жақсылық пен жамандық, əділеттілік пен əділетсіздік тұрғысынан реттесе, құқықтық нормалар оларды заңдылық пен заңсыздық, құқыққа сəйкестік пен құқыққа қайшылық тұрғысынан реттейді.

3. Құқық жəне діни нормалар. Діни нормалар деп əртүрлі діндермен орнықтырлған жəне осы дінге сенуші тұлғаларға мін-детті болып табылатын ережелерді атайды. Олар əртүрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде, Тəуратта, буддистер-дің діни кітаптарында жəне т.б. Бұл нормалар діни бірлестіктердің ұйымдастырылуының жəне қызмет етунің тəртібін анықтайды, діни рəсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тəртіптерін реттейді.

Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, бірқатар дəуірлерде діни норма-лар заңды сипатты иеленіп, кейбір мемлекеттік, саяси, азамттық-құқықтық, отбасы-некелік жəне т.б. қатынастарды реттеген. Қа-зіргі кездегі бірқатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын реттейтін діни,

құқықтық жəне моральдық нормалардың негізі болып табылады.

Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарда қолданыстағы құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы, Конституция əрбір адамға ар-ождан бостандығын, кез-келген дінге еркін түрде сену құқығын кепілдей отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді. Діни бірлестіктерге заңды тұлға мəртебесі берілуі мүмкін. Олар шіркеулерге, оқу орында-рына иелік етуге құқылы.

4. Құқық жəне корпоративтік нормалар. Корпоративтік нор-маларға мүшелікке негізделген еркін қауымдастықтардың, кəсіп-тік одақтардың партиялардың жарғылары мен басқа да құжатта-рында бекітілген нормалар, сонымен қатар, кооперативтік жəне коммерциялық ұйымдардың жарғыларында бекітілген нормалар жатады.

Қорпоративтік нормалар мен құқықтық нормалардың ұқсас-тығы олардың екеуінің де белгілі бір ресми тəртіппен қабылданған жазбаша құжаттарда бекітілуінен байқалады. Ал корпоративтік нормалардың құқықтық нормалардан айырмашылығы–олар өзде-ріне сəйкес ұйымдардың мүшелерінің ғана еркі мен мүдделерін білдіреді жəне солар үшін ғана міндетті болып табылады. Корпо-ративтік нормаларды бұзушыларға ұйымның жарғысында көздел-ген əсер ету шаралары қолданылады.

5. Құқық жəне əдет-ғұрып. Əдет ретінде күнделікті қалып-тасқан əрекеттердің нəтижесінде қалыптасқан ережелерді атайды. Ұзақ уақыт бойы өмір сүруінің нəтижесінде оларды сақтау əдетке айналған нормалар əдет нормалары деп аталады.

Құқық өз өмір сүруі барысында құқықтық нормаларға көпші-ліктің əдетті түрде бағынуына негізделеді (заңдарды сақтау əдеті). Кейбір жағдайларда санкцияланған əдет құқықтың қайнар көзі бо-лып табылады.

21 кесте

əділетƏлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқық Əлеуметтік нормалар – бұл адамдардың қоғамдық өмірдегі жүріс-тұрыс ережелеріМоральдық нормалар – қоғамдық өмірде адамдардың қайырымдылық пен зұлымдық,

18 тақырып.

ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ

1. Құқық жүйесінің түсінігі.

2. Құқықтық реттеу пəні мен əдісі құқық нормаларын салалар-ға бөлу негіздері ретінде.

3. Құқық саласы.

4. Құқық институты.

1. Құқық жүйесінің түсінігі. Құқық жүйесі – бұл құқықтың өзінің құрылымы, оның салаларға, институттарға бөлінуі. Құқық-тың жүйелік құрылымы оның белгілі бір байланыстағы көптеген элементтерден құралған біртұтас құрылым екендігін білдіреді.

Құқық жүйесінің негізгі сипаттары:

1) оның алғашқы элементі болып құқық нормалары табылады, олар, өз кезегінде, біріге отырып, ірі құрылымдарды – институт-тарды, салаларды құрайды;

2) оның элементтері бір-біріне қайшы келмейді, іштей үйлес-кен, тығыз байланыстылыққа ие; бұл құқық жүйесінің тұтастығын қамтамасыз етеді;

3) ол əлеуметтік-экономикалық, саяси, ұлттық, діни, мəдени, тарихи факторлармен тығыз байланысты;

4) ол объективтік сипатқа ие, себебі, объективтік сипаттағы қатынастарға тəуелді жəне адамдардың субъективтік қалауы бойынша қалыптасуы мүмкін емес.

2. Құқықтық реттеу пəні мен əдісі құқық нормаларын са-лаларға бөлу негіздері ретінде. Құқық нормаларын салаларға бөлу үшін екі негізді басшылыққа алады: құқықтық реттеу пəні мен əдісін.

Құқықтық реттеу пəні – бұл құқық реттейтін қоғамдық қаты-настар. Ол басты негіз болып табылады, себебі, қоғамдық қаты-настар объективтік түрде қалыптасады жəне олардың белгілі бір сипаты сəйкес құқықтық нысандарды талап етеді. Мысалы, еңбек қатынастары еңбек құқығының, ал отбасы қатынастары отбасы- неке құқығының реттеу пəні болып табылады.

Қосымша негіз болып құқықтық реттеу əдісі табылады. Егер пəн құқықтың нені реттейтініне жауап берсе, əдіс оның қалай реттейтінін көрсетеді.

Құқықтық реттеу əдісі – бұл олардың көмегімен біртектес қо-ғамдық қатынастарды құқықтық реттеу жүзеге асырылатын заңды

құралдардың жиынтығы. Құқықтық реттеудің төмендегідей негіз-гі əдістері болады:

1) императивтік – бұл тыйымдарға, міндеттерге, жазаларға негізделген биліктік ережелер, субординация əдісі;

2) диспозитивтік – рұқсат етуге негізделген, тараптардың теңқұқылығы, координация əдісі;

3) марапаттаушы – белгілі бір жақсы жүріс-тұрыс үшін марапаттау əдісі;

4) ұсынушылық – мемлекет пен қоғам үшін тиімді жүріс-тұрысты жүзеге асыруға кеңес беру əдісі;

3. Құқық саласы – бұл белгілі бір қоғамдық қатынастар түрін (саласын) реттейтін заң нормаларының жиынтығы.

Құқық саласының белгілері;

- əрбір саланың өз пəні болады;

- əрбір саланың өз заңнамасы, яғни, дербес кодекстері болады;

- құқық субъектілерінің құқықтық жағдайын реттейтін, құқық-тар мен міндеттерді жүзеге асыру тəсілдерін жəне құқықтық нор-маларды жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік-құқықтық ша-раларды орнықтыратын ерекше заңды режимі болады.

Құқық салаларының түрлері:

1) негізгі салалар; бұлар басты құқықтық режимдерді қамтиды, жалпы алғанда, құқық салаларының жүйесінің ең басында консти-туциялық құқық, одан кейін материалдық құқықтар – азаматтық, қылмыстық, əкімшілік құқықтар жəне оларға сəйкес іс жүргізу-шілік салалар – азаматтық іс жүргізушілік, қылмыстық іс жүр-гізушілік жəне əкімшілік іс жүргізушілік құқықтары орналасқан;

2) арнайы салалар; бұларда құқықтық режимдер қоғамның ерекше сфераларына бағытталған: еңбек құқығы, жер құқығы, қаржылық құқық, əлеуметтік қамтамасыз ету құқығы, отбасы құқығы, түзеу-еңбек құқығы;

3) кешенді салалар; бұларға негізгі жəне арнайы салалардың əртүрлі институттарының бірігуі тəн: шаруашылық құқық, аграр-лық құқық, экологиялық құқық, сауда құқығы, прокурорлық қа-дағалау, теңіз құқығы.

4. Құқық институты – бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін (тобын) реттейтін заң нормаларының жиынтығы. Құқық институты – заң нормаларының құқық саласына қарағанда аз жиынтығы. Əрбір құқық саласында бірқатар институттар болады. Мысалы, еңбек құқығында – еңбек тəртібі институты, жалақы институты, азаматтық құқықта – ескіру мерзімі институты, өкілдік

институты жəне т.б.

Белгілі бір нормалар жиынтығының нақты бір құқықтық инс-тиутты қалыптастыруының заңды негізі болып үш белгі табы-лады: 1) құқықтық нормалардың заңды теңдігі; 2) қоғамдық қаты-настарды реттеудің толықтығы; 3) құқықтық институтты құраушы нормалардың заңдар мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер-дің тарауларында, бөлімдерінде жəне басқа да құрылымдық бір-ліктерінде жинақталуы.

22 кесте Құқық жүйесі – бұл құқықтың өзіндік құрылымы, оның салаларға, институттарға жəне сала ішінде тармақталуы Құқық саласы – қоғамдық қатынастардың белгілі бір аясын реттейтін заңдық нормалардың ретке келтірілген жиынтығы: 1. профильді, негізгі салалар; 2. арнайы салалар; 3. кешенді салалар. Құқық институты – қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін (тобын) реттейтін заңды нормалардың ретке келтірілген жиынтығы Құқықтың сала ішінде тармағы – құқықтың белгілі бір саласының құрамындағы құқықтың “туыстас” институтарының тобы

19 тақырып.

ТҰЛҒА, ҚҰҚЫҚ, МЕМЛЕКЕТ

1. Тұлғаның құқықтық мəртебесі.

2. Мемлекет пен құқықтың арақатынасы.

3. Экономика, саясат пен құқықтың арақатынасы.

1. Тұлғаның құқықтық мəртебесі – бұл субъектінің қоғамда заңды түрде бекітілген жағдайы. Құқықтық мəртебе тұлғаның іс жүзіндегі (əлеуметтік) мəртебесін, оның қоғамдағы нақты жағ-дайын бекітеді. Құқықтық мəртебе дегеніміз субъектілердің құ-қықтары мен міндеттерінің, сонымен қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз əлеуметтік рөлдерін орындауға бағытталған өкілеттіктерінің конституция мен заңнамада танылған жиынтығы.

Құқықтар мен міндеттер құқықтық мəртебенің негізін құрайды. Құқықтық мəртебенің құрылымы төмендегідей элементтерден құралған:

- құқықтар мен міндеттер;

- заңды мүдделер;

- құқықсубъектілік;

- азаматтық;

- заңды жауапкершілік;

- құқықтық қағидалар.

Құқықтық мəртебе жалпы, арнайы жəне жеке-дара болып бө-лінеді. Жалпы мəртебе – бұл тұлғаның мемлекет азаматы ретіндегі Конституцияда бекітілген мəртебесі. Ол барлық азаматтар үшін бірдей болып табылады. Арнайы мəртебе азаматтардың белгілі бір санаттарының (студенттердің, соғысқа қатысушылардың, зейнет-керлердің жəне т.б.) жағдайының ерекшеліктерін бекітеді, олар-дың арнайы функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Жеке-дара мəртебе жекелеген тұлғаның ерекшеліктерін (жыныс, жас, отбасы жағдайы, лауазым жəне т.б.) көрсетеді жəне тұлғаның жеке дараландырылған құқықтары мен міндеттерін білдіреді.

2. Мемлекет пен құқықтың арақатынасы. Мемлекет жəне құқық теориясында осы уақытқа дейін мемлекет пен құқықтың арақатынасы туралы басты екі бағыт орын алған.

Біріншісі – этатистік; бұл бағыт мемлекеттің құқыққа қара-ғанда артықшылығын таниды, құқық мемлекеттің қызметінің өнімі, оның жалғасы ретінде қарастырылады.

Екінші бағыт табиғи-құқықтық көзқарастар негізінде пайда болды жəне құқықтың мемлекетке қарағанда артықшылығын бе-кітті.

Алайда, аталған мəселеге қатысты үшінші бағыт та бар, бұл ба-ғыт жоғарыда аталған екі бағыттың көзқарастарын өзіне үйлестіре білген. Бұл теорияны жақтаушыларды алғашқы орынның мемле-кет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі қызықтырмайды, олар мемлекет пен құқықтың бір-бірінсіз өмір сүре алмайтынды-ғына, яғни, олардың арасында функционалдық байланыстың бар екендігіне назар аударады. Бұл бағыт біржақтылықты болдырмау-ға, құқықтың мемлекетке не беретінін түсінуге жəне мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі шынайы рөлін анықтауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі рөлі мыналардан көрінеді:

1) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асырудан. Тура мағынада бұл мемлекеттің құқық нормаларын орнықтыратынын білдіреді;

2) тіккелей мемлекеттік емес сипаттағы нормаларды мемле-кеттің санкциялауынан. Мысалы, мұсылман құқығының қалыпта-суы мемлекеттің мұсылмандық доктрина нормаларын санкциялау-ымен сипатталды;

3) іс жүзінде қалыптасып қойған қатынастарды жүріс-тұрысты заңды міндетті реттеуші ретінде тануынан. Мысалы, əдет құқығы осылай қалыптасады;

4) құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуден. Құқықты пай-даланудың мемлекетсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес;

5) мемлекет құқықты жəне құқықтық қатынастарды қорғауды қамтамасыз етеді;

6) мемлекет құқықтың əлеуметтік кеңістікке таралуына жəр-демдеседі, яғни, қоғамдық қатынастардың қатысушыларын құ-қыққа сəйкес əрекет жасауға міндеттейді.

Құқықтың мемлекетке əсері мыналардан көрініс табады:

1) құқық мемлекеттің халықпен, жекелеген тұлғамен өзара қарым-қатынастарына əсер етеді; мемлекет азаматтарға құқықтық талаптар шегінде əсер етеді, ал азаматтар, өз кезегінде, мемле-кетке құқықтың көмегімен əсер етеді;

2) құқық мемлекеттің қызметін заңдастырады, мемлекеттің қорғау жəне мəжбүрлеу шараларының рұқсат етілуін қамтамасыз етеді;

3) құқық арқылы мемлекеттің қызметінің шектері, азаматтар-дың жеке өміріне араласудың шектері анықталады;

4) құқық ұлттардың ерекше мүдделерін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттік биліктің ұлттармен қарым-қатынасына əсерін тигізеді;

5) құқықтық нысан мемлекеттік аппараттың қызметіне бақылау жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттің халық алдындағы жауапкершілікті əрекеттерінің заңды кепілдік-терін бекітеді;

6) құқық басқа мемлекеттермен, жалпы əлемдік қауымдас-тықпен байланыс тілі рөлін атқарады.

3. Экономика, саясат пен құқықтың арақатынасы. Эконо-миика – бұл өндірістік қатынастардың жиынтығы, нақты қо-ғамдағы өндіріс тəсілдері. Саясат – бұл таптар, партиялар, ұлттар арасындағы билік мəселесіне қатысты мемлекет пен халық ара-сындағы қатынастарға сипаттама беретін қоғамды басқару өнері. Құқық – бұл мемлекетпен орнықтырылатын жəне қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Аталған түсініктердің өзара арақатынасына қатысты екі негізгі бағыт бар. Бірінші бағытқа сəйкес, бұл түсініктердің арасында ешқайсысы артықшылық сипатты иеленбейді. Қоғамдық қатынас-тардың, оның ішінде өндірістік, құқықтық жəне саяси қатынас-тардың, дамуы мен əрекет етуінің алғашқы факторлары болып адамдардың мүдделері табылады. Бұл жерде құқықтың эконо-микадан басымдығы туралы айтуға болады. Мысалы, буржуа-зиялық революциялар дəуірінде Батыс Еуропада алдымен заңдар қабылданатын, содан кейін барып олардың негізінде жаңа эконо-микалық қатынастар қалыптасатын. Алайда, кейбір кездері кері-сінше да болады: алдымен мүдделер жаңа өндірістік қатынастарда жүзеге асырылып, содан кейін барып құқықта бекітілуі мүмкін. Бұл жерде экономиканың құқықтан басымдығы жөнінде айтуға болады. Ал саясат аталған екі құбылысты байланыстырушы болып табылады.

Екінші бағытқа сəйкес, экономика құқық пен саясатты анық-тайды. Құқық пен саясат базиске тəуелді болып келеді. Алайда, бұл басымдық рөл тек ақыр соңында ғана байқалады, себебі, құқық пен саясат экономикаға негізделе отырып, өндірістік қаты-настардың дамуын ынталандыру немесе оларға кедергі жасау арқылы оған кері əсер етуі де мүмкін. Саясат бұл жерде де құқық пен экономиканы байланыстырушы болып табылады.

23 кесте Жеке тұлғаның құқықтық мəртебесі – бұл субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өкілеттіктерінің конституциямен жəне заңнамамен танылған жиынтығы, солардың көмегімен олар өздерінің əлеуметтік ролдерін атқарады Жалпы мəртебе – бұл жеке тұлғаның мемлекеттің азаматы ретіндегі Конституцияда бекітілген мəртебесі Арнайы мəртебе – азаматтардың белгілі бір категориясының жағдайының ерекшеліктерін бекітетін мəртебе Жеке мəртебе – жеке тұлғаның нақты сипаттамаларын айқындайды

20 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ

1. Құқықтың қайнар көздерінің түсінігі жəне түрлері.

2. Нормативтік актілердің түсінігі жəне түрлері.

3. Заңдардың түсінігі, белгілері жəне түрлері.

4. Нормативтік актілердің күші.

1. Құқықтың қайнар көздерінің түсінігі жəне түрлері. Пози-тивтік құқықтың өзіне тəн белгісі болып оның формальды сипаты табылады. Оны құрайтын нормалар заңдарда немесе мемлекетпен танылатын басқа да қайнар көздерде көрініс тапқан жағдайда заң-ды, жалпыға міндетті болып танылуы мүмкін.

Құқықтың қайнар көздері – бұл құқық нормаларының бекітілу жəне көрініс табуының мемлекет шығарған немесе ол таныған ресми-құжаттық нысандары, оларға заңды, жалпыға міндетті ма-ғына беру.

Құқықтың қайнар көздеріне ресми сипат тəн, оларды мемлекет таниды; бұлар ондағы нормаларды мемлекеттің қолдауын қам-тамасыз етеді. Құқықтың қайнар көздеріне ресми сипат екі жол-мен беріледі:

1) құқықшығарсашылық жолы арқылы; бұл жағдайда норма-тивтік құжаттарды құзіретті мемлекеттік органдар қабылдайды, яғни, тікелей мемлекет шығарады.

2) санкциялау жолы арқылы; бұл жағдайда мемлекетік орган-дар белгілі бір түрде əлеуметтік нормаларды (əдет-ғұрып, корпо-ративтік нормалар) қолдап, оларға заңды күш береді.

Құқықтың қайнар көздерінің түрлері:

1. Нормативтік заң актілері – бұл құзіретті мемлекеттік орган қабылдайтын, құқық нормаларынан құралған жəне белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар. Оларға Конституция, заңдар мен заңға сəйкес актілер жатады.

2. Санкцияланған əдет нормалары – бұл адамдардың санасынан орын алған жəне көп рет қолданылуының нəтижесінде əдетке айналған, тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс ережелеріне мемле-кеттің жалпыға міндетті мəн беріп, оларды орындауды өзінің мəжбүрлеу күші арқылы кепілдеуі. Əдет-ғұрып нормаларына заңды мағына беретін мемлекет санкциясы екі түрлі жолмен беріледі: а)нормативтік актілерде əдет нормаларына сілтеме жасау арқылы; ə)оларды сот шешімдерінде жəне басқа да мемлекеттік

органдар актілерінде іс жүзінде тану арқылы.

3. Заңды прецедент – бұл ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынатын жəне жалпыға міндетті заңды мағынаны иеленетін нақты бір заңды істі шешудегі соттық немесе əкімшілік шешім.

4. Нормативтік шарт – бұл екі немесе одан да көп субъекті-лердің жалпыға міндетті заң нормаларынан құралған келісімі.

5. Құқықтың жалпы қағидалары – бұл құқықтық жүйенің не-гізгі бастамалары. Мысалы, заңнамалық норма, міндетті преце-дент немесе əдет нормасы болмаған жағдайда заңгерлер əділет-тілік, ар-ождан, құқықтың əлеуметтік бағыттылық қағидаларына негізделуі мүмкін (Грецияның, Испанияның, Ауғанстанның Азаматтық кодекстері).

6. Діни мəтіндер – бұлар, əсіресе, мұсылмандық құқыққа тəн. Ең алдымен, бұл Құран мен Сүннет. Құран – бұл Алланың сөздері, өсиеттері жəне ақылдарының жиынтығы түріндегі қасиетті кітап; Сүннет – бұл Мұхаммед Пайғамбардың өмірін сипаттайтын жинақ.

2. Нормативтік актілердің түсінігі жəне түрлері. Норматив-тік заңды актілер – бұл құзіретті мемлекеттік орган қабылдайтын, құқық нормаларынан құралған жəне белгілі бір қоғамдық қаты-настарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар.нормативтік акті-лерді нормашығарушылық құзіретке ие органдар қатаң анық-талған тəртіп бойынша қабылдайды. Заңды күшіне қарай барлық заң актілері екі топқа бөлінеді: заңдар мен заң актілері.

Заң – бұл заң шығарушы билік органы немесе референдум арқылы ерекше тəртіпте қабылданған, халықтың еркін білдіретін, жоғары заң күшіне ие жəне маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік акт.

Заңға сəйкес актілер – бұл заң нормаларынан құралған, заң-дардың негізінде жəне оларды орындау мақсатында қабылданған актілер. Оларға мыналар жатады:

1) Президенттің құзіреті шегінде қабылданған жарлықтар мен өкімдер;

2) Парламенттің құзіреті шегінде қаабылданған қаулылар мен өкімдер;

3) мемлекеттік аумақтық жəне жергілікті органдардың (өкілдік органдар мен əкімшілік органдар) актілері – мемлекеттік билік пен басқарудың аумақтық органдары немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары қабылдайды жəне осы аумақта өмір сүріп жатқан барлық тұлғаларға таралады;

4) ведомстволық актілер – белгілі бір органның құзіреті шегін-

де қабылданады жəне осы ұжымның мүшелеріне ғана таралады.

3. Заңдардың түсінігі, белгілері жəне түрлері. Заң – бұл заң шығарушы билік органы немесе референдум арқылы ерекше тəртіпте қабылданған, халықтың еркін білдіретін, жоғары заң кү-шіне ие жəне маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін норма-тивтік акт.

Заңның белгілері:

1. Заң – бұл құқықтық жүйеге заң нормаларын енгізуге, оларды жоюға немесе өзгертуге байланысты құқықшығармашылық əре-кеттер бекітілген заң актісі.

2. Заң – бұл мемлекеттік биліктің қатаң анықталған жоғары органдарының актісі.

3. Заң жоғары заң күшіне ие. Бұл мынаны білдіреді: а) қалған барлық құқықтық актілер заңдарға негізделуі жəне оларға қарама-қайшы болмауы тиіс. Кез-келген басқа акт заңға қайшы келген жағдайда басымдылық соңғысына беріледі; ə) заңды кез-келген басқа орган бекіте алмайды; б) оны қабылдаған органнан басқа ешкім заңды өзгерте немесе оның күшін жоя алмайды.

4. Заң – бұл құқықтық жүйеде бұрын болмаған жəне қоғамдық өмірдің маңызды мəселелеріне байланысты міндетті нормалардан құралған нормативтік акт.

Заңның түрлері:

1) Конституция – бұл басқарудың жəне мемлекеттік құры-лымның нысанын, сот əділдігі жүйесін анықтайтын, конститу-циялық құрылымды, адам мен азаматтың құқықтары мен бостан-дықтарын бекітетін негізгі саяси-құқықтық акт;

2) конституциялық заңдар – Конституциямен көзделген жəне онымен байланысты мəселелерге қатысты қабылданады;

3) жай заңдар – бұл қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, əлеуметтік, рухани жақтарына арналған ағымдағы заңнама актілері.

4. Нормативтік актілердің күші. Нормативтік актілер əрекет етудің уақыттық, кеңістіктік жəне субъектілік шектеріне ие:

1. Нормативтік актілердің уақыттағы күші олардың күшіне енген сəтінен бастап қүшін жоғалтқан сəтіне дейін таралады. Ак-тілер не оларды қабылдаған сəттен бастап, не нормативтік актінің өзінде немесе оның күшіне енуі туралы арнайы актіде көрсетілген уақыттан бастап, немесе оларды жариялаған сəттен бастап белгілі бір мерзім өткеннен кейін күшіне енеді. Актілер оларды қабыл-дауда көрсетілген əрекет ету уақыты өткеннен кейін,не олардың орнына жаңа акт қабылданған жағдайда, не нақты бір органның

осы актінің күшін жою туралы тікелей нұсқауы негізінде өз күш-терін жояды.

Нормативтік актілердің уақыттағы күшіне байланысты жалпы ережелердің ішінде екі ерекше ереже бар:

а) заңның кері күші – жаңадан қабылданған нормативтік акті-нің өз күшін бұл акт заңды күшіне енгенге дейінгі қатынастарға таратуы. Жалпы ереже бойынша, заңның кері күші болмайды, алайда, заңның кері күшті иеленуі екі жағдайда мүмкін: егер заң-ның өзінде бұл аталып өтсе немесе заң жауапкершілікті жеңіл-детсе немесе жойса;

ə)жаңа заңдағы арнайы көрсету бойынша өз күшін жойған заңның жекелеген мəселелерге қатысты күшін сақтап қалуы.

2. Нормативтік актілердің кеңістіктегі күші олар таралатын аумақпен анықталады. Мемлекеттің аумағы ретінде мемлекеттік шекаралар ішіндегі оның құрғақ жəне су кеңістігі, олардың үстін-дегі ауа кеңістігі, жер қойнаулары, сонымен қатар, шетелдердегі елшілік өкілдіктердің аумақтары, ашық теңіздегі əскери жəне сауда кемелері, мемлекеттің аумағынан тыс жерлерде ұшып жүрген ұшақтар танылады. Бұл мəселені қарастыру кезінде мы-наны ескерген жөн: заңның белгілі бір кеңістікке немесе тұл-ғаларға таралмау тəртібі эксаумақтық деп аталады.

3. Заңның тұлғалар шеңбері бойынша күші нормативтік талап-тардың белгілі бір актінің əрекет ету аумағындағы барлық тұлға-ларға таралуын білдіреді. Алайда, бұл ережеден де ауытқушы-лықтар бар:

а) мемлекеттер мен үкіметтердің басшылары, елшілік жəне консулдық өкілдіктердің қызметкерлері эксаумақтық құқығына ие жəне оларға қылмыстық заңнаманы жəне əкімшілік құқықбұзушы-лықтар туралы заңнаманы бұзғандығы үшін жауапкершілік жəне мемлекеттік мəжбүрлеу шаралары қолданылмайды;

ə) кейбір нормативтік актілер, мысалы, қылмыстық жауапкер-шілікті көздейтін актілер, азаматтарға, олардың қай жерде жүр-геніне жəне олардың шетелдік заңнама нормаларына сəйкес жа-заны өтегеніне қарамастан, таралады;

б) мемлекет аумағында өмір сүруші шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғалар құқықтар мен міндеттердің кең шең-берін пайдаланатынына қарамастан, кейбір жағдайларда құқықтар мен міндеттерді иелене алмайды. Мысалы, олар қарулы күштер қатарында борышын өтемейді, мемлекеттік билік органдарына сайлана алмайды жəне сайлауға қатыса алмайды.

24 кесте Құқықтың қайнар көздері – мемлекеттен туындайтын немесе онымен танылатын, құқық нормаларын айқындайтын жəне бекітетін, оларға заңдық, жалпыға міндеттілік мəн беретін ресми құжаттық нысандар Құқықтың қайнар көздерінің түрлері- нормативтік құқықтық актілер; - санкцияланған əдет-ғұрыптар; - заңды прецедент; - құқықтың жалпы қағидалары; - діни мəтіндер.

21 тақырып.

ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫ

1. Құқық нормаларының түсінігі жəне белгілері.

2. Құқық нормаларының түрлері.

3. Құқық нормаларының құрылымы.

4. Құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасы.

1. Құқық нормаларының түсінігі жəне белгілері. Құқық нор-масы – бұл мемлекет таныған жəне қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс-тұрыс ережесі. Құқық нор-масынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындайды жəне осы ереже аталған субъектілердің əрекеттерін реттеуге бағытталған.

Заң нормасы – құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол себепті, бұл нормаға ерекше əлеуметтік құбылыс ретіндегі құқықтың негізгі белгілерінің тəн болуы заңды да. Алайд, бұл «құқық» жəне «құқық нормасы» түсініктерінің бір екенін білдірмейді. Олар бір-бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа түседі.

Құқық нормасының белгілері:

1) жалпыға міндеттілігі – ол адамдардың мүмкін жəне міндетті əрекеттеріне қатысты мемлекеттің биліктік ережелерін білдіреді;

2) формальды анықталғандығы – ол жазбаша түрде ресми құ-жаттарда көрініс табады;

3) мемлекетпен байланысы – оны мемлекеттік органдар орнық-тырады жəне мемлекеттік əсер ету шараларымен қамтамасыз еті-леді;

4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат – ол бір субъектілерге құ-қықтар берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, се-бебі, құқықты міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүм-кін емес.

2. Құқық нормаларының түрлері. Заң нормаларының түрлері:

1) реттеуші жəне құқыққорғаушы; 2) құқық беруші, тыйым салушы жəне міндеттеуші; 3) императивтік жəне диспозитивтік.

Реттеуші норма – бұл субъектінің субъективтік құқықтары мен міндеттерін, олардың пайда болу жəне əрекет ету жағдайларын анықтайтын норма.

Құқыққорғаушы норма – бұл субъектіге мемлекеттік мəжбүрлеу шараларын қолданудың жағдайларын, осы шаралардың сипаты мен

мазмұнын анықтайтын норма.

Құқық беруші норма – бұл субъектіге белгілі бір əрекеттерді жүзеге асыруға байланысты құқықтарды беретін норма.

Тыйым салушы норма – бұл субъектіге белгілі бір əрекеттерді жасаудан бас тартуды міндеттейтін норма.

Міндеттеуші норма – бұл субъектіге белгілі бір мазмұндағы əрекеттерді жасау міндетін жүктейтін норма.

Императивтік норма – бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын жəне құқық субъектілерінің қалауларынан тəуелсіз түрде əрекет ететін норма.

Диспозитивтік норма – бұл өзіндік қалау бостандығын білдіре-тін норма.

3. Құқық нормаларының құрылымы. Құқықтық норманың құрылымы үш элементтен құралады: гипотеза, диспозиция жəне санкция.

Гипотеза – бұл құқықтар мен міндеттердің пайда болу жағ-дайын көрсету; диспозиция – бұл құқықтар мен міндеттердің өзін көрсету; санкция – бұл норманы бұзудан туындайтын қолайсыз салдарды көрсету.

Бұл үлгінің сөздік кестесі мынадай: «егер… , онда… , бұлай болмаған жағдайда…». Мысалы, займ шарты жазбаша нысанда жүзеге асырылуы тиіс. Логикалық түрде бұл норманы былай құ-руға болады: егер займ шарты бекітілетін болса, онда ол жазбаша түрде жасалуы тиіс, бұлай болмаған жағдайда, шарттың күші болмайды.

4. Құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақаты-насы. Құқық нормасы мен нормативтік акт бабы бір ұғымдар емес, көп жағдайларда олар сəйкес келмеуі де мүмкін. Құқық нор-масы – бұл гипотезадан, диспозициядан жəне санкциядан құралған жүріс-тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы–бұл құқық нормасының жүзеге асырылу құралы, мемлекеттің ерік білдіру нысаны. Құқық нормасы нормативтік акті бабының маз-мұны болып табылса, бап құқықтық норманың нысаны болып табылады. Олардың арасындағы байланыс əртүрлі сипатқа ие. Жүріс-тұрыс ережесін бекіте отырып, заңнама құқық нормасының логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актінің бір бабына енгізуі мүмкін,бір бапқа бірнеше құқық нормасын енгізуі мүмкін, кейбір жағдайда құқық нормасы элементтерін əр түрлі нормативтік актілердің бірнеше баптарында немесе бір норматив-тік актінің бірнеше баптарында көрсетуі мүмкін.

Көрсету тəсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:

а) тікелей тəсіл – құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей көрсетіледі;

ə) сілтемелі тəсіл – нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан, осы актінің басқа бабына сілтеме жасайды;

б) бланкеттік тəсіл – нормативтік акт бабы нақты бір бапқа емес, белгілі бір нормативтік акті түріне сілтеме жасайды.

25 кесте


Нормативтік құқықтықактілер – бұл құзіретті мемлекеттік органнан туындайтын, құқық нормасынан тұратын жəне белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар


Заңдық күші бойынша төмендегідей тармақталады:


- қоғамдық өмірдін негізгі мəселелері бойынша қабылданады;


- айрықша заңдық тəртіпте қабылданады;


- мемлекеттің жоғары өкілді органымен немесе референдум жолымен қабылданады;


- мемлекеттің қандай да бір органы тарапынан бақылауға немесе бекітілуге жатпайды;


- мемлекеттің құқықтық жүйесінің негізін құрайды;


- түрлері бойынша бөліну:

конституциялық;


қарапайым;


төтенше


Заңдар


Заңға тəуелді актілер


- заңдардың негізінде жəне соларды орындау үшін шығарылады;

- мемлекет басшысының нормативтік жарлықтары;


- үкіметтің нормативтік қаулылары;


- министрліктер мен ведомстволардың нормативтік актілері;

- жергілікті органдардың нормативтік шешімдері мен қаулылары;

- мекемелер, кəсіпорындар басшыларының ішкі-ұйымдастырушылық заңға тəуелді актілері.

26 кесте

27 кесте Құқық нормасы – бұл мемлекетпен танылатын жəне қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс-тұрыс ережелері, олардан қоғамдық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері туындайды Құқық нормасына тəн белгілер: - мемлекетпен белгіленеді немесе санкцияланады; - субъектінің мүмкін болатын жəне рұксат етілген тəртібінің жалпыға міндетті шектерін айқындайды; - ұсынушы міндеттеуші сипатқа ие; - қажетті жағдайларда олардың жүзеге асырылуы мəжбүрлі мемлекеттік шаралармен қамтамасыз етіледі; - типтік қоғамдық катынастардың мемлекеттік реттеушісі болып табылады Құқық нормасының құрылымы Гипотеза (болжау) Диспозиция (ұйғарым) Санкция (өтем) бұл тиісті норманың қандай жағдайларда əрекет ететіндігін көрсететін норманың бір бөлігі, субъектілер аясын, олардың құқықтары мен міндеттерін анықтайды бұл құқықтар мен міндеттерді қалыптастыратын норманың бір бөлігі, жүріс-тұрыс, тəртіп ережесі бұл норма бұзылған жағдайда қолданылатын мемлекеттік əсер ету шараларын белгілейтін норманың бір бөлігі

28 кесте

Құқықтық нормалардың түрлері

22 тақырып.

ҚҰҚЫҚШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

1. Құқықшығармашылықтың түсінігі жəне түрлері.

2. Құқықшығармашылықтың қағидалары.

3. Құқықшығармашылық процестің кезеңдері.

1. Құқықшығармашылықтың түсінігі жəне түрлері. Құқық-шығармашылық – бұл құзіретті органдардың заң нормаларын қабылдауға, өзгертуге жəне жоюға байланысты арнайы қызметі. Құқықшығармашылық мыналармен сипатталады:

- ол белсенді, мемлекеттік, шығармашылық қызметті білдіреді;

- оның негізгі өнімі – нормативтік актілерден көрініс тапқан заң нормалары;

- бұл қоғамды басқарудың маңызды құралы; мұнда оның даму бағдараламасы қалыптасады, маңызды жүріс-тұрыс ережелері қа-былданады;

- құқықшығармашылықтың деңгейі мен мəдениеті, қабылдан-ған нормативтік актілердің сапасы – бұл қоғамның өркениеттілігі мен демократиялылығының көрсеткіші.

Субъектілерінің түріне қарай құқықшығармашылық келесі түр-лерге бөлінеді:

1) халықтың мемлекеттік жəне қоғамдық өмірдің маңызды мə-селелері бойынша жалпыхалықтық дауыс беруін – референдум – жүргізу кезіндегі тікелей құқықшығармашылығы;

2) өкілетті мемлекеттік органдардың тікелей құқықорнықты-рушы қызметі;

3) əдет түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормаларды мемлекеттің санкциялауы.

2. Құқықшығармашылықтың қағидалары.

Құқықшығармашылыққа мына қағидалар тəн:

1) ғылымилық – нормативтік актілерді дайындау процесінде əлеуметтік-экономикалық, саяси жəне басқа да жағдайларды, қо-ғамның дамуының объективтік қажеттіктерін жəне т.б. зерттеудің маңызы зор;

2) кəсібилік – мұндай қызметпен құзіретті тұлғалар – заңгер-лер, экономистер жəне т.б. айналысуы тиіс;

3) заңдылық – бұл қызмет Конституцияның жəне басқа да заңдардың негізінде жəне шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс;

4) демократиялық – азаматтардың бұл процеске қатысу дəре-

жесін, қоғамдағы процедуралық нормалар мен институттардың даму деңгейін сипаттайды;

5) жариялылық – құқықшығармашылық процестің көпшілік қауым үшін ашықтығын білдіреді.

3. Құқықшығармашылық процестің кезеңдері.

Құқықшығармашылық процесс бірнеше кезеңдер арқылы жү-зеге асырылады:

1. Заң шығару ынтасы – құқықшығарушы органға нормативтік актіні шығару туралы ұсыныс немесе актінің дайын жобасы ұсы-нылады. Заң шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңнамада қатаң түрде анықталған.

2. Заң жобасын талқылау – бұл кезең құжатты қажетті сапаға жеткізу, қарама-қайшылықтарды, олқылықтарды, түсініксіз мəсе-лелерді жəне т.б. жою үшін қажет. Ерекше маңызды заң жобалары жалпыхалықтық талқылауға ұсынылады.

3. Заңды қабылдау.

4. Қабылданған актінің мазмұнын көпшілікке жеткізу, яғни, заңды жариялау.

29 кесте Субъектілеріне байланысты құқықшығармашылық төмендегідей болінеді: Құқықшығармашылық – бұл құзыретті органдардың заңдық нормаларды қабылдау, өзгерту жəне жою жөніндегі арнайы қызметі - референдумды өткізу процесіндегі халықтың тікелей құқықшығармашылығы - уəкілетті мемлекеттік органдардың тікелей құқық белгілеуші қызметі - мемлекеттік органдармен, өздерінен тыс əдет-ғұрып түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдармен жасап шығарылған нормаларды санкциялау

23 тақырып.

ЗАҢҢАМАНЫ ЖҮЙЕЛЕУ

1. Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен түрлері.

2. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі.

1. Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен түрлері. Жүйелеу – бұл нормативтік актілерді реттеу, оларды белгілі бір жүйеге келтіру. Ол заңнаманы қолдану ыңғайлылығын арттыру үшін, көпшілікке түсінікті болуын қамтамасыз ету үшін қажет.

Жүйелеудің түрлері:

1. Инкорпорация – бұл нормативтік актілердің мазмұнын өз-гертпестен бір жинаққа біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Мұн-дай жинақта əрбір акт өзінің дербес мəнін сақтап қалады. Ин-корпорацияның қағидалары: хронологиялық (оларды қабылдау уақыты бойынша), тақырыптық (белгілі бір тақырып бойынша) жəне т.б.

Инкорпорацияны кім жүзеге асырғанына байланысты жинақ-тардың үш түрін бөліп қарастырады: ресми, официозды жəне бейресми. Ресми жинақ құқықшығарушы орган өзі жинақты дайындап, жариялаған кезде орын алады. Официоздық жинақ бо-лып құқықшығарушы органның (мысалы, əділет министрлігінің) тапсырмасы бойынша, бірақ оның ресми көрініс таппаған қолдауы арқылы шығарылған жинақтар табылады. Бейресми жинақ болып ғылыми мекемелердің, баспалардың өз ынтасы бойынша, құқық-шығарушы органның арнайы өкілеттіктерісіз шығарған заңнама жинақтары табылады.

2. Консолидация – бұл нормативтік актілердің мазмұнын өз-гертпестен бір жинаққа біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Ин-корпорациядан айырмашылығы – мұндай жинақта əрбір акт өзінің дербес мəнін жоғалтады. Мұнда нормативтік актілер олардың белгілі бір қызмет түріне қатыстылығы белгісі бойынша бірікті-ріледі (табиғатты қорғау, білім жəне т.б.).

3. Кодификация – бұл нормативтік актілердің мазмұндарын өзгертудің нəтижесінде оларды біртұтас актіге біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Кодификация процесінде ескірген материалдар мен нормалардағы қарама-қайшылықтар жойылады, жаңа жүріс-тұрыс ережелері қалыптасады, олардың өзара келісуі мен

логикалығы қамтамасыз етіледі. Кодификациялық актінің дəстүрлі қалыптасқан түрі болып кодекс табылады, ол – бір сипатты қоғам-дық қатынастардың белгілі бір саласын жан-жақты реттеуге мүмкіндік беретін ірі акт.

2. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі. Заңнамада, құқықтағы сияқты, оның ішкі құрылымы болып табылатын өз жүйесі бар. Алайда, бұл түсініктерді келесі негіздер бойынша ажыратқан жөн:

1) егер құқық жүйесінің алғашқы элементі болып норма та-былса, заңнама жүйесінің алғашқы элементі болып нормативтік акт табылады;

2) егер құқық жүйесі мазмұн түрінде көрініс тапса, заңнама жүйесі нысан түрінде көрініс табады;

3) егер құқық жүйесі объективтік түрде, қоғамдық қаты-настарға сəйкес қалыптасса, заңнама жүйесі субъективтік сипатқа ие, себебі, заңшығарушыға тəуелді болып келеді;

4) егер құқық жүйесі негізгі, алғашқы сипатты иеленсе, заң-нама жүйесі туынды сипатқа ие, себебі, алғашықысы екіншісі үшін негізгі база болып табылады;

5) құқық жүйесі мен заңнама жүйесі көлемі бойынша ажы-ратылады: заңнама, бір жағынан, нормативтіліктің барлық түр-лерін қамтымайды, себебі, құқық заңнамамамен қатар əдет нормаларынан, нормативтік шарттардан жəне заңды прецедент-терден де көрініс табады; екінші жағынан, нормалардың атау-ларынан басқа да элементтерді қамтиды – преамбулалар, тарау-лардың бөлімдердің, баптардың атаулары жəне т.б.

30 кесте Кодификация – бұл еркін, жүйеленген, іштей келісілген, ірі нормативтік актіні заң шығырушымен жасау Заңдарды жүйелеу –бұл нормативтік актілерді бір тəртіпке келтіру, оларды белгілі бір жүйеге келтіру Инкорпорация – бұл əрекет етуші нормативтік актілерді мазмұнына өзгертулер енгізусіз жүйеленген түрде біріктіру Тəсілдері РесмиРесми емес

24 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР

1. Құқықтық қатынастардың түсінігі жəне түрлері.

2. Құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттары.

3. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара бай-ланысы.

4. Құқықтық қатынастардың құрылымы.

5. Құқықтық қатынастардың субъектілері.

6. Құқық субъектілерінің құқыққабілеттігі жəне əрекетқабі-леттігі. Құқықсубъектілік.

7. Құқықтық қатынастардың объектілері.

8. Субъективтік құқықтар жəне заңды міндеттер.

9. Заңды фактілер.

1. Құқықтық қатынастардың түсінігі жəне түрлері. «Құқықтық қатынас» категориясы құқықтың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылады жəне адамдардың жүріс-тұрысына құқықтың қандай жолмен əсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас – бұл қатысушылары субъек-тивтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық норма-ларымен реттелген қоғамдық қатынас.

Құқықтық қатынастардың белгілері:

а) бұл əлеуметтік субъектілер арасындағы екіжақты нақты бай-ланысты білдіретін қоғамдық қатынас;

ə) ол құқық нормаларының негізінде қалыптасады, яғни, құқық нормаларының жалпы талаптары субъектілер мен нақты жағдай-ларға қатысты жеке дараланады;

б) бұл тұлғалар арасында субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер арқылы қалыптасатын байланыс;

в) бұл ерікті қатынас, себебі, оның пайда болуы үшін оның қа-тысушыларының еркі қажет;

г) бұл мемлекетпен қорғалатын жəне қамтамасыз етілетін қа-тынастар.

Құқықтық қатынастардың түрлері. Құқықтық қатынастарды түрлерге бөлу, құқық нормаларын түрлерге бөлудегі сияқты, əр түрлі негіздер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін:

1) салалық белгісі бойынша құқықтық қатынастар конститу-циялық-құқықтық, əкімшілік-құқықтық, азаматтық-құқықтық жə-не т.б. болып бөлінеді;

2) сипаты бойынша – материалдық (қаржылық, еңбек жəне т.б) жəне іс жүргізушілік (қылмыстық іс жүргізушілік, азаматтық іс жүргізушілік жəне т.б.) құқықтық қатынастар;

3) құқықтың функциялары бойынша – реттеуші жəне қорғаушы құқықтық қатынастар; реттеуші құқықтық қатынастар құқық нор-масы немесе шарт негізінде пайда болады, қорғаушы құқықтық қатынастар мемлекеттік мəжбүрлеумен жəне заңды жауапкер-шілікті жүзеге асырумен байланысты болады;

4) қатысушыларының құрамына қарай–жай жəне күрделі құқықтық қатынастар; жай құқықтық қатынастар екі субъектінің арасында туындайды (сату-сатып алу құқықтық қатынастары), ал күрделі құқықтық қатынастар бірнеше субъектілердің арасында туындайды (қылмыстық жазаны өтеу құқықтық қатынастары);

5)субъектілерінің анықталу дəрежесіне қарай – абсолюттік жə-не қатысты құқықтық қатынастар; абсолюттік құқықтық қатынас-тарда тек бір жақ қана – субъективтік құқықты иеленуші – анықталады, ал қатысты құқықтық қатынастарда екі жақ та жеке дара анықталған болып келеді жəне бір-біріне қатысты құқықтар мен міндеттерді иеленуші болып табылады;

6) жалпы жəне нақты құқықтық қатынастар; жалпы құқықтық қатынастар заңнан тікелей туындайды, нақты құқықтық қатынас-тар заңды фактілердің – əрекеттердің, нақты жүріс-тұрыс актілері-нің – нəтижесінде пайда болады.

2. Құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарт-тары. Алғышартар – бұл құқықтық қатынастарды туындататын жағдайлар, факторлар. Құқықтық қатынастардың пайда болу ал-ғышарттарының екі түрін бөліп қарастырады:

1. Материалдық (жалпы) алғышарттар; бұларға адамдардың құқықтық қатынастарға түсуіне əсер ететін өмірлік қажеттіктері мен мүдделері жатады. Кең мағынада – бұл белгілі бір қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің объективтік қажеттігін көрсе-тетін əлеуметтік-экономикалық, мəдени жəне т.б. жағдайлардың жүйесі.

2. Заңды (арнайы) алғышарттар; бұларға құқық нормасы, құ-қықсубъектілік жəне шынайы өмір жағдайы ретіндегі заңды факт жатады. Аталған алғышарттарсыз құқықтық қатынастың туын-дауы мүмкін емес.

3. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас – құқық нормасының негізінде

пайда болатын қоғамдық қатынас.

Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді:

а) құқық нормасы мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу механизмінің элементтері болып табылады;

ə) құқық нормасы – бұл құқықтық қатынастың пайда болуының негізі;

б) құқық нормасы құқықтық қатынастар субъектілерінің шең-берін анықтайды;

в) құқық нормасы өз гипотезасында белгілі бір құқықтық қаты-настың пайда болу жағдайларын көздейді;

г)құқық нормасы өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субъективтік құқықтары мен заңды міндет-терін анықтайды;

д) құқық нормасы өз санкциясында диспозицияны орындаудың мүмкін салдарын көрсетеді (жазалау немесе марапаттау);

е) құқықтық норма мен құқықтық қатынас себеп пен сал ретінде байланысқа түседі, яғни, құқықтық қатынас – бұл құқық нормасының жүзеге асу нысаны.

4. Құқықтық қатынастардың құрылымы. Құқықтық қаты-нас элементтер құрамы бойынша күрделі құрылымға ие: құқықтық қатынастың субъектісі; құқықтық қатынастың объектісі; субъек-тивтік құқық жəне заңды міндет (заңды мазмұн).

5. Құқықтық қатынастардың субъектілері – бұл құқықтық қатынастардың сəйкес субъективтік құқықтар мен міндеттерді иеленген қатысушылары. Құқықтық қатынас субъектісі – бұл өзінің құқықəрекетқабілеттігін пайдаланушы құқық субъектісі. Құқықтық қатынастар субъектілерінің келесі түрлері болады:

1. Жеке субъектілер (жеке тұлғалар); бұларға азаматтар, аза-маттығы жоқ тұлғалар, қосазаматтығы бар тұлғалар, шетелдік тұлғалар жатады. Азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетелдік азамат-тар Қазақстанның аумағында Қазақстан азаматтары сияқты құ-қықтарды иеленіп, құқықтық қатынастарға түсе алады, алайда, оларға қатысты заңнамамен орнықтырылған шектеулер бар, мысалы, олар Қазақстан Республикасының өкілдік органдарына сайлана жəне сайлауға қатыса алмайды, Қарулы Күштер қата-рында қызметін өтемейді, мемлекеттік аппаратта белгілі бір лауазымды иелене алмайды жəне т.б.

2. Ұжымдық субъектілер; бұларға мыналар жатады: мемлекет (ол басқа мемлекеттермен халықаралық-құқықтық қатынастарға түскен жағдайда); мемлекеттік ұйымдар; мемлекеттік емес

ұйымдар (жеке фирмалар, коммерциялық банкілер, қоғамдық бірлестіктер жəне т.б.).

6. Құқық субъектілерінің құқыққабілеттігі жəне əрекетқа-білеттігі. Құқықсубъектілік. Құқықтық қатынастардың субъекті-лері болу үшін тұлғалар құқыққабілеттік пен əрекетқабілеттікті иеленуі тиіс.

Құқыққабілеттік – бұл тұлғаның құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеті. Əрекетқабілеттік – бұл тұлғаның өз əрекеттері арқылы осы құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру қабілеті. Əрекетқабілеттіктің келесі түрлері болады: толық – 18 жастан басталады; жартылай – 14 пен 18 жас аралығында болады.

Əрекетқабілеттік шектелуі мүмкін. Конституцияда бекітілген-дей, азаматтардың құқықтары мен міндеттері заңмен ғана жəне конституциялық құрылымды, адамгершілікті, басқа тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін, денсаулығын қорғау, елдің қорға-нысы мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарын-да қажет болған шамада ғана шектелуі мүмкін.

Құқыққабілеттік пен əрекетқабілеттік бір-бірінен ажыратыл-майды жəне көп жағдайда бір мезетте пайда болады. Азаматтық құқықтан басқа көптеген салаларда осындай жағдай орын алған. Азаматтық құқықтағы құқыққабілеттік пен əрекетқабілеттіктің ажыратылуын былай түсіндіруге болады:

а) мүліктік қатынастар олардың жасына, еркінің жағдайына қарамастан барлық азаматтар үшін қажет;

ə) мүліктік құқықтық қатынастар саласында құқыққабілеттігі бар, алайда əрекетке қабілетсіз тұлғаның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.

Құқықсубъектілік – бұл тұлғаны құқық субъектісі ретінде сипаттайтын құқыққабілеттік пен əрекетқабілеттік.

7. Құқықтық қатынастардың объектілері – бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттері бағыт-талған жəне осыған байланысты олар заңды байланысқа түсетін категория. Аталған категорияны түсінуде екі бағытты бөліп қа-растырады:

- олардың біріншісіне сəйкес, құқықтық қатынастың объектісі болып тек субъектілердің əрекеттері табылады;

- екінші көзқарасты көптеген ғалымдар жақтайды, оған сəйкес, объектілердің түрлері өте көп, олар:

1) материалдық игіліктер (заттар, құндылықтар, мүлік жəне т.б.);

2) материалдық емес игіліктер (өмір, денсаулық, қадір-қасиет,

абырой жəне т.б.);

3) рухани шығармашылық өнімдері (əдебиет, өнер, музыка, ғылым туындылары жəне т.б.);

4) құқықтық қатынастар қатысушыларының əрекеттерінің нə-тижелері (мысалы, тасымалдау шартының, мердігерлік шартының нəтижесінде туындайтын құқықтық қатынастар);

5) бағалы қағаздар мен құжаттар (ақша, акциялар, диплом жəне т.б.).

8. Субъективтік құқықтар жəне заңды міндеттер. Егер қо-ғамдық қатынастар құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны болып табылса, субъективтік құқықтар мен міндеттер субъективтік мазмұны болып табылады. Құқықтар мен міндеттер арқылы құқықтық қатынастар қатысушыларының арасындағы заңды байланыстар жүзеге асырылады.

Субъективтік құқық – бұл субъектінің өз мүдделерін қана-ғаттандыруға мүмкіндік беретін заңды мүмкін жүріс-тұрыс ша-масы.

Заңды міндет – бұл заңды қажет жүріс-тұрыс шамасы. Міндет – бұл субъективтік құқықтың жүзеге асырылуының кепілі.

Субъективтік құқық пен заңды міндеттің арасындағы айырма-шылықтар:

- егер субъективтік құқық тұлғаның өз мүдделерін қанағаттан-дыруға бағытталса, заңды міндет бөтен мүдделерді (мысалы, мемлекеттің, басқа тұлғалардың) қанағаттандыруға бағытталған;

- егер субъективтік құқық заңды мүмкін жүріс-тұрыс шамасы болып табылса, заңды міндет қажетті жүріс-тұрыс шамасы болып табылады.

9. Заңды фактілер – бұл белгілі бір құқықтық салдардың туын-дауына негіз болып табылатын нақты өмірлік жағдайлар. Заңды фактілер құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарт-тары болып табылады.

Заңды фактілерді əр түрлі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1. Туындайтын салдардың сипаты бойынша:

- құқықтудырушы (мысалы, жоғары оқу орнына түсу);

- құқықөзгертуші (мысалы, күндізгі оқу бөлімінен сыртқы бө-лімге ауысу);

- құқықтоқтатушы (мысалы, жоғары оқу орнын аяқтау).

2. Құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысына қарай:

- оқиғалар – бұл субъектілердің еркіне тəуелсіз жағдайлар, мысалы, табиғат апаты, өлім жəне т.б

- əрекеттер – бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысты жағдайлар. Əрекеттер, өз кезегінде, құқыққа сай жəне құқыққа қайшы болып бөлінеді.

Көп жағдайда құқықтық қатынастардың пайда болуы үшін бір заңды факт жеткіліксіз болып, олардың жиынтығы–заңды құрам қажет болатын жағдайлар туындайды. Мысалы, кəрілігіне байла-нысты зейнетақы алу үшін зейнеткерлік жасына жету, белгілі бір еңбек өтілінің болу, зейнетақыны тағайындау туралы шешімінің болуы тиіс. Заңды құрамдардың екі түрі болады: а) оның барлық элементтері көрсетіліп, заңмен нақты анықталған болуы мүмкін (мысалы, зейнетақыны тағайындау мəселесі); ə) ол жалпы белгі-лермен сипатталуы мүмкін (мысалы, некені бұзудың негіздері).

31 кесте

32 кесте Құқықтық қатынастардың түрлері: - салалық белгісі бойынша: • Конституциялық-құқықтық; Əкімшілік-құқықтық; Азаматтық-құқықтық жəне т.б.. - сипатына байланысты: • материалдық (қаржылық, енбек жəне т.б.); процессуалдық (қылмыстық іс жүргізушілік, азаматтық іс жүргізушілік жəне т.б.) - құқық функциялары бойынша: • реттеуші; қорғаушы - қатысушылардың құрамы бойынша: • жай; күрделі - субъектілердің анықталғандығының дəрежесі бойынша: • абсолюттік (тек қана бір тарап анықталған); қатысты (екі тарап та анықталған) Құқықтық қатынас – бұл құқық нормаларының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас, мұнда тараптар өзара, мемлекетпен кепілденген нақты екі жақты құқықтар мен міндеттермен байланысады Жеке даралық: - азаматтар; - қос азаматтыға бар тұлғалар; - азаматтағы жоқ тұлғалар; - шетелдіктер Құқықтық қатынастардың субъектілері – бұл өздерінің құқыққабілеттіктерін пайдаланатын құқық субъектілері Ұжымдық: - Мемлекеттік органдар немесе тұтас мемлекет; - Қоғамдық ұйымдар; - Жеке кəсіпорындар мен ұйымдар; - Заң бойынша заңды тұлға мəртебесіне ие болған өзге де ұйымдар

33 кесте

34 кесте

Заңды - Субъектілердің іс-əрекеті, адамдардың тəртібі Құқықтық қатынастың объектісі – бұл құқықтық қарым-қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттері неге бағытталғандығы, неге байланысты олардың заңды байланысқа түсуі - Материалдық игіліктер; - Материалдық емес игіліктер; - Рухани шығармашылық өнімдері; - Құқықтық қатынасқа қатысушылардың іс əрекетінің нəтижесі; - Құнды қағаздар мен құжаттар

25 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

1. Құқықты жүзеге асырудың түсінігі жəне нысандары.

2. Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері жəне ке-зеңдері.

3. Заңды коллизиялар.

4. Құқықтағы олқылықтар.

5. Құқықтық нормаларды қолдану актілері.

1. Құқықты жүзеге асырудың түсінігі жəне нысандары. Құ-қықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде əсер ете отырып, оларды заңнамаға сəйкес жүріп-тұруға итерме-леу үшін қажет. Қоғамдық қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы қалайтын нə-тижелерге жетуге болады.

Құқықтық нормаларды жүзеге асыру – құқықтық нормалардың ережелері көрініс тапқан адамдардың жүріс-тұрысы, олардың құ-қықтарды жүзеге асыру мен заңды міндеттерді орындаумен байла-нысты тəжірибелік қызметі. Субъектілердің əрекеттерінің сипатына қарай құқықты жүзеге асырудың төрт нысанын бөліп қарасты-рады:

1) сақтау – қолданыстағы құқықпен тыйым салынған əрекет-терден бас тарту;

2) орындау – оң мазмұнды заңды міндеттерді орындауға байла-нысты белсенді əрекеттерді жүзеге асыру;

3) пайдалану – олар арқылы тұлғаның өз мүддесін қанағат-тандырылатын субъективтік құқықтарды жүзеге асыру;

4) қолдану – құзіретті органдардың нақты бір заңды істі шешуге байланысты биліктік қызметі, нəтижесінде сəйкес жеке акт қабылданады.

2. Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері жəне кезеңдері. Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:

- құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қол-данады;

- биліктік сипатқа ие;

- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,

- сəйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;

- үш кезеңнен құралады:

1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау жүзеге асырылады;

2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын жəне нормасын таңдайды;

3) істі шешу; бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды əрі негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы жəне нақты қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс.

3. Заңды қарама-қайшылықтар. Екінші кезеңде, яғни, нақты құқық нормасын таңдауда, нормалардың қарама-қайшылығы жəне құқықтағы олқылықтар сияқты құбылыстарды кездестіруге болады.

Заңды қарама-қайшылықтар – бұл бір қоғамдық қатынастарды реттеуші құқықтық актілер арасындағы қарама-қайшылықтар. Олар құқықтық жүйеге келіспеушіліктерді, кемшіліктерді əкеледі, құқыққолдану тəжірибесінде ыңғайсыздықтар туғызады, заңнаманы қолдануды қиындатады.

Қарама-қайшылықтардың түрлері:

1) Конституция мен басқа барлық актілер арасындағы: басым-дылық Конституцияға беріледі;

2) заңдар мен заңға сəйкес актілер арасындағы: заңдарға ба-сымдылық беріледі;

3) бір органның актілері арасындағы: уақыты бойынша кейін қабылданған актіге басымдылық беріледі;

4) əр түрлі органдар қабылдаған актілер арасындағы: жоғары тұрған органның актісіне басымдылық беріледі.

4. Құқықтағы олқылықтар – бұл қолданыстағы заңнамада қажетті заң нормаларының толығымен немесе жартылай болмауы.

Олқылықты жаңа құқық нормасын қабылдау арқылы құқық-шығармашылық процесінің көмегімен жоюға болады.

Олқылықтарды құқыққолдану процессі арқылы жеңуге болады себебі, бұл кезде ешбір жаңа нормалар қабылданбайды: не құқық ұқсастығы, не заң ұқсастығы қолданылады.

Заң ұқсастығы – бұл нақты бір заңды істі осыған ұқсас істі

шешуге бағытталған құқықтық норманың негізінде шешу.

Құқық ұқсастығы – бұл нақты заңды істі құқықтың жалпы қағидалары мен мəні негізінде шешу. Құқықтағы олқылықтарды жеңудің бұл əдісі ұқсас істі шешуге байланысты осы құқық саласында, ұқсас құқық саласында да нақты нормалар болмаған жағдайда ғана қолданылады.

5. Құқықтық нормаларды қолдану актілері. Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір заңды істі шешу нəтижесінде құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт. Оның мынадай ерекшеліктері болады:

- құзіретті орган шығарады;

- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;

- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъекті-лерге бағытталған;

- заңмен анықталған өзіне тəн нысанға ие.

Құқыққолдану актілерін келесі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1) нысаны бойынша – жарлықтар, үкімдер, шешімдер, бұй-рықтар жəне т.б.;

2) оларды қабылдайтын субъектілерге байланысты–мемлекет-тік жəне мемлекеттік емес органдардың (мысалы муниципалды органдардың) актілері;

3) құқықтың функциялары бойынша – реттеуші (мысалы, қыз-меттік бұйрықтар) жəне қорғаушы (мысалы, қылмыстық істі қозғау туралы қаулы);

4) заңды табиғаты бойынша – негізгі жəне көмекші; негізгі актілер заңды істің соңғы шешімін көрсетеді (мысалы, үкім), ал көмекші актілер негізгі актілерді шығаруға жəрдемдеседі (мысалы, тұлғаны айыпкер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы).

5) құқықтық реттеу пəні бойынша – қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық жəне т.б. актілер;

6) сипаты бойынша – материалдық жəне іс жүргізушілік.

35 кесте

Құқық

26 тақырып.

ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫН ТҮСІНДІРУ

1. Түсіндірудің түсінігі.

2. Түсіндіру тəсілдері.

3. Субъектілер бойынша түсіндіру түрлері.

4. Көлемі бойынша түсіндіру түрлері.

5. Құқықты түсіндіру актілері.

1. Түсіндірудің түсінігі. Құқық нормаларын түсіндіру – бұл мемлекеттің, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жекелеген азаматтардың құқық нормаларының мазмұнын түсін-діруге, оларда көрініс тапқан билік басында тұрған əлеуметтік күштердің еркін ашуға бағытталған қызметі. Түсіндіру процесін-де нормативтік ереженің мəні, оның негізгі мақсаты мен əлеумет-тік бағыттылығы, түсіндіріліп отырған актінің мүмкін салдары, оның құқықтық реттеу жүйесіндегі орны жəне т.б. анықталады.

Түсіндірудің мақсаты – заңшығарушының не айтқысы келгенін емес, оның қалыптастырған ережесінің мəнін анықтау. Түсіндіру қолданыстағы заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар енгізбейді жəне енгізе алмайды да, ол заңдағы ережелерді түсіндіруге жəне нақтылауға бағытталған. Түсіндіру екі жақтан құралады:

- норманың мəні мен оны түсіндіруді түсіну (өзі үшін);

- норманың мазмұнын түсіндіру (өзгелер үшін).

2. Түсіндіру тəсілдері – бұл құқықтық нормалардың мазмұнын анықтауға бағытталған тəсілдер мен бағыттардың жиынтығы. Түсіндіру тəсілдерінің мынадай түрлері бар:

1) грамматикалық – тіл құралдарының, грамматика ерже-лерінің, орфографияның жəне т.б. көмегімен түсіндіру;

2) логикалық – логика заңдарының жəне ережелерінің көме-гімен түсіндіру;

3) жүйелік – заң нормасының басқа нормалармен жүйелік байланысын, нақты жүріс-тұрыстың құқық жүйесіндегі орны мен рөлін талдау арқылы түсіндіру;

4) тарихи-саяси – құқықтық норманы қабылдаудың нақты-тарихи жəне саяси жағдайларының көмегімен түсіндіру;

5) телеологиялық (мақсатты) – нормативтік актіні қабылдау мақсаттарын анықтаудың көмегімен талқылау;

6) арнайы-заңды – заңнамада қолданылатын заң терминдерінің мазмұнын ашу арқылы түсіндіру.

3. Субъектілер бойынша түсіндіру түрлері. Субъектілеріне байланысты түсіндірудің мынадай түрлері болады:

- ресми; мұндай түсіндіруді өкілетті субъектілер ғана береді, олар арнайы актіде көрініс табады жəне заңды салдарды туын-датады;

- бейресми; мұндай түсіндірудің заңды міндетті мəні болмайды жəне биліктік күші жоқ.

Ресми түсіндіру нормативтік (тұлғалар мен жағдайлардың кең шеңберіне таралады) жəне казуалды (тек нақты бір жағдай үшін міндетті болып табылады) болып екіге бөлінеді. Нормативтік түсіндіру, өз кезегінде, аутентикалық (нормативтік актіні қабыл-даған органмен беріледі) жəне легалды (өкілетті субъектілер береді) болып екіге бөлінеді.

4. Көлемі бойынша түсіндіру түрлері. Түсіндірудің нəтиже-лері заң нормаларының шын мəніндегі мазмұны мен мəтінінің арақатынасына қарай əр түрлі болуы мүмкін. Осындай арақаты-настықтың негізінде түсіндірудің үш түрін бөліп қарастырады (көлемі бойынша түсіндіру):

1) дəлме-дəл түсіндіру – құқық нормасының шын мəніндегі мағынасы мен оның мəтіндік көрінісі сəйкес келген жағдайда мүмкін;

2) шектелген түсіндіру – құқық нормасының шын мəніндегі ма-ғынасы оның мəтіндік көрінісінен тар болған жағдайда қолда-нылады;

3) кеңейтілген түсіндіру – құқық нормасының шын мəніндегі мағынасы оның мəтіндік көрінісінен кең болған жағдайда қол-данылады.

5. Құқықты түсіндіру актілері. Құқықты түсіндіру актісі – бұл заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған құқықтық акт.

Құқықты түсіндіру актілерінің ерекшеліктері:

- заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған;

- нормативтік емес, нақтылаушы ережелерден құралған;

- дербес сипатқа ие емес жəне өзі түсінідіріп отырған норма-лармен бірге əрекет етеді;

- құқықтың қайнар көзі болып табылмайды.

Құқықты түсіндіру актілерінің төмендегідей түрлері болады:

1) ресми түсіндірудің түрлеріне қарай олар нормативтік (аутен-тикалық жəне легалды) жəне казуалды түсіндіру актілері болып бөлінеді;

2) түсіндіруді жүзеге асырып отырған органдарға қарай – мем-лекеттік билік органдарының, басқару органдарының, сот, проку-ратура органдарының түсіндіру актілері;

3) құқықтық реттеу пəніне қарай – қылмыстық, азаматтық, əкімшілік жəне т.б. құқықты түсіндіру актілері;

4) сипатына қарай – материалдық жəне іс жүргізушілік түсін-діру актілері;

5) нысанына қарай – жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар, нұсқау-лар жəне т.б.

36 кесте

ак

субъекті Құқық нормаларын түсіндіру – бұл мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке азаматтардың құқық нормаларын түсіндіруге бағытталған қызметі Ресми тиісті түрде уəкілеттенген субъектілермен беріледі, арнайы актіде көрініс табады жəне заңды салдарға алып келеді Ресми емес заңды міндетті мəнге ие емес жəне биліктік күші жоқ Нормативтік – кең ауқымды тұлғалар мен жағдайларға таралады - əдеттегі – арнайы танымдарды кажет етпейді жəне кез-келген азаматпен беріле алады; - кəсіби – заңгерлер береді; - доктриналық – құқық нормаларын ғылыми тұрғыдан түсіндіру Казуалдық – тек нақты бір жағдай үшін міндетті Аутентикалық нормативтік

27 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ

1. Құқықтық мінез-құлықтың түсінігі жəне белгілері.

2. Құқықтық мінез-құлықтың түрлері.

1. Құқықтық мінез-құлықтың түсінігі жəне белгілері. Құ-қықтық мінез-құлық – бұл субъектілердің құқық нормаларына жəне əлеуметтік маңызды мақсаттарға сай келетін жүріс-тұрысы.

Құқықтық мінез-құлық келесі белгілермен сипатталады:

- заңмен орнықтырылған шекте болады (формальды аспект);

- əлеуметтік пайдалы, қоғамдық мақсаттар мен мүдделерге қай-шы келмейді; бұлар оның объективтік жағын құрайды (мазмұнды аспект);

- саналы сипатқа ие; бұл оның субъективтік жағын құрайды.

2. Құқықтық мінез-құлықтың түрлері. Құқықтық мінез-құлық мына негіздер бойынша түрлерге бөлінеді:

1) əлеуметтік маңыздылығы дəрежесіне қарай: қажетті (мы-салы, əскери борышты өтеу); қалаулы (мысалы, ғылыми жəне көркем шығармашылық); рұқсат етілген (мысалы, діни рəсімдерді орындау).

2) себептеріне, яғни, субъективтік жағына, байланысты: əлеу-меттік белсенді; конформисттік; əдетті; маргиналды.

Əлеуметтік белсенді жүріс-тұрыс – бұл құқықтық сана мен құқықтық мəдениеттің, жауапкершілік пен еріктіліктің жоғары деңгейімен сипатталатын жүріс-тұрыстың жоғарғы нысаны. Бұл жерде субъект жазадан қорықанынан немесе марапаттауды күт-кенінен емес, құқықтық мінез-құлықтың қажеттігіне сенуінің негізінде əрекет етеді.

Əлеуметтік белсенді жүріс-тұрыс мынадай элементтерден құралады: а) қызметтің мемлекеттік ұйымдастырылған түрлерін-дегі, құқықшығармашылық жəне құқықты жүзеге асыру салала-рындағы белсенділік; ə) ерікті ұймдардың қызметіндегі белсен-ділік; б)қоғамдық жəне қоғамдық-мемлекеттік құрылымдарды құрудағы жəне олардың қызметіндегі белсенділік; в) тұлғаның құқық саласындағы дербес белсенділігі.

Конформисттік жүріс-тұрыс – бұл құқықтық ережелерге олар-ды терең əрі жан-жақты түсінбестен, жоғары құқықтық белсен-діліксіз бағынумен сипатталатын əрекет. Басқаша айтқанда, адам басқалардың да осылай жүріп-тұрғанын көргендіктен құқықтық мінез-құлықты таңдайды.

Əдетті жүріс-тұрыс – бұл құқық нормаларының орындалуы əдетке айналып кеткен жағдайда көрініс табатын жүріс-тұрыс. Əдет əрекеттердің бірнеше рет таныс жағдайда қайталануының нəтижесінде қалыптасады.

Маргиналды жүріс-тұрыс – бұл мемлекеттің мəжбүрлеуінің, жазадан қорқудың нəтижесінде жүзеге асырылатын құқықтық мінез-құлық.

37 кесте

НеніҚұқықтық тəртіп – мемлекетпен кепілденген жəне қорғалатын, құқықтық жазбаларға сəйкес келетін, қоғамдық-пайдалы тəртіп Нені білдіреді Нені жүзеге асырады

28 тақырып.

ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ ЖƏНЕ ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК

1. Құқықбұзушылықтардың түсінігі, белгілері жəне түрлері.

2. Құқықбұзушылықтың заңды құрамы.

3. Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері жəне қағидалары.

4. Заңды жауапкершіліктің түрлері.

5. Əрекеттің құқыққа қайшылығын жəне заңды жауапкерші-лікті жоятын жағдайлар.

1. Құқықбұзушылықтардың түсінігі, белгілері жəне түрле-рі. Құқықбұзушылық – бұл қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүд-делеріне нұқсан келтіруші, тұлғаның кінəлі, құқыққа қайшы, қо-ғамға қауіпті əрекеті.

Құқықбұзушылықтың белгілері:

- əрекет немесе əрекетсіздік;

- кінə;

- құқыққа қайшылығы;

- зиянды нəтиже;

- əрекет пен зиянды нəтиженің арасындағы себепті байланыс;

- заңды жауапкершілік.

Əлеуметтік қауіптілігіне қарай барлық құқықбұзушылықтар қылмыстарға жəне теріс қылықтарға бөлінеді.

Қылмыстар – бұл қоғамға ерекше қауіптілікпен ерекшеленетін, əлеуметтік маңызды мүдделерге нұқсан келтіретін, нұқсан кел-тірушіліктен қылмыстық заңнамамен қорғалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар. Құқықбұзушылықтардың басқа түрлеріне қарағанда, қылмыстық заңмен аталған қылмыстық əрекеттердің тізімі нақты анықталған жəне олар кеңейтілген түсінуге жат-пайды. Қылмысты жасау жазалауды көздейді.

Теріс қылықтар – əлеуметтік қауіптіліктің, қылмысқа қара-ғанда, аз дəрежесімен ерекшеленеді, қоғамдық өмірдің əр түрлі салаларында жүзеге асырылуы мүмкін, əр түрлі нұқсан келтіру объектілері мен заңды салдарға ие. Олар үшін жаза емес, əр түрлі шаралар көзделген.

Теріс қылықтардың түрлері:

1. Азаматтық – бұл мүліктік жəне жеке мүліктік емес қаты-настар саласында жасалатын, ұйымдарға немесе жеке азаматтарға мүліктік зиян келтіруден көрініс табатын, шарт бойынша міндет-темелерді орындауды, азаматтың абыройы мен қадір-қасиетіне

нұқсан келтіретін мəліметтерді таратуды жəне т.б. білдіретін құқықбұзушылықтар. Олар үшін зиянды өтеу, бұзылған құқықты мəжбүрлі түрде қалпына келтіру, орындалмаған міндетті мəжбүрлі түрде орындату сияқты санкциялар жəне басқа да құқықты қалпына келтіруші санкциялар көзделген.

2. Əкімшілік – бұл заңмен орнықтырылған қоғамдық тəртіпке, мемлекет органдарының атқарушылық-өкімдік қызметі саласын-дағы қызметтік міндеттерді жүзеге асырумен байланысты емес қатынастарға нұқсан келтіруші құқықбұзушылықтар. Əкімшілік құқықбұзушылықтар үшін айыппұл, ескерту, арнайы құқықтан айыру (мысалы, көлік құралын айдау құқығы) жəне əкімшілік заңнамамен көзделген басқа да санкциялар көзделген.

3. Тəртіптік – бұл еңбек қатынастары саласында жүзеге асыры-латын, кəсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қызметінің ішкі тəртібіне нұқсан келтіретін құқықбұзушылықтар. Тəртіптік шаралар Еңбек туралы заңда, əскерилер үшін – Тəртіп туралы жарғыда, лауазымды тұлғалардың кейбір санаттары үшін – арнайы ережелерде қарастырылған. Бұл шараларды кəсіпорынның, мекеменің немесе ұйымның əкімшілігі жүзеге асырады.

Құқықбұзушылықтардың барлық түрлері үшін санкциялар көзделген. Санкциялар құқықты қалпына келтіруші жəне айып-пұлдық болып бөлінеді. Құқықты қалпына келтіруші санкциялар міндетті мəжбүрлі түрде орындатуға, бұзылған құқықты мəжбүрлі түрде қалпына келтіруге бағытталған, ал айыппұлдық санкциялар құқық бұзушының белгілі бір құқықтарын шектеуді, оған арнайы міндеттерді жүктеуді немесе оны ресми түрде сынға алуды көздейді.

2. Құқықбұзушылықтың заңды құрамы – бұл құқықбұзушы-лықтың заңды жауапкершілікке тарту үшін қажетті жəне жеткі-лікті белгілерінің жүйесі. Заңды құрамға мыналар жатады:

1. Құқықбұзушылықтың субъектісі – бұл осы əрекетті немесе əрекетсіздікті жасаған құқықəрекетқабілетті жеке тұлға немесе əлеуметтік ұйым.

2. Құқықбұзушылықтың объектісі – бұл осы құқықбұзушы-лықтың неге бағытталғанын көрсетеді. Объектінің түрлік жəне тектік түрлерін бөліп қарастырады. Тектік объект ретінде қоғам-дық қатынастар орын алса, түрлік объектіге өмір, денсаулық, абы-рой, мүлік жəне т.б. жатады.

3. Құқықбұзушылықтың субъективтік жағы – бұл тұлғаның өз əрекетіне жəне оның салдарына деген субъективтік қатынасын

сипаттайтын белгілердің жиынтығы. Бұл жерде басты категория болып кінə табылады. Кінə дегеніміз тұлғаның өзі жасаған құқыққа қайшы əрекетіне психологиялық қатынасы.

Кінəнің екі түрі болады: қасақаналық жəне абайсыздық. Қаса-қаналық тікелей жəне жанама болып бөлінеді. Тікелей қасақа-налықта тұлға өз əрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдардың туу мүмкіндігін түсінеді жəне осы салдардың тууын қалайды. Жанама қасақаналықта тұлға өз əрекеттерінің қо-ғамға қауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдардың туу мүмкіндігін түсінеді жəне осы салдардың тууын қаламаса да, олардың туындауына саналы түрде жол береді.

Абайсыздықтың да екі нысаны болады: менмендік жəне немқұ-райдылық. Менмендікте тұлға өз əрекеттерінің қоғамға қауіпті салдарын түсінеді, алайда жеткілікті негізсіз олардың алдын алуға тырысады. Немқұрайдылықта тұлға өз əрекеттерінің қоғамға қау-іпті салдарын болжай алмайды, алайда дұрыс зейін қойғанда оларды байқауы мүмкін əрі тиіс еді.

4. Құқықбұзушылықтың объективтік жағы – бұл осы құқық-бұзушылықты сипаттайтын сыртқы белгілердің жиынтығы, оларға мыналар жатады: а) əрекет немесе əрекетсіздік; ə) құқыққа қай-шылық; б) зиянды нəтиже; в) əрекет (əрекетсіздік) пен зиянды салдың арасындағы себепті байланыс.

3. Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері жəне қағида-лары. Заңды жауапкершілік – бұл құқықбұзушылық жасаған тұл-ғаларға заңнамамен көзделген мемлекеттік мəжбүрлеу шараларын белгілі бір іс жүргізушілік тəртіпте қолдану. Шаралар мынадай сипатта болуы мүмкін: а) жеке сипаттағы шаралар (бас бостан-дығынан айыру); ə) мүліктік сипаттағы шаралар (айыппұл); б) ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар (жұмыстан босату).

Заңды жауапкершіліктің белгілері:

- оны мемлекет құқықтық нормаларды орнықтырады;

- мемлекеттік мəжбүрлеуге негізделеді;

- арнайы өкілетті мемлекеттік органдар қолданады;

- жаңа қосымша міндетті жүктеумен байланысты;

- жеке, мүліктік жəне ұйымдастырушылық сипаттағы белгілі бір теріс салдардан көрініс табады;

- іс жүргізушілік нысанда жүктеледі;

- тек жасалған құқықбұзушылық үшін ғана туындайды.

Егер заңды жауапкершіліктің іс жүзіндегі негізі болып оның құрамын құрайтын белгілердің жиынтығымен сипатталатын құ-

қықбұзушылық табылса,оның заңды негізі болып құқық нормасы мен сəйкес құқыққолданушы акт табылады. Құқыққолдану актісінде құзіретті орган нақты бір құқықбұзушыға қатысты мəж-бүрлеу шараларының нақты көлемі мен нысанын анықтайды. Мұндай құқыққолдану актісі ретінде əкімшілік бұйрығын, сот үкімін немесе шешімін жəне т.б. атауға болады.

Заңды жауапкершіліктің қағидалары:

1) заңдылық – жауапкершіліктің тек құқықбұзушылық (яғни, құқықəрекетқабілетті тұлға жасаған кінəлі, құқыққа қайшы əрекет немесе əрекетсіздік) үшін ғана қолданылатынын білдіреді;

2) əділеттілік – жазаның кінəға сəйкестігін, теріс қылықтар үшін қылмыстық санкцияларды белгілеуге жол берілмейтіндігін, кінəліге бір құқықбұзушылық үшін тек бір ғана жазаны тағайын-дауды білдіреді;

3) негізділік – істің жағдайларын объективтік түрде зерттеуді жəне нақты жазалау шарасын заңға сəйкес анықтауды білдіреді;

4) ізгілік (гуманизм) – адамның қадір-қасиетін қорлайтын жаза-лау шараларын белгілеуге жəне қолдануға тыйым салуды біл-діреді;

5) жауапкершіліктің міндетті түрде болатындығы – жасалған қылмыс үшін заңды жауапкершіліктің міндетті түрде туындай-тынын білдіреді;

6) мақсаттылық – құқықбұзушыға қатысты таңдалған жазаның заңды жауапкершіліктің мақсаттарына сəйкестігін білдіреді.

4. Заңды жауапкершіліктің түрлері. Заңды жауапкершіліктің төмендегідей түрлері болады:

1. Қылмыстық – тек қылмыстар үшін қолданылады; ешкім де сот шешімінсіз қылмыс жасағаны үшін кінəлі деп танылмауы жəне қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы тиіс. Қылмыстық жазалау шаралары – кінəлінің тұлғасына бағытталған мемлекеттік мəжбүрлеудің ең қатаң нысандары – бас бостандығынан айыру, өлім жазасы жəне т.б.

2. Əкімшілік – əкімшілік теріс қылықтарды жасағаны үшін туындайды жəне айыппұл, арнайы құқығынан айыру жəне т.б. сияқты шаралардан көрініс табады.

3. Азаматтық – мүліктік сипаттағы шарттық міндеттемелерді бұзу жəне шарттан тыс мүліктік зиян келтіру үшін туындайды. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі қағидасы – зиянды толығымен өтеу.

4. Тəртіптік – еңбек, оқу, қызметтік, əскери тəртіпті бұзу үшін қолданылады; тəртіптік жауапкершілік шаралары – сөгіс, қатаң

сөгіс, жұмыстан шығару жəне т.б.

5. Материалдық – қызметкерлер мен жұмысшылардың өз қызметтік міндеттерін орындауы барысында кəсіпорынға, меке-меге, ұйымға келтірген зияны үшін туындайды.

5. Əрекеттің құқыққа қайшылығын жəне заңды жауапкер-шілікті жоятын жағдайлар. Оларға мыналарды жатқызуға бо-лады:

1) есі дұрыс еместік – тұлғаның өз əрекеттеріне есеп бере ал-мауы;

2) қажетті қорғаныс – мемлекеттің, қоғамның тұлғаның мүд-делерін қоғамға қауіпті нұқсан келтіруден қорғау барысында нұқ-сан келтіруші тұлғаға зиян келтірумен сипатталады; алайда, қа-жетті қорғаныс шегінен асып кетпеуі тиіс, яғни, қорғанудың нұқ-сан келтірушіліктің қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дəрежесіне айқын түрде сəйкес келмеуі орын алмауы тиіс;

3) аса қажеттілік – мемлекеттің, қоғамның, тұлғаның мүдделе-ріне қауіп төндіруші əрекетті жою жағдайында мүмкін, қойы-латын шарт – бұл қауіп басқа құралдармен жойыла алмауы қажет жəне аса қажеттіліктен туындаған зиян алдын алған зияннан аз болуы тиіс;

4) қоғамға аса қауіптілігі жоқ құқықбұзушылық;

5) казус (жағдай) жəне т.б.

38 кесте

29 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МƏДЕНИЕТ

1. Құқықтық сананың түсінігі жəне функциялары.

2. Құқықтық сананың құрылымы.

3. Құқықтық сананың түрлері.

4. Құқықтық мəдениеттің түсінігі жəне құрылымы.

1. Құқықтық сананың түсінігі жəне функциялары. Құқықтық сана – бұл адамдардың құқыққа деген қатынасын көрсететін түсі-ніктер мен сезімдердің, көзқарастар мен эмоциялардың, баға-лаулардың жиынтығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше ныса-ны. Құқықтық сана – бұл адамдардың жаңадан қабылданған заң-дарға, нормативтік актілердің нақты жобаларына жəне т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы.

Құқықтық сана мынаны білдіреді:

- құқықтың қажеттігін түсіну жəне сезіну;

- құқықты бағалау;

- заңнаманың дамыған жүйесін құру қажеттігін түсіну;

- қолданыстағы нормативтік актілерге өзгертулер мен толықты-рулар енгізудің қажеттігін түсіну;

- құқықты жүзеге асырудың нəтижелері мен процесін қабыл-дау.

Құқықтық сананың ерекшеліктері мыналардан көрінеді:

а) ол өмірдің шындықтарын əділеттілік, құқықтық, еркіндік тұрғысынан қабылдайды;

ə) жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережелерін орнықтыруды талап етеді;

б) құқықтық пен құқықтық еместіктің, құқыққа сəйкестік пен құқыққа сəйкессіздіктің шектерін көрсетеді;

в) құқықты қамтамасыз ету үшін заңды шараларды талап етеді.

Құқықтық сананың рөлі оның функцияларынан көрініс табады:

1) танымдық; бұған «құқықтық дайындық» түсінігінен көрініс табатын жəне ойлану қызметінің нəтижесі болып табылатын заң білімдерінің белгілі бір жиынтығы тəн болып келеді;

2) бағалаушылық; бұл тұлғаның құқықтық өмірдің əр түрлі жақтары мен көріністеріне өтіл мен құқықтық тəжірибе негізінде белгілі бір эмоционалдық қатынасын тудырады;

3) реттеуші; ол құқықтық көзқарастар мен құндылық-құқықтық бағыттылық арқылы жүзеге асырылады. Көзқарас дегеніміз тұл-

ғаның белгілі бір түрде ақпараттарды, процестерді, құбылыстарды қабылдауға жəне бағалауға бейімділігін жəне осы бағалауға сəйкес əрекет етуге дайындығын білдіреді.

Құқықтық бағыттылық – бұл тұлғаның заңды мəні бар жағ-дайларда əрекет ету бағдарламасын тікелей қалыптастыратын құ-қықтық көзқарастарының жиынтығы.

2. Құқықтық сананың құрылымы екі элементтен құралады: құқықтық психология жəне құқықтық идеология.

Құқықтық психология – бұл, ең алдымен, құқыққа қатысты сезімдердің, көңіл-күйдің, эмоциялардың, көзқарастардың, арман-дардың жиынтығы. Бұл жерде құқықтық құбылыстарға деген қатынас ерекше деңгейде пайда болып, белгілі бір сезімдер мен эмоцияларды қалыптастыруға тырысады. Құқықтық психология арқылы мыналар жүзеге асырылады: а) құқықтық мəдениетке тəн əдет-ғұрыптар мен салт-дəстүрлер, тұлғаның мəдениетіне, күнде-лікті өміріне, əдетіне еніп кеткен барлық элементтер; ə) тұлғаның өзін-өзі бағалауы, яғни, өз жүріс-тұрысын құқық нормаларына сəйкестігі тұрғысынан сындарлы түрде бағалай білу қабілеті.

Құқықтық идеология – бұл адамдардың құқыққа қатынасын білдіретін құқықтық көзқарастардың, түсініктердің, қағидалардың, сенімдердің, талаптардың жүйеленген ғылыми көрінісі. Бұл субъектілердің құқықтық құбылыстарды тереңірек түсінуі; ол құ-қықтық бағалаудың ерекше деңгейін білдіреді. Құқықтық идео-логия – құқықтық сананың құрылымындағы басты элемент.

3. Құқықтық сананың түрлері. Құқықтық сана мына негіз-дер бойынша түрлерге бөлінеді:

1) мазмұны бойынша:

- қарапайым құқықтық сана – бұл тұлғалардың құқыққа қатыс-ты жалпы көзқарастары, өмірлік тəжірибесінің əсерімен туын-дайтын көңіл-күйлері;

- кəсіби құқықтық сана – бұл заңгерлердің заңды тəжірибесінің негізінде қалыптасатын сезімдері, сенімдері, көзқарастары, дəс-түрлері;

- ғылыми құқықтық сана – бұл құқықты теориялық игеруді көрсететін идеялар, түсініктер, концепциялар;

2) субъектілері бойынша:

- жеке құқықтық сана;

- топтық құқықтық сана;

- қоғамдық құқықтық сана.

4. Құқықтық мəдениеттің түсінігі жəне құрылымы. Құқық-

тық мəдениет құқықтық санамен тығыз байланыстылықта бола тұрып, оған сүйенеді. Алайда, құқықтық мəдениет құқықтық сана-ға қарағанда əлдеқайда кең, себебі, ол психологиялық жəне идео-логиялық элементтермен қатар, заңды мəні бар жүріс-тұрысты да қамтиды. Құқықтық мəдениет мыналарды білдіреді:

1) құқықтық шындықты сезімдік қабылдаудың жəне құқық-тық ойланудың белгілі бір деңгейі;

2) халықтың заңдарды білуінің тиісті дəрежесі;

3) құқық нормаларды, олардың үстемдігін түсінудің жоғары деңгейі;

4) құқықшығармашылық жəне құқықты жүзеге асыру процесс-терінің сапалық жағдайы;

5) құқықтық қызметтің ерекше тəсілдері (құқыққорғау орган-дарының жұмысы, конституциялық бақылау жəне т.б.);

6) құқықтық қызметтің адамдар жасаған рухани жəне мате-риалдық игіліктер түріндегі нəтижелері (заңдар, сот тəжірибесі, заңнама жүйесі жəне т.б.).

Бұлардың барлығы жекелік жəне қоғамдық тұрғысынан қарас-тырылуы мүмкін.

Тұлғаның құқықтық мəдениеті – бұл құқықты білу жəне түсіну, соған сəйкес əрекет ету. Тұлғаның құқықтық мəдениеті тұлғаның құқықтық білімділігін білдіреді, оған құқықтық сана, құқықты қолданудың дағдылары мен қабілеті, өз жүріс-тұрысын заң нор-маларына бағындыру жатады. Тұлғаның құқықтық мəдениетінің құрылымы мына элементтерден құралады:

1) психологиялық элемент – құқықтық психология;

2) идеологиялық элемент – құқықтық идеология;

3) жүріс-тұрыстық элемент – заңды мəні бар жүріс-тұрыс.

Қоғамның құқықтық мəдениеті – бұл қоғамның құқықтық сана-сының жəне құқықтық белсенділігінің деңгейі, заң нормалар мен заң қызметінің дамуының дəрежесі. Қоғамның құқықтық мəде-ниеті оның жалпы мəдениетінің бөлігі болып табылады жəне ке-лесі факторлармен сипатталады:

- құқықты шын мəнінде қажетсіну;

- елдегі заңдылық пен құқықтық тəртіп жағдайы;

- қоғамдағы заң ғылымы мен заң білімінің даму дəрежесі.

Қоғамның құқықтық мəдениетінің құрылымы келесі элемент-терден құралады:

1) қоғамның құқықтық санасы мен құқықтық белсенділігінің

деңгейі;

2) заң нормаларының даму дəрежесі (құқықтың даму деңгейі, заң мəтіндерінің мəдениеті жəне т.б.);

3) заң қызметінің даму дəрежесі (құқықшығарушы, құқыққол-данушы жəне құқыққорғаушы қызметтің мəдениеті).

39 кесте

əдеттег

кəсіб

ғыл Құқықтық сана бұл адамдардың қоғамдық өмірдің құқықтық құбылыстарына деген қатынасын білдіретін идеяларының, көзқарастарының, сезімдерінің, толғаныстарының жиынтығы Құқықтық идеология Құқықтық психология Құқықтық сананың түрлері Субъектілер бойынша: - жеке; - топтық; - қоғамдық Мазмұны бойынша: -

30 тақырып.

ЗАҢДЫЛЫҚ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТƏРТІП

1. Заңдылықтың түсінігі жəне қағидалары.

2. Заңдылықтың кепілденуі.

3. Құқықтық тəртіптің түсінігі.

4. Заңдылық пен құқықтық тəртіптің арақатынасы.

1. Заңдылықтың түсінігі жəне қағидалары. Заңдылық – бұл қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының құқық нормаларын қатаң түрде сақтауы.

Заңдылық үшін екі жақ тəн: а) мазмұнды жағы – бұл құқықтық, əділ, ғылыми негізделген заңдардың болуы; ə) формальды жағы– бұл оларды орындау, себебі, орындаусыз ең кемшіліксіз заңдар-дың болуының өзі де жеткіліксіз.

Заңдылықтың субъектілері болып қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары табылады, нақты айтқанда: мемлекет жəне оның органдары; қоғамдық жəне басқа да ұйымдар; еңбек ұжым-дары; лауазымды тұлғалар; азаматтар. Заңдылықтың объектісі болып заңды міндетті тұлғалардың жүріс-тұрысы, олардың сана-сы, еркі мен əрекеттері табылады.

Заңдылықтың қағидалары – бұл заңдылықтың мазмұнын Аша-тын негізгі идеялар, бастамалар. Оларға мыналар жатады:

1) заң үстемдігі – барлық нормативтік жəне жеке құқықтық актілердің заңға бағыныстылығын білдіреді;

2) заңдылықтың тұтастығы – нормативтік актілерді түсіну мен қолдану елдің бүкіл аумағында бірдей болуы тиіс дегенді біл-діреді;

3) заңдылықтың мақсатқа сəйкестігі – құқықшығармашылық жəне құқықты жүзеге асыру қызметінің қоғамның мақсаттары мен міндеттеріне жауап беретін ең дұрыс түрлерін қатаң түрде заң-дардың шегінде таңдау қажеттігін, заңдылық пен мақсатқа сəйкес-тілікті қарама-қарсы қоюды болдырмауды білдіреді, яғни, мақсат-қа сəйкестілікті себеп қылып заңды бұзуға жол берілмейді;

4) заңдылықтың шынайылығы – құқықтық ережелердің барлық қызмет түрлерінде іс жүзінде орындалуына жетуді жəне оларды кез-келген түрде бұзу міндетті түрде жауапкершілікті көздейтінін білдіреді.

2. Заңдылықтың кепілденуі – бұл заңдар мен заңға сəйкес актілердің орындалуын, азаматтардың құқықтарының, қоғам мен

мемлекеттің мүдделерінің ешбір кедергісіз жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құралдар мен жағдайлар. Заңдылықтың кепіл-денуінің келесі түрлерін бөліп қарастырады:

1) əлеуметтік-экономикалық – бұл қоғамның экономикалық да-муының дəрежесі, оның жағдайының деңгейі, меншік нысанда-рының алуан түрлілігі, экономикалық бостандық жəне т.б.;

2) саяси – бұл конституциялық құрылымның қоғамның саяси жүйесінің демократиялылығының дəрежесі, саяси плюрализм, көппартиялық, биліктің тармақтарға бөлінуі жəне т.б.;

3) ұйымдастырушылық – бұл заңдар мен заңға сəйкес акті-лердің орындалуын бақылайтын арнайы органдардың (прокура-тура, сот, полиция жəне т.б.) қызметі;

4) қоғамдық – бұл заңнаманы бұзумен күресу мақсатында қолданылатын алдын алу жəне басқа да шараларының мемлекетте қалыптасқан кешені;

5) идеологиялық – бұл құқықтық сананың дамуының, азамат-тар арасында заң білімдерінің таралуының, заң талаптарын орын-даудың дəрежесі, қоғамдағы адамгершілік тəрбиелеудің деңгейі;

6) арнайы-заңды – бұл құқықтық талаптарды бұзудың алдын алу, болдырмау жəне қудалау мақсатында қолданыстағы заңнама-да бекітілген тəсілдер мен құралдар.

3. Құқықтық тəртіптің түсінігі. Құқықтық тəртіп – бұл субъ-ектілердің құқықтық мінез-құлығымен сипатталатын қоғамдық қатынастар жүйесі; бұл əлеуметтік байланыстардың реттелу жағ-дайы, заңдылықтың шынайы қоғамдық қатынастарға айналуының нəтижесі.

Құқықтық тəртіптің ерекшеліктері:

а) ол құқық нормаларында жоспарланған;

ə) осы нормаларды жүзеге асырудың нəтижесінде туындайды;

б) мемлекетпен қамтамасыз етіледі;

в) қоғамдық қатынастардың ұйымдастырылуына жағдай жасай-ды;

г) заңдылықтың нəтижесі болып табылады.

4. Заңдылық пен құқықтық тəртіптің арақатынасы. Заңды-лық пен құқықтық тəртіптің арақатынасы мыналардан көрінеді.

1) құқықтық тəртіп құқықтық тəртіптің мақсаты болып табы-лады; құқықтық тəртіпке жету үшін заңдар мен басқа да нор-мативтік-құқықтық актілер қабылданады, заңнаманы жетілдіру жүзеге асырылады, заңдылықты нығайтуға байланысты шаралар қолданылады;

2) құқықтық реттеуді жетілдіру мен заңдылықты қамтамасыз етуден басқа тəсілдермен құқықтық тəртіпке жету мүмкін емес;

3) заңдылықты нығайту құқықтық тəртіпті нығайтуға алып келеді;

4) құқықтық тəртіптің нақты мазмұны заңдылықтың мазмұ-нына байланысты болады.

40 кесте Заңдылық субъектілері: - мемлекет пен оның органдары; - қоғамдық ұйымдар; - енбек ұжымдары; - лауазымды тұлғалар; - азаматтар Заңдылық бұл қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларымен заңдарды қатаң жəне мүлтіксіз сақтауы Заңдылық объектісі: - Заңды міндетті тұлғалардың жүріс-тұрысы, олардың санасы, еркі мен əрекеттері Заңдылық принципі: - заң үстемдігі; - заңдылықтың біртұтастығы; - заңдылықтың мақсаттылығы; - заңдылықтың шынайылығы Заңдылықтың кепілдіктері: - əлеуметтік-экономикалық; - саяси; - ұйымдастырушылық; - қоғамдық; - идеологиялық; - арнайы-заңдық

31 тақырып.

ҚОҒАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ

Құқықтық жүйе – бұл құқықтың құқықтық идеологиямен жəне сот тəжірибесімен біртұтастықта қарастырылуы. Осы үш элемент: заңдар мен басқа да мемлекетпен танылған қайнар көздерден көрініс тапқан жалпыға міндетті нормалар жүйесі ретіндегі құқық, құқықтық сананың белсенді жағы – құқықтық идеология жəне сот тəжірибесі құқықтық жүйені құрайды.

«Құқықтық жүйе» түсінігінің белгілі бір мемлекеттегі құқыққа сипаттама берудегі маңызы зор. Бұл жағдайда ұлттық құқықтық жүйе жөнінде сөз болып отыр. Құқықтық жүйенің құқықпен қатар қай элементінің – не сот тəжірибесінің, не құқықтық идеология-ның – ерекше рөлге ие болуына сол мемлекеттегі барлық құқық-тық құбылыстар тəуелді болып келеді. Осы белгі бойынша құқық-тық жүйенің келесі жанұяларын (құқықтың қайнар көздерінің ортақтығы негізінде бөлінген құқықтық жүйелердің жиынтығы) бөліп қарастырады:

1. Континенталдық Еуропаның нормативтік-заңнамалық жүйе-лер отбасы – бұл романдық-германдық құқық. Бұл құқықтық жүйелерде бірінші орынға заң қойылған (Италия, Франция, Гер-мания, Португалия жəне т.б.).

2. Нормативтік-соттық, ағылшын-саксондық құқықтық жүйе-лер жанұясы – бұл Ұлыбританияның, АҚШ-тың, Канаданың, Австралияның жəне т.б. елдердің прецеденттік құқығы. Бұл құ-қықтық жүйелерде басты орынды сот тəжірибесі, заңды прецедент иеленген.

3. Діни-дəстүрлі, идеологиялық құқықтық жүйелер жанұясы – бұл мұсылман құқығы (Иран, Ирак, Пəкістан, Судан жəне т.б.) жəне кеңестік құқық. Бұл құқықтық жүйелерде ерекше рөлді дін мен партиялық идеология иеленеді.

41 кесте Құқықтық жүйе –бұл құқықтық шынайылықтың басқа белсенді элементтерімен – құқықтық идеологиямен жəне сот тəжірибесімен біртұтас қарастырылатын құқық Заң Сот прецеденті Идеология романо-германдық құқық – континентальды Еуропаның нормативтік-заңшығарушылық жүйелерінің жанұясы прецеденттік құқық – нормативтік-соттық англо-саксондық құқықтық жүйелер жанұясы мұсылмандық құқық, кеңестік құқық – діни-дəстүрлі, идеологизацияланған құқықтық жүйелер жанұясы

32 тақырып.

ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ

1. Құқықтық реттеу механизмінің түсінігі жəне элементтері.

2. Құқықтық реттеудің тиімділігі.

1. Құқықтық реттеу механизмінің түсінігі жəне элементтері. Құқықтық реттеу механизмі – бұл құқық субъектілерінің мүдде-лерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарын-да кезекті түрде ұйымдастырылған заңды құралдардың жүйесі.

Құқықтық реттеу механизмінің мақсаты – субъектілердің мүд-делерінің құндылықтарға кедергісіз бағыт алуын қамтамасыз ету (мазмұнды белгісі). Құқықтық реттеу механизмі – бұл табиғаты жəне функциялары бойынша əр түрлі заңды құралдардың жүйесі (формальды белгісі).

Құқықтық реттеу механизмінің келесі элементтерін бөліп қа-растыруға болады:

1) құқық нормасы – мұнда мүдделерді қанағаттандыру үлгісі қалыптасады;

2) ұйымдастырушылық – атқарушы акт сияқты шешуші фак-тімен бірлескен заңды факт немесе фактілік құрам;

3) құқықтық қатынас – бұл жердегі нормативтік талаптар сəйкес субъектілерге қатысты нақтыланады;

4) құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері – субъек-тілердің сақтау, атқару жəне пайдалану нысанындағы əректтері;

5) қорғаушы, құқыққолданушы акт – құқықбұзушылық жағдай-ында қолданылады.

2. Құқықтық реттеудің тиімділігі – бұл құқықтық реттеудің нəтижесі мен оның алдында тұрған мақсаттың арасындағы арақа-тынас.

Құқықтық реттеудің тиімділігін көтерудің төмендегідей жолда-рын атап өтуге болады:

1. Құқықшығармашылықты жетілдіру; мұның нəтижесінде заңшығармашылық техниканың жоғары деңгейіне сəйкес құқық нормаларында қоғамдық мүдделер мен заңдылықтар мейлінше анық көрініс табады. Бұл кезде заңды жəне ақпараттық құрал-дардың көмегімен заңды сақтау оны бұзудан пайдалы болатындай жағдай жасау керек.

2. Құқықты қолдануды жетілдіру нормативтік реттеудің нəти-желерін толықтырады. Құқықты қолдану əр бір заңды жағдайдың

нақты жағдайларын, өзіндік ерекшеліктерін ескереді. Құқық-шығармашылық пен құқыққолдануды дұрыс үйлестіру құқықтық реттеуге икемділік пен кешенділікті береді.

3. Құқық субъектілерінің құқықтық мəдениетінің деңгейін кө-теру де құқықтық реттеудің сапасына, заңдылық пен құқықтық тəртіпті нығайту процесіне əсерін тигізеді.

42 кесте Құқықтық реттеу механизмі бұл заңдық құралдардың жүйесі, олардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық əсер ету жүзеге асырылады, құқық субъектілерінің мүдделері қанағаттандырылады Төмендегідей элементтерді қамтиды: - құқықтық нормалар; - құқықтық қатынастар; - жеке құқықтық актілер; - құқықтық тəртіп; - құқықтық сана Мақсаттары: - өркениетті қоғамның қалыпты өмірінің негізі жəне сөзсіз талабы ретіндегі заңдылық пен құқықтық тəртіпті қолдау; - мемлекеттік құрылымдарды оңтайлы құру, олардың нəтижелі қызмет етуі; - адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, адамның өз міндеттерін орындауы, азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделері мен құқықтарын тиімді қорғау; - қоғам мүшелерінде прогрессивтік құқықтық сана мен құқықтық мəдениетті қалыптастыру

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…………………………………………………………...3

1 тақырып. Мемлекет жəне құқық теориясына

жалпы сипаттама.........................................................7

2 тақырып. Мемлекет жəне құқық теориясының пəні

жəне əдісі.....................................................................9

3 тақырып. Мемлекеттің пайда болуы…………………............13

4 тақырып. Мемлекеттің түсінігі жəне мəні……………….......17

5 тақырып. Мемлекеттің функциялары…………………...........20

6 тақырып. Мемлекет механизмі……………………………….22

7 тақырып. Мемлекет нысаны……………………………….….26

8 тақырып. Мемлекет типтері…………………………………..30

9 тақырып. Қоғамның саяси жүйесі…………………………….32

10 тақырып. Құқықтық мемлекет………………………………34

11 тақырып. Мемлекет жəне қоғам……………………………..37

12 тақырып. Құқықтың пайда болуы…………………………..40

13 тақырып. Құқықтың түсінігі жəне мəні…………………….42

14 тақырып. Құқықты түсінудегі қазіргі кезгі бағыттар……….46

15 тақырып. Құқықтың қағидалары жəне функциялары……..49

16 тақырып. Құқықтың типтері………………………………...52

17 тақырып. Əлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқық……….53

18 тақырып. Құқық жүйесі……………………………………...56

19 тақырып. Тұлға, құқық, мемлекет…………………………...59

20 тақырып. Құқықтың қайнар көздері………………………...62

21 тақырып. Құқық нормалары…………………………………66

22 тақырып. Құқықшығармашылық……………………………70

23 тақырып. Заңнаманы жүйелеу……………………………….72

24 тақырып. Құқықтық қатынастар…………………………….74

25 тақырып. Құқықты жүзеге асыру……………………………81

26 тақырып. Құқық нормаларын түсіндіру…………………….84

27 тақырып. Құқықтық мінез-құлық…………………………...87

28 тақырып. Құқықбұзушылық жəне заңды жауапкершілік….89

29 тақырып. Құқықтық сана жəне құқықтық мəдениет……….94

30 тақырып. Заңдылық жəне құқықтық тəртіп………………...98

31 тақырып. Қоғамның құқықтық жүйесі…………………….101

32 тақырып. Құқықтық реттеу механизмі…………………….103

Булгакова Диляра Асхатовна

МЕМЛЕКЕТ

ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ

Оқу құралы

ЖШС «Заң əдебиеті» бас директоры

Жансеитов Н. Н.

Басылымға жауапты қызметкерлер:

Сляднева А. А., Омарқожаева Г. К.

Аударған Баянбаева А. Р.

Сарашысы Оспанова Д. Н.

Беттеуші Сляднева А. А.

Оператор Умурова Г. О.

Басуға 13.07.2004 қол қойылды. Офсеттiк басылыс.

Пiшiмi 70×108/32. Қағазы офсеттiк. Қарiп түрi «Таймс».

Шартты баспа табағы 6,63. Есептiк баспа табағы 5,87.

Таралымы 500. Тапсырыс № 79.

«Заң əдебиетi» баспасы

050057, Алматы қ.,

М. Өзтүрiк к-сi, 12 үй.

Тел/факс: (3272) 747-833, 742-650.

Е-mail: law_literature@nursat.kz

ЖШС «Заң əдебиетi» баспаханасында басылған.

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Неке және отбасы туралы кодекс.doc

Қазақстан Республикасының Кодексі

Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы

МАЗМҰНЫ

ЖАЛПЫ БӨЛІМ 

1-бөлім. Жалпы ережелер

1-тарау. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы

1-бап. Осы Кодексте пайдаланылатын негізгі ұғымдар

2-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасының негіздері

3-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасымен реттелетін қатынастар

4-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы

5-бап. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарына қолдану 

2-тарау. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын жүзеге асыру және қорғау

6-бап. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарында құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру

7-бап. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғау

8-бап. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарында талап арыздың ескіруін қолдану 

2-бөлім. Неке (ерлі-зайыптылық)

3-тарау. Неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) шарттары мен тәртібі

9-бап. Неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) шарттары

10-бап. Неке (ерлі-зайыптылық) жасы

11-бап. Араларында неке қиылуына (ерлі-зайыпты болуына) жол берілмейтін адамдар

12-бап. Некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдарды медициналық зерттеп-қарау

13-бап. Неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) тәртібі

 

4-тарау. Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтату

14-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтату

15-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы, соттың оны қайтыс болды деп жариялауы немесе хабар-ошарсыз кеткен деп тануы салдарынан некенің (ерлі-зайыптылықтың) тоқтатылуы

16-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу

17-бап. Тіркеуші органдарда некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу

18-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу кезінде ерлі-зайыптылар арасында туындайтын дауларды қарау

19-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) сот тәртібімен бұзу

20-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға келісімі болмаған кезде некені (ерлі-зайыптылықты) сот тәртібімен бұзу

21-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) өзге де негіздер бойынша сот тәртібімен бұзу

22-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы шешім шығару кезінде сот шешетін мәселелер

23-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзған жағдайда оның тоқтатылу кезі

24-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтатудың салдары

 

5-тарау. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығы

25-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану

26-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар

27-бап. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығын жоятын мән-жайлар

28-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп танудың салдары

 

6-тарау. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері

29-бап. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің туындауы

30-бап. Ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі

31-бап. Ерлі-зайыптылардың тектерді таңдау құқығы

 

7-тарау. Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері

§1. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңдық режимі

32-бап. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңдық режимі ұғымы

33-бап. Ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі

34-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету

35-бап. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі

36-бап. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкін олардың бірлескен ортақ меншігі деп тану

37-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу

38-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде үлестерді айқындау

 

§2. Ерлі-зайыптылар мүлкінің шарттық режимі

39-бап. Неке шарты

40-бап. Неке шартын жасасу

41-бап. Неке шартының мазмұны

42-бап. Неке шартын өзгерту және бұзу

43-бап. Неке шартын жарамсыз деп тану

 

§3. Ерлі-зайыптылардың міндеттемелер бойынша жауапкершілігі

44-бап. Ерлі-зайыптылардың мүлкінен өндіріп алу

45-бап. Неке шартын жасасу, өзгерту және бұзу кезіндегі кредит берушілердің құқықтарына кепілдік

 

3-бөлім. Отбасы

8-тарау. Баланың туу тегін анықтау

46-бап. Ата-аналардың және баланың құқықтары мен міндеттерінің туындауы үшін негіздер

47-бап. Баланың туу тегін анықтау

48-бап. Әке болуды сот тәртібімен анықтау

49-бап. Соттың әке болуды тану фактісін анықтауы

50-бап. Баланың ата-аналары (ата-анасы) туралы туу туралы актілер жазбалары кітабына жазу

51-бап. Әке (ана) болуды даулау

52-бап. Бір-бірімен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) адамдардан туған баланың құқықтары мен міндеттері

53-бап. Жеке өмірге қолсұқпаушылық, жеке және отбасылық құпия

 

9-тарау. Суррогат ана болу және қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану

54-бап. Суррогат ана болу шарты

55-бап. Суррогат ана болу шартының мазмұны

56-бап. Суррогат анаға қойылатын талаптар

57-бап. Суррогат ана болу шарты тараптарының құқықтары мен міндеттері

58-бап. Қосалқы репродуктивтік әдістері мен технологияларын қолдану

59-бап. Суррогат ана болу шартының немесе қосалқы репродуктивтік әдістері мен технологияларын қолданудың құқықтық салдары

 

10-тарау. Баланың құқықтары

60-бап. Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы

61-бап. Баланың ата- аналарымен және басқа да туыстарымен араласу құқығы

62-бап. Баланың өз пікірін білдіру құқығы

63-бап. Баланың атын, әкесінің атын және тегін алуға құқығы

64-бап. Баланың атын және (немесе) тегін өзгерту

65-бап. Баланың ұлты

66-бап. Баланың мүліктік құқықтары

67-бап. Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау құқығы

 

11-тарау. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттері

68-бап. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігі

69-бап. Кәмелетке толмаған ата-аналардың құқықтары

70-бап. Ата-аналардың баланы тәрбиелеу және оған білім беру жөніндегі құқықтары мен міндеттері

71-бап. Ата-аналардың баланың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтары мен міндеттері

72-бап. Ата-ана құқықтарын баланың мүддесінде жүзеге асыру

73-бап. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыруы

74-бап. Ата-аналардың баланы басқа адамдардан талап ету құқығы

 

12-тарау. Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу

75-бап. Ата-ана құқықтарынан айыру

76-бап. Ата-ана құқықтарынан айыру тәртібі

77-бап. Ата-ана құқықтарынан айырудың салдары

78-бап. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру

79-бап. Ата-ана құқықтарын шектеу

80-бап. Ата-ана құқықтарын шектеудің салдары

81-бап. Ата-ана құқықтарын шектеу салдарының күшін жою

82-бап. Баланың өміріне немесе оның денсаулығына тікелей қатер төнген жағдайда баланы айырып алу

83-бап. Баланы айырып алуға байланысты істер бойынша сот шешімдерін орындау

 

13-тарау. Бала асырап алу

84-бап. Асырап алуға жол берілетін балалар

85-бап. Балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдардың құқықтары мен міндеттері

86-бап. Бала асырап алушының құқықтары мен міндеттері

87-бап. Бала асырап алу тәртібі

88-бап. Бала асырап алушылардың құқықтары мен міндеттерінің басталу кезі

89-бап. Асырап алуға жататын балаларды және бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу

90-бап. Бірнеше бала асырап алу

91-бап. Бала асырап алушы болуға құқығы бар адамдар

92-бап. Бала асырап алушы мен асырап алынушы бала арасындағы жас айырмасы

93-бап. Бала асырап алуға заңды өкілдердің келісімі

94-бап. Баланы ата-аналарының келісімінсіз асырап алу

95-бап. Баланың асырап алуға келісімі

96-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің бала асырап алуға келісімі

97-бап. Асырап алынған баланың аты, әкесінің аты және тегі

98-бап. Асырап алынған баланың туған күні, айы, жылы мен туған жерінің өзгертілуі

99-бап. Бала асырап алушыларды асырауға алынған баланың ата-аналары ретінде жазу

100-бап. Бала асырап алудың құқықтық салдары

101-бап. Асырап алынған баланың жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге құқығының сақталуы

102-бап. Бала асырап алу құпиясы

103-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану

104-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар

105-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп танудың салдары

106-бап. Бала асырап алудың күшін жою негіздері

107-бап. Бала асырап алудың күшін жою

108-бап. Бала асырап алудың күшін жоюды талап етуге құқығы бар адамдар

109-бап. Бала асырап алудың күшін жоюдың салдары

110-бап. Асырап алынған бала кәмелетке толған соң бала асырап алудың күшін жоюға жол бермеу

 

14-тарау. Бала асырап алу жөніндегі агенттіктерге аккредиттеу жүргізу

111-бап. Жалпы ережелер

112-бап. Агенттіктерге аккредиттеу жүргізу тәртібі

113-бап. Агенттіктер филиалдарының және (немесе) өкілдіктерінің қызметін ұзарту, тоқтата тұру және (немесе) тоқтату

114-бап. Агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің құқықтары мен міндеттері

 

4-бөлім. Қорғаншылық немесе қамқоршылық

15-тарау. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және орналастыру

115-бап. Жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау

116-бап. Жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау нысандары

117-бап. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және есепке алу

118-бап. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру

 

16-тарау. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты белгілеу тәртібі

119-бап. Қорғаншылық немесе қамқоршылық белгіленетін адамдар

120-бап. Мемлекеттің қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функциялары

121-бап. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты белгілеу

122-бап. Қорғаншылар немесе қамқоршылар

 

17-тарау. Қорғаншылардың немесе қамқоршылардың және қамқорлыққа алынғандардың құқықтық жағдайы

123-бап. Қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы адамдардың құқықтары

124-бап. Жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және білім беру, медициналық ұйымдардағы және басқа да ұйымдардағы балалардың құқықтары

125-бап. Қорғаншылардың немесе қамқоршылардың өз міндеттерін атқаруы

126-бап. Баланың қорғаншысының немесе қамқоршысының құқықтары мен міндеттері

127-бап. Әрекетке қабілетті азаматтарды қамқоршылыққа алу

128-бап. Қамқорлыққа алынушының мүлкіне билік ету

129-бап. Қорғаншыларды немесе қамқоршыларды өз міндеттерін атқарудан босату және шеттету

130-бап. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты тоқтату

131-бап. Қорғаншылардың немесе қамқоршылардың іс-әрекеттеріне шағым жасау

132-бап. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның шешімдеріне шағым жасау

 

18-тарау. Патронат

133-бап. Патронат

134-бап. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт

135-бап. Патронат тәрбиешілер

136-бап. Патронат белгіленетін бала

137-бап. Патронат тәрбиешілерге берілген баланы күтіп-бағу

 

5-бөлім. Отбасы мүшелерінің алименттік қатынастары

19-тарау. Ата-аналар мен балалардың алименттік міндеттемелері

138-бап. Ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

139-бап. Кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағуға сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

140-бап. Кәмелетке толмаған балаларға алимент ұсталатын жалақының және (немесе) өзге де кірістің түрлері

141-бап. Тұрақты ақша сомасында балаларға алимент өндіріп алу

142-бап. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға алимент өндіріп алу және оны пайдалану

143-бап. Еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балалардың алимент алуға құқығы

144-бап. Ата-аналардың балаларды күтіп-бағуға арналған қосымша шығыстарға қатысуы

145-бап. Кәмелетке толған балалардың ата-аналарын күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

146-бап. Кәмелетке толған балалардың ата-аналарына жасалған қосымша шығыстарға қатысуы

 

20-тарау. Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-зайыптылардың алименттік міндеттемелері

147-бап. Ерлі-зайыптылардың бірін-бірі күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

148-бап. Бұрынғы жұбайдың неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін алимент алуға құқығы

149-бап. Ерлі-зайыптылардан және бұрынғы ерлі-зайыптылардан сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

150-бап. Жұбайды екінші жұбайды күтіп-бағу жөніндегі міндеттен босату немесе бұл міндеттің мерзімін шектеу

 

21-тарау. Отбасының басқа мүшелерінің алименттік міндеттемелері

151-бап. Еңбекке жарамды ағалары мен апаларының өздерінің кәмелетке толмаған туған інілері (қарындастары) мен сіңлілерін күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

152-бап. Атасы мен әжесінің немерелерін күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

153-бап. Немерелердің атасы мен әжесін күтіп-бағу міндеті

154-бап. Тәрбиеленушілердің өздерін іс жүзінде тәрбиелеген адамдарды күтіп-бағу міндеті

155-бап. Өгей ұлдар мен өгей қыздардың өгей әкесін және өгей шешесін күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

156-бап. Отбасының басқа мүшелерінен сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

 

22-тарау. Алимент төлеу туралы келісім

157-бап. Алимент төлеу туралы келісім жасау

158-бап. Алимент төлеу туралы келісімнің нысаны

159-бап. Алимент төлеу туралы келісімді жасау, орындау, өзгерту, бұзу және жарамсыз деп тану тәртібі

160-бап. Алимент алушының мүддесін бұзатын алимент төлеу туралы келісімді жарамсыз деп тану

161-бап. Алимент төлеу туралы келісім бойынша төленетін алименттің мөлшері

162-бап. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеудің тәсілдері мен тәртібі

 

23-тарау. Алиментті сот тәртібімен төлеттіру және өндіріп алу тәртібі

163-бап. Алиментті сот шешімі бойынша өндіріп алу

164-бап. Алимент алу үшін өтініш беру мерзімдері

165-бап. Ұйымның лауазымды адамының алиментті ұстап қалу міндеті

166-бап. Алимент төлеу туралы келісімнің негізінде алиментті ұстап қалу

167-бап. Алимент төлеуге міндетті адамның жұмыс орнын немесе тұрғылықты жерін ауыстырғаны туралы хабарлау міндеті

168-бап. Алимент төлеуге міндетті адамның мүлкінен өндіріп алу

169-бап. Алимент бойынша берешек мөлшерін белгілеу

170-бап. Алимент бойынша берешекті төлеуден босату

171-бап. Алиментті уақтылы төлемеу

172-бап. Алиментті есепке жатқызуға және кері өндіріп алуға жол бермеу

173-бап. Алиментті индекстеу

174-бап. Алимент төлеуге міндетті адам Қазақстаннан тыс жерлерге уақытша кеткен немесе тұрақты тұруға кеткен жағдайда алимент төлеу

175-бап. Сот бұрын белгілеген алимент мөлшерін өзгерту және алимент төлеуден босату

176-бап. Алимент төлеу жөніндегі міндеттерді тоқтату

 

ЕРЕКШЕ БӨЛІМ

 

6-бөлім. Азаматтық хал актілері

24-тарау. Жалпы ережелер

177-бап. Мемлекеттік тіркеуге жататын азаматтық хал актілері

178-бап. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу туралы бастапқы және қайтадан куәліктер беру

179-бап. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүргізетін органдар

180-бап. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеудің қағидалары мен тәртібі

181-бап. Акт кітаптары. Оларды сақтау тәртібі мен мерзімдері

182-бап. Мемлекеттік баж

183-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын өзгерту, толықтыру және түзету тәртібі

184-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын қалпына келтіру

185-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын жою

186-бап. Жеке адамдардың азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу тәртібін сақтау міндеті

 

25-тарау. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу

187-бап. Баланың тууын тіркеу үшін негіз

188-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу орны

189-бап. Баланың тууы туралы өтініш беру мерзімдері

190-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы өтініш

191-бап. Әкесі қайтыс болғаннан кейін немесе неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін не неке жарамсыз деп танылғаннан кейін туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу

192-бап. Баланың туу туралы акт жазбасына ата-аналары туралы мәліметтерді енгізу тәртібі

193-бап. Бала ата-анасының қай ұлтқа жататынын жазу тәртібі

194-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу кезінде оған тегін, атын, әкесінің атын беру тәртібі

195-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу

196-бап. Тауып алынған, тастанды (бас тартылған) баланың тууын мемлекеттік тіркеу тәртібі

197-бап. Өлі туған немесе өмірінің алғашқы аптасында шетінеген баланы мемлекеттік тіркеу

198-бап. Бір жасқа толған және одан үлкен баланың тууын мемлекеттік тіркеу

199-бап. Шетелдіктердің балаларының тууын мемлекеттік тіркеу

200-бап. Баланың тууын салтанатты жағдайда мемлекеттік тіркеу

201-бап. Баланың туу туралы жазбалар кітабына енгізілетін мәліметтер

202-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беру

203-бап. Баланың туу туралы куәлігі

 

26-тарау. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

204-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу үшін негіз

205-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу орны

206-бап. Баланың ата-аналарының бірлескен өтініші негізінде әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

207-бап. Ата-аналарының әке болуды анықтау туралы бірлескен өтініші кезінде балаға тегін, әкесінің атын беру

208-бап. Өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның өтініші бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

209-бап. Өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның өтініші бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу кезінде балаға тегін, әкесінің атын беру

210-бап. Әке болуды анықтау, әкелікті тану фактісі және әке болу фактісі туралы сот шешімінің негізінде әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

211-бап. Сот шешімі бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу кезінде балаға тегін, әкесінің атын беру

212-бап. Баланың тууын және әке болуды анықтауды бiр мезгiлде мемлекеттік тiркеу

213-бап. Кәмелетке толған балаға қатысты әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеу тәртібі

214-бап. Әке болуды анықтау туралы өтініш

215-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеу кезінде өзгерістер енгізу тәртібі

216-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде анықталған әке болуды тану

217-бап. Әке болуды анықтау туралы жазбалар кітабына енгізілетін мәліметтер

218-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті беру

219-бап. Әке болуды анықтау туралы куәлік

 

27-тарау. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу

220-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу үшін негіз

221-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу орны

222-бап. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш беру мерзімі және неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу мерзімі

223-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу мерзімдерін қысқарту және ұзарту

224-бап. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш

225-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде ерлі-зайыптылардың тектерін жазу тәртібі

226-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу тәртібі

227-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) салтанатты жағдайда мемлекеттік тіркеу

228-бап. Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдіктермен немесе азаматтығы жоқ адамдармен неке қиюын (ерлі-зайыпты болуын) мемлекеттік тіркеу

229-бап. Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде, дипломатиялық өкілдіктерінде және шет мемлекеттердің шетелдік мекемелерінде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу

230-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қиылған некені (ерлі-зайыптылықты) тану

231-бап. Қазақстан Республикасында немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қиылған некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығы

232-бап. Некеге құқық қабілеттілігі туралы анықтамалар беру тәртібі

233-бап. Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерінде қамауда отырған, сотталған, жазасын өтеп жүрген адаммен неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу

234-бап. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасының мазмұны

235-бап. Мүдделі адамның өтініші бойынша неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы жазбаны тоқтата тұру

236-бап. Ерлі-зайыптыларға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік беру

237-бап. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік

 

28-тарау. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу

238-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу үшін негіздер

239-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу орны

240-бап. Ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы бірлескен өтініші бойынша некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу мерзімдері

241-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш

242-бап. Хабар-ошарсыз кеткен деп танылған, әрекетке қабілетсіз немесе ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адаммен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу

243-бап. Ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзғаннан кейін тектерін сақтауы немесе өзгертуі

244-бап. Шетелдіктермен немесе азаматтығы жоқ адамдармен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу

245-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы акт жазбасының мазмұны

246-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік беру

247-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік

 

29-тарау. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу

248-бап. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеудің негізі

249-бап. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу орны

250-бап. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш

251-бап. Шетелдіктердің бала асырап алуын мемлекеттік тіркеу

252-бап. Бала асырап алу туралы акт жазбасының мазмұны

253-бап. Бала асырап алу туралы куәлікті және баланың туу туралы жаңа куәлігін беру

254-бап. Бала асырап алу туралы куәлік

255-бап. Бала асырап алу туралы жазбаның күшін жою

256-бап. Тіркеуші органдардың бала асырап алудың құпиясын қамтамасыз етуі

 

30-тарау. Атын, әкесінің атын және тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу

257-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу үшін негіз

258-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу орны

259-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтініш

260-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу туралы өтінішті қарау мерзімдері

261-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтінішке қоса берілетін құжаттардың тізбесі

262-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеуден бас тарту

263-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы акт жазбасының мазмұны

264-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруға байланысты өзгертуге жататын мәліметтер

265-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік беру

266-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік

267-бап. Азаматтың атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы хабарланатын мемлекеттік органдардың тізбесі

 

31-тарау. Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу

268-бап. Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу үшін негіз

269-бап. Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу орны

270-бап. Қайтыс болу туралы мәлімдеме

271-бап. Мәйіттері танылмаған және талап етілмеген адамдардың қайтыс болуын мемлекеттік тіркеу

272-бап. Қайтыс болу туралы акт жазбасының мазмұны

273-бап. Қайтыс болу туралы куәлік беру

274-бап. Қайтыс болу туралы куәлік

 

7-бөлім. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы нормаларының қолданылуы

32-тарау. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы нормаларының шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға қолданылуы

275-бап. Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері

276-бап. Әке (ана) болуды анықтау және оны даулау

277-бап. Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері

278-бап. Кәмелетке толған балалардың, сондай-ақ отбасының басқа да мүшелерінің алименттік міндеттемелері

279-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу

280-бап. Азаматтық хал актілерінің жасалуын растайтын шет мемлекеттердің құжаттарын тану

 

33-тарау. Қорытынды және өтпелі ережелер

281-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылық

282-бап. Осы Кодексті қолдану тәртібі

283-бап. Осы Кодексті қолданысқа енгізу тәртібі

 

Осы Кодекс неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарын реттеудің мақсаттарын, міндеттерін, қағидаттарын және құқықтық негіздерін айқындайды, отбасының дамуын Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатының басым бағыты ретінде айқындай отырып, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.

 

 

ЖАЛПЫ БӨЛІМ

 

1-бөлім. Жалпы ережелер

 

1-тарау. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы

 

1-бап. Осы Кодексте пайдаланылатын негізгі ұғымдар

1. Осы Кодексте мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:

1) азаматтық хал актілері - адамды дараландыратын және оның құқықтары мен міндеттерінің туындауымен, болуымен және тоқтатылуымен байланысты болатын заңдық тұрғыдан ресімделген мән-жайлар;

2) азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімі (бұдан әрі - тіркеуші орган) - азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырушы аумақтық әділет органы;

3) аккредиттеу - Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органының бала асырап алу жөніндегі агенттіктердің өз қызметін жүзеге асыру құқығын ресми тануы;

4) алименттер - бір адам оны алуға құқығы бар екінші адамға беруге міндетті ақшалай немесе материалдық қаражат;

5) ата-аналарының (ата-анасының) қамқорлығынсыз қалған бала (балалар) - ата-ана құқықтарының шектелуiне немесе олардан айрылуына, хабарсыз кеткен деп танылуына, қайтыс болған деп жариялануына, әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектелген деп танылуына, бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуiне, бала тәрбиелеуден немесе оның құқықтары мен мүдделерiн қорғаудан жалтаруына, оның ішінде баланы тәрбиелеу немесе медициналық ұйымнан алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-ана қамқоршылығы болмаған және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өз құқықтары мен мүдделерінің қажетті қорғалуын қамтамасыз етуге мұқтаж болған өзге де жағдайларда жалғыз ата-анасының немесе екеуінің де қамқорлығынан айрылған бала (балалар);

6) ата-анасы бас тартқан бала (ата-анасы бас тартқан балалар) - тиісті заңды құжаттарды ресімдеу жолымен оны одан әрі тәрбиелеуден, оқытудан, материалдық қамтамасыз етуден ата-аналары (ата-анасы) бас тартқан бала;

7) әке болуды анықтау - баланың анасымен некеге тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) адамның балаға қатысты әке болуын тіркеуші органның анықтауы не сот тәртібімен анықтау;

8) бала (балалар) - он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам;

9) бала асырап алу - нәтижесінде шығу тегі бойынша туыстарының құқықтары мен міндеттеріне теңестірілетін жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтар мен міндеттер туындайтын сот шешімі негізінде баланы (балаларды) отбасына тәрбиелеуге берудің құқықтық нысаны;

10) бала асырап алу жөніндегі агенттіктер - өз мемлекетінің аумағында балаларды асырап алу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын және осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының аумағында осындай қызметті жүзеге асыру үшін аккредиттелген коммерциялық емес шетелдік ұйымдар;

11) балалық шақ - кәмелетке толмаған адамдардың құқықтық жай-күйі;

12) баланың заңды өкілдері - Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес балаға қамқорлық жасауды, білім, тәрбие беруді, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын ата-аналар (ата-ана), бала асырап алушылар, қорғаншы немесе қамқоршы, патронат тәрбиеші және оларды алмастырушы басқа да тұлғалар;

13) жақын туыстар - ата-аналар (ата-ана), балалар, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер (аға-қарындастар), ата, әже, немерелер;

14) жалған неке (ерлі-зайыптылық) - ерлі-зайыптылардың немесе олардың біреуінің отбасын құру ниетінсіз, Қазақстан Республикасының заңында белгіленген тәртіппен қиылған неке (ерлі-зайыптылық);

15) жеке басын куәландыратын құжат - әртүрлі құқықтық қатынастарға түскен кезде азаматтың жеке басын растайтын, тиісті уәкілетті орган беретін белгіленген үлгідегі құжат;

Жеке басын куәландыратын құжаттарға Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі, ұлттық паспорт, азаматтығы жоқ адамның куәлігі, шетелдіктің Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхаты жатады;

16) жекжаттық - ерлі-зайыптылардың бірінің екінші жұбайының жақын туыстарына қатысы;

17) жетім бала (балалар) - ата-анасының екеуі де немесе жалғыз анасы (әкесі) қайтыс болған бала (балалар);

18) Қазақстан Республикасының балалар құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы - Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын орталық атқарушы орган;

19) қамқоршылық - он төрттен он сегіз жасқа дейінгі баланың (балалардың), сондай-ақ спирттік ішімдіктерге немесе есірткі заттарына салыну салдарынан сот әрекет қабілетін шектеген кәмелетке толған адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны;

20) қиын өмір жағдайындағы бала (балалар) - қалыптасқан жағдайлар салдарынан өмір тіршілігі бұзылған және осы мән-жағдайларды өз бетінше немесе отбасының көмегімен еңсере алмайтын бала (балалар);

21) қорғаншылық - он төрт жасқа толмаған балалардың және сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны;

22) қорғаншы немесе қамқоршы - қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының заңында белгіленген тәртіппен тағайындалған тұлға;

23) қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологиялар - азаматтардың репродуктивтік қызметiн түзеуге бағытталған диагностика, емдеу және оңалту жөнiндегi медициналық іс-шаралар кешенi;

24) материалдық жағдай - жалақының, зейнетақының, басқа да табыстардың болуы немесе болмауы; олардың мөлшері; мүлкінің болуы; отбасының басқа да мүшелерінен материалдық көмек алуы немесе алмауы;

25) мүліктің шарттық режимі - ерлі-зайыптылардың неке шартымен белгіленген меншік режимі;

26) неке (ерлі-зайыптылық) - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді туғызатын, отбасын құру мақсатында Қазақстан Республикасының заңында белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімімен жасалған еркек пен әйел арасындағы тең құқықты одақ;

27) неке (ерлі-зайыптылық) жасы - осы Кодексте белгіленген, адамның некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) құқығына жеткендегі жасы;

28) некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) ана - бала (балалар) туған, бірақ тіркеуші органдарда тіркелген некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) әйел;

29) отбасы - некеден (ерлі-зайыптылықтан), туыстықтан, жекжаттықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын және отбасы қатынастарын нығайтып, дамытуға септігін тигізуге арналған мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерге байланысты адамдар тобы;

30) отбасылық жағдай - некеде (ерлі-зайыпты) болу не болмау немесе некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу, жесірлік, балалардың немесе отбасының басқа да мүшелерінің болуы немесе болмауы;

31) патронат - жетім балалар, ата-аналарының (ата-анасының) қамқорлығынсыз қалған балалар қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган мен баланы (балаларды) тәрбиеге алуға тілек бiлдiрген адам жасайтын шарт бойынша отбасыларға патронаттық тәрбиеге берілетін тәрбие нысаны;

32) репродуктивтік денсаулық - адамның толымды ұрпақ туғызуға қабілетін көрсететін денсаулығы;

33) суррогат ана - суррогат ана болу шартына сәйкес тапсырыс берушілер үшін қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологиялар қолданылғаннан кейін құрсақ көтеретін және бала (балалар) туатын әйел;

34) суррогат ана болу - сыйақы төлене отырып, суррогат ана мен ерлі-зайыптылар арасындағы шарт бойынша, күні жетпей босану жағдайларын қоса алғанда, бала (балаларды) көтеру және туу;

35) суррогат ана болу шарты - некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) және балалы болғысы келетiн адамдар мен қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану жолымен бала көтеруге және тууға өз келiсiмiн берген әйел арасындағы нотариатта куәландырылған жазбаша келiсiм;

36) туыстар - үлкен атасы мен үлкен әжесіне дейін ортақ ата-бабалары бар туыстық байланыстағы адамдар.

2. Егер осы Кодексте өзгеше белгіленбесе, «бала (қыз) асырап алу» және «бала асырап алу», «бала (қыз) асырап алушылар» және «бала асырап алушылар», «асырап алынған балалар (қыздар)» және «асырап алынған балалар», «бала (балалар)» және «бала», «ата-аналар (ата-ана)» және «ата-аналар», «ерлі-зайыптылар (жұбайы, зайыбы)» және «ерлі-зайыптылар» деген ұғымдардың мәні бірдей.

 

2-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасының негіздері

1. Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы, ана, әке және бала мемлекеттің қорғауында болады.

2. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы:

1) еркек пен әйелдің некелік (ерлі-зайыптылық) одағының еріктілігі;

2) отбасындағы ерлі-зайыптылар құқықтарының теңдігі;

3) отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол берілмеушілік;

4) отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісім арқылы шешу;

5) балалардың отбасында тәрбиелену басымдығы, олардың өсіп-жетілуі мен әл-ауқатты болуына қамқорлық;

6) отбасының кәмелетке толмаған, қарт және еңбекке қабілетсіз мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін басымдықпен қорғау;

7) отбасы мүшелерінің өз құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруын қамтамасыз ету, осы құқықтарды сот арқылы қорғау мүмкіндіктері;

8) отбасының барлық мүшелерінің салауатты өмір салтын қолдау қағидаттарына негізделеді.

3. Тек мемлекеттік органдар қиған неке (ерлі-зайыптылық) ғана танылады.

Діни жоралар мен рәсімдер бойынша қиылған неке (ерлі-зайыптылық) тіркеуші органдарда тіркелген некеге (ерлі-зайыптылыққа) теңестірілмейді және тиісті құқықтық салдарлар тудырмайды.

Еркек пен әйелдің, сондай-ақ бір жыныстағы адамдардың шын мәнінде бірге тұруы неке (ерлі-зайыптылық) деп танылмайды.

4. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) кезінде және отбасылық қатынастарда шығу тегi, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайы, нәсiлі, ұлты, тiлі немесе діни көзқарасы немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша азаматтардың құқықтарын шектеудің кез келген нысандарына тыйым салынады.

Азаматтардың неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарындағы құқықтары тек заң негізінде және бұл тек конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен адамгершілік құндылықтарын қорғау мақсатында қаншалықты қажет болса, сол шамада шектелуi мүмкiн.

 

3-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасымен реттелетін қатынастар

Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы:

1) отбасы мүшелері: ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы, ал Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасында көзделген жағдайларда және шектерде басқа туыстар мен өзге де адамдар арасындағы құқықтар мен міндеттерді, мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарды белгілейді;

2) некеге отырудың (ерлі-зайыпты болудың), некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтатудың және оны жарамсыз деп танудың шарттары мен тәртібін белгілейді;

3) жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына орналастырудың нысандары мен тәртібін айқындайды;

4) азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу тәртібін реттейді;

5) азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың функцияларын айқындайды.

 

4-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы

1. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.

2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодекстегiден өзгеше қағидалар белгiленген болса, онда халықаралық шарттың қағидалары қолданылады.

 

5-бап. Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарына қолдану

1. Осы Кодекстің 3-бабында аталған, Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасымен реттелмеген отбасы мүшелері арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарға Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы қолданылады, өйткені бұл неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарының мәніне қайшы келмейді.

2. Осы Кодекстің 3-бабында көзделген қатынастар Қазақстан Республикасының заңнамасымен немесе тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға қолданылатын әдет-ғұрып болмаған жағдайларда, бұл олардың мәніне қайшы келмейтіндіктен, мұндай қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін (заң ұқсастығы) Қазақстан Республикасының неке-отбасы және (немесе) азаматтық заңнамасының нормалары қолданылады. Аталған жағдайларда заң ұқсастығын пайдалану мүмкін болмаған кезде, неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастары субъектілерінің құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының неке-отбасы немесе азаматтық заңнамасының жалпы негіздері мен мәні және адалдық, парасаттылық пен әділеттілік талаптары (құқық ұқсастығы) негізге алынып, сондай-ақ заңның уақытқа, кеңістікке және адамдар тобы бойынша қолданылу қағидаттары сақтала отырып, айқындалады.

 

2-тарау. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын жүзеге асыру және қорғау

 

6-бап. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарында құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру

Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде өзгеше белгіленбесе, азаматтар неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарынан туындайтын өздеріне тиесілі құқықтарды, оның ішінде осы құқықтарды қорғауға арналған құқықты өз қалауы бойынша пайдаланады.

Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарының жүзеге асырылуы мен міндеттердің орындалуы отбасының басқа мүшелері мен өзге де құқық субъектілерінің құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін бұзбауға тиіс.

 

7-бап. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғау

Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғауды азаматтық сот ісін жүргізу қағидалары бойынша сот жүзеге асырады. Осы Кодексте көзделген жағдайларда, неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) құқықтарын қорғауды мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде және осы Кодексте көзделген тәртіппен жүзеге асырады.

Бұзылған құқықты қорғау үшiн билiк немесе басқару органына жүгіну құқық қорғау туралы талап-арызбен сотқа жүгінуге кедергi жасамайды.

 

8-бап. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарында талап арыздың ескіруін қолдану

1. Бұзылған құқықты қорғау мерзімі, осы Кодексте белгіленген жағдайларды қоспағанда, талап арыздың ескіруі неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарынан туындайтын талаптарға қолданылмайды.

2. Неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарынан туындайтын дауларды қараған кезде, талап арыздың ескіруін белгілейтін нормаларды қолдану кезінде сот Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің нормаларын басшылыққа алады.

 

2-бөлім. Неке (ерлі-зайыптылық)

 

3-тарау. Неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) шарттары мен тәртібі

 

9-бап. Неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) шарттары

1. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) үшін некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) еркек пен әйелдің ерікті әрі толық келісімі және олардың неке (ерлі-зайыптылық) жасына толуы қажет.

2. Осы Кодекстің 11-бабында көрсетілген мән-жайлар болған кезде неке қиылмайды (ерлі-зайыпты болмайды).

 

10-бап. Неке (ерлі-зайыптылық) жасы

1. Неке (ерлі-зайыптылық) жасы еркектер мен әйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді.

2. Мынадай дәлелді себептер болған:

1) жүкті болған;

2) ортақ бала туған кезде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу орны бойынша тіркеуші органдар неке (ерлі-зайыптылық) жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетеді.

3. Некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірушілер және олардың ата-аналары не қамқоршылары белгіленген неке (ерлі-зайыптылық) жасын төмендету қажеттігі туындайтын себептерді көрсете отырып, неке (ерлі-зайыптылық) жасын төмендету туралы өтініш беруі мүмкін.

4. Неке (ерлі-зайыптылық) жасын төмендетуге тек қана некеге отырушылардың (ерлі-зайыпты болушылардың) келісімімен жол беріледі.

5. Неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адамдар арасындағы немесе неке (ерлі-зайыптылық) жасына толған адам мен неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адам арасындағы некеге (ерлі-зайыптылыққа) неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адамдардың ата-аналарының не қамқоршыларының жазбаша келісімімен ғана рұқсат беріледі.

 

11-бап. Араларында неке қиылуына (ерлі-зайыпты болуына) жол берілмейтін адамдар

Некелесуге (ерлі-зайыпты болуға):

1) бір жынысты адамдардың;

2) олардың біреуі болса да басқа тіркелген некеде (ерлі-зайыптылықта) тұратын адамдардың;

3) жақын туыстардың;

4) бала асырап алушылар мен асырап алынған балалардың, асырап алушылардың балалары мен асырап алынған балалардың;

5) соттың заңдық күшіне енген шешімі бойынша олардың біреуі болса да психикалық ауруы немесе ақыл-есі кемдігі салдарынан әрекетке қабілетсіз деп танылған адамдардың арасында жол берілмейді.

 

12-бап. Некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдарды медициналық зерттеп-қарау

1. Некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірушілерге медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер және репродуктивтік денсаулық сақтау мәселелері бойынша консультация беруді және зерттеп-қарауды денсаулық сақтау ұйымдары және тек олардың екеуінің келісімімен ғана жүргізеді.

2. Некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдарды зерттеп қараудың нәтижелері медициналық құпия болып табылады және ол неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) ниеттенген адамға зерттеп қараудан өткен адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.

Некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамның некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) басқа адамның денсаулығына қауіп төндіретін ауруының болуы ерекше жағдайлар болып табылады.

 

13-бап. Неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) тәртібі

1. Неке (ерлі-зайыптылық) некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың тікелей қатысуымен тіркеуші органдарда не арнайы мемлекеттік неке сарайларында қиылады.

Некеге тұруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірген адамдардың біреуі тіркеуші органға келе алмайтын ерекше жағдайларда (ауыр науқастануы, қамауда немесе бас бостандығынан айыру орындарында болуы) некені қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу үйде, медициналық немесе өзге ұйымда тиісті ұйымның әкімшілігімен міндетті түрде келісе отырып, некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың қатысуымен жүргізіледі.

2. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірушілер тіркеуші органға өтініш берген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі.

Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу орны бойынша тіркеуші орган құжаттамамен расталған дәлелді себептер болғанда, бұл мерзімді қысқартады немесе ұзартады.

Айрықша мән-жайлар (жүктілік, бала тууы, тараптардың бірінің өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа да айрықша мән-жайлар) болған кезде некені қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу некеге отырушылардың (ерлі-зайыпты болушылардың) қалауы бойынша өтініш берілген күні жүргізіледі.

3. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу осы Кодексте белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

4. Некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдіруші адамдар не олардың біреуі, сондай-ақ олардың заңды өкілдері тіркеуші органның неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеуден бас тартуына сотқа шағым жасауы мүмкін.

 

4-тарау. Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтату

 

14-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтату

Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтату өздеріне байланысты емес мән-жайлар салдарынан (қайтыс болу, олардың біреуін қайтыс болған деп жариялау немесе хабар-ошарсыз кеткен деп тану) не осы Кодексте белгіленген тәртіппен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу жолымен ерлі-зайыптылардың екеуінің де не біреуінің өз еркі бойынша іс-әрекеттер жасауы нәтижесінде ерлі-зайыптылар арасында заңдық қатынастардың тоқтатылуы болып табылады.

Ерлі-зайыптылар арасында некенің (ерлі-зайыптылықтың) тоқтатылуы ата-аналар мен осы некеде (ерлі-зайыптылықтан) туған немесе асырап алынған балалар арасындағы құқықтық қатынастарды үзбейді және тоқтатпайды.

 

15-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы, соттың оны қайтыс болды деп жариялауы немесе хабар-ошарсыз кеткен деп тануы салдарынан некенің (ерлі-зайыптылықтың) тоқтатылуы

1. Неке (ерлі-зайыптылық) ерлі-зайыптылардың біреуі қайтыс болуы, сондай-ақ сот оны қайтыс болды деп жариялауы немесе хабар-ошарсыз кеткен деп тануы салдарынан тоқтатылады.

2. Сот қайтыс болды деп жариялаған немесе сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныған жұбайы келген және тиісті сот шешімдері күшін жойған жағдайда ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші бойынша тіркеуші орган некені (ерлі-зайыптылықты) қалпына келтіруі мүмкін.

3. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезінде тараптарға (немесе тараптардың біріне) хабар-ошарсыз кеткен деп танылған немесе қайтыс болды деп жарияланған жұбайы тірі екені белгілі болған жағдайларды қоспағанда, егер басқа зайыбы жаңадан некеге отырса (ерлі-зайыпты болса), некенің (ерлі-зайыптылықтың) қалпына келтірілуі мүмкін емес.

 

16-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу

1. Неке (ерлі-зайыптылық) ерлі-зайыптылардың біреуінің немесе екеуінің өтініші бойынша оны бұзу жолымен, сондай-ақ сот әрекетке қабілетсіз деп таныған жұбайының қорғаншысының өтініші бойынша тоқтатылуы мүмкін.

2. Некені (ерлі-зайыптылықты) зайыбының жүктілігі кезеңінде және бала туғаннан кейінгі бір жыл ішінде оның келісімінсіз бұзуға болмайды.

 

17-бап. Тіркеуші органдарда некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу

1. Кәмелетке толмаған ортақ балалары жоқ ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға өзара келісімі кезінде және бір-біріне мүліктік және өзге де талаптары болмаған кезде тіркеуші органдарда неке (ерлі-зайыптылық) бұзылатын болады.

2. Егер ерлі-зайыптылардың біреуін:

1) сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;

2) сот әрекетке қабілетсіз деп таныса;

3) сот әрекет қабілеті шектеулі деп таныса;

4) қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға соттаса, неке (ерлі-зайыптылық) ерлі-зайыптылардың кәмелетке толмаған ортақ балаларының болуына қарамастан, ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініші бойынша тіркеуші органдарда бұзылады.

3. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) бұзылуын мемлекеттік тіркеуді осы Кодексте белгіленген тәртіппен тіркеуші орган жүргізеді.

 

18-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу кезінде ерлі-зайыптылар арасында туындайтын дауларды қарау

Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу кезінде ерлі-зайыптылардың арасында ортақ мүлікті бөлуге, еңбекке қабілетсіз жұбайын, сондай-ақ кәмелетке толмаған балаларын күтіп бағуға қаражат төлеуге қатысты туындайтын даулар сот тәртібімен қаралады.

 

19-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) сот тәртібімен бұзу

1. Егер сот ерлі-зайыптылардың одан әрі бірлесіп өмір сүруі және отбасын сақтауы мүмкін еместігін анықтаса, неке (ерлі-зайыптылық) сот тәртібімен бұзылады.

2. Мынадай:

1) осы Кодекстің 17-бабының 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, ерлі-зайыптылардың кәмелетке толмаған ортақ балалары болған;

2) ерлі-зайыптылардың біреуінің некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға келісімі болмаған;

3) егер ерлі-зайыптылардың біреуі өзінің қарсылығы болмауына қарамастан, өз іс-әрекеттерімен не әрекетсіздігімен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзудан жалтарған;

4) ерлі-зайыптылардың бір-біріне мүліктік және өзге де талаптары болған жағдайларда, неке (ерлі-зайыптылық) сот тәртібімен бұзылады.

3. Ерлі-зайыптылар некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы сотқа өтініш берген күннен бастап бір ай өткен соң неке (ерлі-зайыптылық) сот тәртібімен бұзылады.

4. Ерекше жағдайларда сот осы баптың 3-тармағында көрсетілген мерзім өткенге дейін некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға құқылы.

 

20-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға келісімі болмаған кезде некені (ерлі-зайыптылықты) сот тәртібімен бұзу

Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға келісімі болмаған кезде сот ерлі-зайыптыларды татуластыруға шаралар қолдануға және ерлі-зайыптыларға татуласу үшін алты ай шегінде мерзім тағайындай отырып, істі қарауды кейінге қалдыруға құқылы.

Ерлі-зайыптыларға татуласу үшін мерзім тағайындалып, істің қаралуы кейінге қалдырылған жағдайда, сот ерлі-зайыптылардың бірінің талап-арызы бойынша осы Кодекстің 22-бабы 2-тармағының 2) және 4) тармақшаларында көзделген мәселелерді шешеді.

Егер ерлі-зайыптыларды татуластыру жөніндегі шаралар нәтижесіз болса және ерлі-зайыптылар (олардың біреуі) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды талап етсе, неке (ерлі-зайыптылық) бұзылады.

 

21-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) өзге де негіздер бойынша сот тәртібімен бұзу

1. Кәмелетке толмаған ортақ балалары бар ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға өзара келісімі болған кезде, ерлі-зайыптылардың бір-біріне мүліктік және өзге де талаптары болмаған кезде сот некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу себептерін анықтамастан некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуы мүмкін.

2. Егер кәмелетке толмаған ортақ балалары бар ерлі-зайыптылардың біреуі бір-біріне мүліктік талаптар болмаған кезде некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға өтініш берсе, ал екіншісі өзінің қарсылықтарының болмауына қарамастан, өз іс-әрекеттерімен не әрекетсіздігімен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзудан жалтарса, сот некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу себептерін анықтамастан, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуы мүмкін.

 

22-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы шешім шығару кезінде сот шешетін мәселелер

1. Неке (ерлі-зайыптылық) сот тәртібімен бұзылуы кезінде ерлі-зайыптылар кәмелетке толмаған балалары өздерінің қайсысымен тұратындығы туралы, балаларды және (немесе) еңбекке қабілетсіз мұқтаж жұбайын күтіп бағуға қаражат төлеу тәртібі, осы қаражаттың мөлшері туралы не ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу туралы келісімді соттың қарауына ұсына алады. Неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін ерлі-зайыптылар өзінің тегін таңдауды некенің (ерлі-зайыптылықтың) бұзылуын мемлекеттік тіркеу кезінде шешеді.

2. Егер ерлі-зайыптылар арасында осы баптың 1-тармағында көрсетілген мәселелер бойынша келісім болмаған жағдайда, сондай-ақ, осы келісім балалардың немесе ерлі-зайыптылардың біреуінің мүдделерін бұзатындығы анықталған жағдайда, сот:

1) неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін кәмелетке толмаған балалар ата-аналарының қайсысымен тұратындығын айқындауға;

2) ата-аналардың қайсысы және қандай мөлшерде балаларды күтіп бағуға алименттер төлейтінін айқындауға;

3) кәмелетке толмаған балалардың және (немесе) ерлі-зайыптылардың өздерінің мүдделерін ескере отырып, ерлі-зайыптылардың талап етуі бойынша олардың бірлескен ортақ меншігіндегі мүлікті бөлуге;

4) жұбайынан ақша қаражатын алуға құқығы бар екінші жұбайдың талап етуі бойынша осы қаражат мөлшерін айқындауға міндетті.

3. Егер мүлікті бөлу үшінші бір адамдардың мүдделерін қозғайтын болса, сот мүлікті бөлу туралы жеке іс жүргізуді талап етуге құқылы.

 

23-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзған жағдайда оның тоқтатылу кезі

1. Тіркеуші органдарда бұзылатын неке (ерлі-зайыптылық) - азаматтық хал актілерін жазу кітабында некенің (ерлі-зайыптылықтың) бұзылуы мемлекеттік тіркелген күннен бастап, ал неке (ерлі-зайыптылық) сотта бұзылған кезде некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап тоқтатылады.

Сот некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде сот шешімінің көшірмесін шешім шығарылған жер бойынша, сондай-ақ неке қиюды (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тіркеген жер бойынша тіркеуші органға жіберуге міндетті.

2. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы заңды күшіне енген соттың шешімі сот шешімі шығарылған жер бойынша не ерлі-зайыптылардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органдарда мемлекеттік тіркеуге жатады.

Ерлі-зайыптылар алдындағы некенің (ерлі-зайыптылықтың) бұзылғаны туралы куәлік алғанға дейін жаңадан некеге (ерлі-зайыптылыққа) отыруға (тіркелуге) құқылы емес.

 

24-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) тоқтатудың салдары

Осы Кодексте көзделген жағдайларды қоспағанда, некенің (ерлі-зайыптылықтың) тоқтатылуымен ерлі-зайыптылардың өздерінің неке-отбасылық (ерлі-зайыптылық-отбасылық) қатынастарынан туындайтын мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтары мен міндеттері тоқтатылады.

 

5-тарау. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығы

 

25-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану

1. Осы Кодекстің 9 - 11-баптарында белгіленген шарттар бұзылған кезде, сондай-ақ мынадай жағдайларда:

1) жалған неке (ерлі-зайыптылық) қиылған кезде;

2) мәжбүрлеп неке (ерлі-зайыптылық) қиылған кезде;

3) егер некеге отырған (ерлі-зайыпты болған) адамдардың біреуі екіншісінен құрылған отбасы мүшелеріне, жеке басының және қоғамның қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіретін ауруы бар екенін жасырса, сот некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп таниды.

2. Сот некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде соттың осы шешімінің үзінді көшірмесін неке қиюдың (ерлі-зайыпты болудың) мемлекеттік тіркелген жері бойынша тіркеуші органға жіберуге міндетті.

3. Неке (ерлі-зайыптылық) қиылған күнінен бастап жарамсыз деп танылады.

 

26-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар

1. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану туралы талап етуге:

1) егер неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адаммен неке қиылса (ерлі-зайыпты болса), кәмелетке толмаған жұбайы, оның заңды өкілдері немесе прокурор;

2) неке қиюмен (ерлі-зайыпты болумен) құқығы бұзылған жұбай, сондай-ақ, егер мәжбүр ету, алдау, қателесу нәтижесінде немесе неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде өз іс-әрекеттерінің мәнін түсінбеген және өзін-өзі билей алмаған жай-күйінің салдарынан ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге отыруға ерікті келісімі болмаған кезде неке қиылса (ерлі-зайыпты болса), прокурор;

3) неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) кедергі келтіретін мән-жайлардың бар екенін білмеген жұбайы, әрекетке қабілетсіз деп танылған жұбайдың қорғаншысы, алдындағы бұзылмаған неке (ерлі-зайыптылық) бойынша жұбайы;

4) прокурор, сондай-ақ жалған неке қию (ерлі-зайыпты болу) жағдайында, некенің (ерлі-зайыптылықтың) жалғандығы туралы білмеген жұбайы;

5) осы Кодекстің 25-бабы 1-тармағының 3) тармақшасында көрсетілген мән-жайлар болған кезде құқығы бұзылған жұбайы құқылы.

2. Неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адаммен, сондай-ақ сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адаммен қиылған некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану туралы істі қарау кезінде іске қатысуға қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган тартылады.

 

27-бап. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығын жоятын мән-жайлар

1. Егер некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану туралы істі қарау кезіне неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) кедергі келтірген мән-жайлар жойылса, сот осы кезден бастап некені (ерлі-зайыптылықты) жарамды деп тануға құқылы.

2. Сот неке (ерлі-зайыптылық) жасына толмаған адаммен қиылған некені (ерлі-зайыптылықты), егер мұны кәмелетке толмаған жұбайдың мүдделері талап етсе, сондай-ақ некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тануға оның келісімі болмаған кезде жарамсыз деп тану туралы талап-арыздан бас тартуы мүмкін.

3. Егер мұндай некені (ерлі-зайыптылықты) тіркеткен адамдар істі сот қарағанға дейін іс жүзінде отбасын құрса, сот некені (ерлі-зайыптылықты) жалған деп тани алмайды.

4. Ерлі-зайыптылардың арасында жақын туыстық болған не некені (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тіркеу кезінде ерлі-зайыптылардың біреуі басқа бұзылмаған некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) жағдайларды қоспағанда, неке (ерлі-зайыптылық) ол бұзылғаннан кейін жарамсыз деп таныла алмайды.

 

28-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп танудың салдары

1. Осы баптың 4 және 5-тармақтарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, сот жарамсыз деп таныған неке (ерлі-зайыптылық) ерлі-зайыптылардың осы Кодексте көзделген құқықтары мен міндеттерін туғызбайды.

2. Некесі (ерлі-зайыптылығы) жарамсыз деп танылған адамдар бірлесіп сатып алған мүліктің құқықтық режимі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің нормаларымен реттеледі. Мұндай жағдайда ерлі-зайыптылар жасасқан неке шарты жарамсыз деп танылады.

3. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану мұндай некеден (ерлі-зайыптылықтан) туған немесе неке (ерлі-зайыптылық) жарамсыз деп танылған күннен бастап екі жүз сексен күн ішінде туған балалардың құқығына нұқсан келтірмейді.

4. Некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану туралы шешім шығарылған кезде сот некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану үшін негіз болып табылған мән-жайлар неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезінде өзіне белгілі болмаған жұбайдың (адал ниетті жұбайдың) екінші жұбайдан осы Кодекстің 148 және 149-баптарына сәйкес қаражат алу құқығын тануға құқылы, ал неке (ерлі-зайыптылық) жарамсыз деп танылған кезге дейін бірлесіп сатып алынған мүлікті бөлуге қатысты осы Кодекстің 33, 37 және 38-баптарында белгіленген ережелерді қолдануға, сондай-ақ неке шартын толық немесе ішінара жарамды деп тануға құқылы.

Адал ниетті жұбай Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес екінші жұбайдан өзіне келтірілген материалдық және моральдық зиянды өтеуді талап етуге құқылы.

5. Адал ниетті жұбай некені (ерлі-зайыптылықты) жарамсыз деп тану кезінде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу кезіндегі өзі таңдаған тегін сақтауға құқылы.

 

6-тарау. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері

 

29-бап. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің туындауы

Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайды.

 

30-бап. Ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі

1. Ерлі-зайыптылар тең құқықтар пайдаланады және тең міндеттер атқарады.

2. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет түрін, кәсібін және діни сенімін таңдауға ерікті.

3. Ерлі-зайыптылар ана болу, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру, ерлі-зайыптылардың тұрғылықты, болатын жерлері мәселелерін және отбасы өмірінің басқа да мәселелерін бірлесіп шешеді.

4. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық пен өзара көмек негізінде құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өз балаларының денсаулығына, өсіп-жетілуіне және олардың әл-ауқат жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.

 

31-бап. Ерлі-зайыптылардың тектерді таңдау құқығы

1. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезiнде ерлi-зайыптылар өз тiлектерi бойынша ортақ тегі ретiнде өздерiнiң бiреуiнiң тегiн таңдайды не ерлi-зайыптылардың әрқайсысы өзiнiң некеге дейiнгi тегiн сақтап қалады, не біреуі (екеуі де) өз тегiне екiншi жұбайдың тегiн қосып алады. Егер ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң болса да некеге тұрғанға дейiнгi тегi қосарлас болса, олардың тектерін қосуға жол берiлмейдi.

Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде тегі өзгерген жағдайда, азамат бір ай мерзімде жеке басын куәландыратын құжаттарды ауыстыруға міндетті.

2. Ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң тегiн өзгертуi екiншiсінің тегiн міндетті түрде өзгертуiне әкеп соқпайды.

3. Неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған жағдайда ерлi-зайыптылар неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезінде таңдаған тектерін сақтауға немесе өздерiнiң некеге дейiнгi тектерін қалпына келтiруге құқылы.

 

7-тарау. Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері

 

§1. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңды режимі

 

32-бап. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңды режимі ұғымы

1. Егер неке шартында өзгеше белгiленбесе, ерлi-зайыптылардың бiрлескен ортақ меншiгiнiң режимi олардың мүлкiнiң заңды режимi болып табылады.

2. Ерлi-зайыптылардың шаруа немесе фермер қожалығы мүшелерiнiң бiрлескен ортақ меншiгi болып табылатын мүлiктi иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде айқындалады.

 

33-бап. Ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі

1. Ерлi-зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлiк олардың бiрлескен ортақ меншiгi болып табылады.

2. Ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлкiне ерлi-зайыптылардың әрқайсысының еңбек қызметiнен, кәсiпкерлiк қызметтен және зияткерлiк қызмет нәтижелерiнен түскен табыс сомалары, ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiнен және ерлi-зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкiнен алынған табыс сомалары, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар, зейнетақы жинақтары, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер (материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек қабiлетiнен айрылуына байланысты нұқсанды өтеуге төленген сомалар және басқалары) жатады. Сондай-ақ ерлi-зайыптылардың ортақ табыс сомалары есебiнен сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүлiктер, бағалы қағаздар, пайлар, салымдар, кредиттік ұйымдарға немесе өзге де ұйымдарға салынған, капиталдағы үлестер және ол отбасында кімнің атына сатып алынғанына не ақша қаражаттарын ерлi-зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлi-зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде жинаған басқа да кез келген мүлiк ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi болып табылады.

3. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкіне құқық некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде үй шаруашылығын жүргiзудi, балаларды бағып-күтудi жүзеге асырған немесе басқа да дәлелдi себептермен жеке табысы болмаған жұбайға да тиесiлi болады.

 

34-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету

1. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн иелену, пайдалану және оған билiк ету ерлi-зайыптылардың екеуінің келiсiмi бойынша жүзеге асырылады.

2. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiне билiк ету жөнiнде ерлi- зайыптылардың бiреуi мәмiле жасасқан кезде екiншi жұбайының келiсiмi қажет болады. Екінші жұбайдың тек қана оның талап етуі бойынша оның келісімі болмаған себептері бойынша және егер басқа тарап осы мәмiленi жасасуға екінші жұбайдың келiспеуі туралы бiлгендiгi немесе көрінеу бiлуге тиiс болғандығы дәлелденген жағдайларда ғана сот ерлi-зайыптылардың бiреуiнің ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiне билік ету жөнiнде жасасқан мәмiлені жарамсыз деп тануы мүмкiн.

3. Ерлi-зайыптылардың бiреуi жылжымайтын мүлікке иелік ету жөнінде мәміле және нотариатта куәландыруды және (немесе) заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді қажет ететiн мәмiле жасасуы үшiн екінші жұбайдың нотариатта куәландырылған келiсiмiн алу қажет.

Аталған мәмiлені жасасуға нотариатта куәландырылған келiсiмi алынбаған жұбай осы мәмiленiң жасалғандығы туралы өзi бiлген немесе бiлуге тиiс болған күннен бастап үш жыл iшiнде мәмiленi сот тәртiбiмен жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.

 

35-бап. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі

1. Мыналар:

1) некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) дейiн ерлi-зайыптылардың әрқайсысына тиесiлi болған мүлiк;

2) ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде мұрагерлiк тәртiбiмен немесе өзге де өтеусіз мәмiлелер бойынша сыйға алған мүлкi;

3) некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде ерлi-зайыптылардың ортақ қаражаты есебiнен сатып алынса да, қымбат заттар мен басқа да сән-салтанат заттарын қоспағанда, жеке пайдаланатын заттары (киiм-кешек, аяқкиiм және басқалар) ерлi-зайыптылардың әрқайсысының меншiгi болып табылады.

2. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) іс жүзінде тоқтатылуына байланысты бөлек тұрған кезеңде ерлi-зайыптылардың әрқайсысы жинаған мүлiктi сот олардың әрқайсысының меншiгi деп таниды.

 

36-бап. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкін олардың бірлескен ортақ меншігі деп тану

Егер некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi немесе ерлі-зайыптылардың бірінің мүлкi не олардың кез келгенiнiң еңбегi есебiнен осы мүлiктiң құнын едәуiр арттырған салыным жасалғаны (күрделi жөндеу, реконструкциялау, қайта жабдықтау және басқаларды) анықталса, ерлi-зайыптылардың әрқайсысының мүлкi олардың бiрлескен ортақ меншiгi болып танылады.

 

37-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу

1. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу ерлi-зайыптылардың кез келгенiнiң талап етуі бойынша некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде де, ол бұзылғаннан кейiн де, сондай-ақ кредит берушi ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiндегi ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң үлесiнен өндiрiп алу үшiн ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу туралы талабын мәлiмдеген жағдайда да жүргiзiлуi мүмкiн.

2. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi олардың келiсiмi бойынша ерлi-зайыптылар арасында бөлiнуi мүмкiн. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлiктi бөлу туралы келiсiмi нотариатта куәландырылуға тиіс.

3. Дау туған жағдайда ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу, сондай-ақ ерлi-зайыптылардың осы мүлiктегi үлестерiн айқындау сот тәртiбiмен жүргiзiледi.

Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу кезiнде сот кәмелетке толмаған баланың мүдделерін ескере отырып, ерлi-зайыптылардың талап етуi бойынша қандай мүлiктің ерлi-зайыптылардың әрқайсысына берiлуге тиiс екендiгiн айқындайды. Егер ерлi-зайыптылардың бiреуiне құны оған тиесiлi үлестен асатын мүлiк берiлсе, екінші жұбайға тиісті ақшалай немесе өзге өтемақы берiледі.

4. Тек қана кәмелетке толмаған балалардың қажеттерiн қанағаттандыру үшiн сатып алынған заттар (киiм-кешек, аяқкиiм, мектеп және спорт керек-жарағы, музыкалық аспаптар, балалар кiтапханасы және басқалары) бөлуге жатпайды және балалары өзімен бiрге тұратын жұбайға өтемақысыз берiледi.

Ерлi-зайыптылар өздерiнiң кәмелетке толмаған ортақ балаларының атына ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi есебiнен салған салымдары сол балаларға тиесiлi болып есептеледi және ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлген кезде есепке алынбайды.

5. Ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде ортақ мүлкiн бөлген жағдайда ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiнiң бөлiнбеген бөлiгi, сондай-ақ ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде бұдан әрі жинаған мүлкi олардың бiрлескен ортақ меншiгiн құрайды.

6. Некесi (ерлі-зайыптылығы) бұзылған ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу туралы ерлi-зайыптылардың талаптарына неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған кезден бастап талап-арыз ескіруінің үш жылдық мерзiмi қолданылады.

 

38-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде үлестерді айқындау

1. Егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу және осы мүлiктегi үлестерiн айқындау кезiнде ерлi- зайыптылардың әрқайсысының үлесi тең деп танылады.

2. Егер жұбайлардың бiреуi дәлелсiз себептермен табыс таппаса немесе ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн екінші жұбайдың келісімінсіз отбасының мүдделерiне нұқсан келтiрiп жұмсаса, сот кәмелетке толмаған балалардың мүдделерiн негiзге ала отырып және (немесе) ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мүдделерiн негiзге ала отырып, ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiндегi олардың үлестерiнiң теңдiгi негiзiн ескермеуге құқылы.

3. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу кезiнде ерлi-зайыптылардың ортақ борыштары олардың арасында өздерiне берiлген үлеске барабар түрде бөлiнедi.

 

§2. Ерлі-зайыптылар мүлкінің шарттық режимі

 

39-бап. Неке шарты

1. Некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың келiсiмi немесе ерлi-зайыптылардың некедегi (ерлі-зайыптылықтағы) және (немесе) ол бұзылған жағдайдағы мүлiктiк құқықтары мен мiндеттерiн айқындайтын келiсiм неке шарты деп танылады.

2. Неке шартында некеде (ерлі-зайыптылықтан) туған немесе асырап алынған балалардың мүліктік құқықтары көзделуі мүмкін.

 

40-бап. Неке шартын жасасу

1. Неке шарты тіркеуші органға некені (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттiк тiркеу туралы өтініш берілген күннен бастап неке қию (ерлі-зайыпты болу) мемлекеттік тіркелгенге дейін де, некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiндегі кез келген уақытта да жасалуы мүмкiн.

Неке қию (ерлі-зайыпты болу) мемлекеттiк тіркелгенге дейiн жасалған неке шарты неке қию (ерлі-зайыпты болу) мемлекеттiк тiркелген күннен бастап күшiне енедi.

2. Неке шарты жазбаша түрде жасалады және міндетті түрде нотариатта куәландырылуға жатады.

 

41-бап. Неке шартының мазмұны

1. Ерлi-зайыптылар неке шартымен Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген бiрлескен ортақ меншiк режимiн өзгертуге, ерлi-зайыптылардың барлық мүлкiне, оның жекелеген түрлерiне немесе ерлi-зайыптылардың әрқайсысының мүлкiне бiрлескен, үлестiк немесе бөлек меншiк режимiн белгiлеуге құқылы.

Неке шарты ерлi-зайыптылардың қолда бар мүлкiне қатысты да, болашақтағы мүлкіне де қатысты жасалуы мүмкiн.

Неке шартында ерлi-зайыптылар өзара күтiп-бағу жөнiндегi өз құқықтары мен мiндеттерiн, бiр-бiрiнiң табыстарына қатысу тәсілдерін, өздерінің әрқайсысының отбасылық шығыстар шығару тәртiбiн айқындауға; неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған жағдайда ерлi-зайыптылардың әрқайсысына берiлетiн мүлiктi айқындауға, сондай-ақ неке шартына ерлi-зайыптылардың мүлiктiк қатынастарына қатысты өзге де кез келген ережелердi, сондай-ақ осы некеден (ерлі-зайыптылықтан) туған немесе асырап алынған балалардың мүліктік жағдайын енгізуге құқылы.

2. Неке шартында көзделген құқықтар мен мiндеттер белгiлi бiр мерзiмдермен шектелуi не белгiлi бiр жағдайлардың туындауына немесе туындамауына қарай қойылуы мүмкiн.

3. Неке шарты ерлi-зайыптылардың құқық қабiлеттiлігін немесе әрекетке қабiлетiн, олардың өз құқықтарын қорғау үшiн сотқа жүгiну құқығын шектей алмайды; ерлi-зайыптылар арасындағы мүлiктiк емес жеке қатынастарды, ерлi-зайыптылардың балаларға қатысты құқықтары мен мiндеттерiн реттей алмайды; еңбекке қабiлетсiз мұқтаж жұбайдың күтіп-бағу қаражатын алуға құқығын шектейтiн ережелерді және Қазақстан Республикасы неке-отбасы заңнамасының негiзгi бастауларына қайшы келетiн басқа да жағдайларды көздей алмайды.

 

42-бап. Неке шартын өзгерту және бұзу

1. Неке шарты ерлi-зайыптылардың келiсiмі бойынша кез келген уақытта өзгертiлуi немесе бұзылуы мүмкiн. Неке шартын өзгерту туралы немесе бұзу туралы келiсiм неке шартының өзi сияқты нысанда жасалады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, неке шартын орындаудан бiржақты бас тартуға жол берiлмейдi.

2. Ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң талап етуi бойынша неке шарты Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде шартты өзгерту және бұзу үшiн белгiленген негiздер мен тәртiп бойынша соттың шешiмiмен өзгертiлуi немесе бұзылуы мүмкiн.

3. Неке шартында неке (ерлі-зайыптылық) тоқтатылғаннан кейiнгi кезеңге көзделген мiндеттемелерді қоспағанда, неке шартының қолданылуы неке (ерлі-зайыптылық) тоқтатылған кезден бастап тоқтатылады.

 

43-бап. Неке шартын жарамсыз деп тану

1 Неке шартын сот Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде көзделген мәмiлелер жарамсыздығының негiздері бойынша толық немесе iшiнара жарамсыз деп тануы мүмкiн.

2. Егер шарттың талаптары ерлi-зайыптылардың бiреуiн өте қолайсыз жағдайда қалдырса немесе осы некедеден (ерлі-зайыптылықтан) туған немесе асырап алынған балалардың мүліктік құқықтарын бұзса, сот ерлi-зайыптылардың осы бiреуiнiң талап етуi бойынша неке шартын толық немесе iшiнара жарамсыз деп тануы да мүмкiн. Осы Кодекстің 41-бабы 3-тармағының талаптарын бұзатын неке шартының талаптары жарамсыз деп танылады.

 

§3. Ерлі-зайыптылардың міндеттемелер бойынша жауапкершілігі

 

44-бап. Ерлі-зайыптылардың мүлкінен өндіріп алу

1. Ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мiндеттемелерi бойынша тек сол жұбайының мүлкi ғана өндiрiп алынады. Бұл мүлiк жеткiлiксiз болған кезде кредит берушi өндiрiп алу үшiн ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу кезiнде борышкер жұбайға тиесiлi болатын борышкер жұбайдың үлесiн бөліп беруді талап етуге құқылы.

2. Егер сот ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мiндеттемелерi бойынша алынғандардың бәрi отбасының мұқтажына пайдаланылғанын анықтаса, өндiрiп алу ерлi-зайыптылардың ортақ мiндеттемелерi бойынша, сондай-ақ ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мiндеттемелерi бойынша ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi өндіріп алынады. Бұл мүлiк жеткiлiксiз болған кезде ерлi-зайыптылар көрсетілген мiндеттемелер бойынша өздерiнiң әрқайсысының мүлкiмен ортақ жауапкершілікте болады.

Егер соттың үкiмiмен ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi ерлi-зайыптылардың бiреуi қылмыстық жолмен алған қаражат есебiнен сатып алынғаны немесе көбейтiлгенi анықталса, тиiсiнше ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi немесе оның бiр бөлiгi өндіріп алынады.

3. Ерлi-зайыптылардың өздерінің кәмелетке толмаған баласы келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiгi Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен айқындалады. Ерлi-зайыптылардың өздерінің кәмелетке толмаған баласы келтiрген зиянды өтеуi кезiнде осы баптың 2-тармағына сәйкес олардың мүлкiнен өндiрiп алыну жүргізіледі.

 

45-бап. Неке шартын жасасу, өзгерту және бұзу кезіндегі кредит берушілердің құқықтарына кепілдік

Борышкер жұбайдың кредит берушiсi (кредит берушiлерi) Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң нормаларына сәйкес, өзгерген мән-жайларға байланысты ерлi-зайыптылар арасында жасалған неке шартының талаптарын өзгертудi немесе оны бұзуды талап етуге құқылы.

 

3-бөлім. Отбасы

 

8-тарау. Баланың туу тегін анықтау

 

46-бап. Ата-аналардың және баланың құқықтары мен міндеттерінің туындауы үшін негіздер

1. Бала туғаннан кейін бірден тіркеледі және туылған кезінен бастап атын алуға және азаматтық алуға құқығы, сондай-ақ мүмкіндігіне қарай, өз ата-аналарын білуге құқығы және олардың қамқорлығына құқығы болады.

2. Ата-аналардың және баланың құқықтары мен міндеттері баланың Қазақстан Республикасының заңында белгіленген тәртіппен куәландырылған тегіне негізделеді.

3. Бала асырап алушылар мен асырап алынған балалардың құқықтары мен міндеттері асырап алу туралы заңды күшіне енген сот шешіміне негізделеді.

 

47-бап. Баланың туу тегін анықтау

1. Баланың анасы жағынан туу тегін (анасын) ананың баланы медициналық ұйымда туғанын растайтын құжаттардың негізінде тіркеуші орган анықтайды.

Бала медициналық ұйымнан тыс жерде туған жағдайда, оның туу тегін туу фактісін растайтын медициналық құжаттардың негізінде тіркеуші орган анықтайды, ал олар болмаған жағдайда, баланың туу тегінің фактісі сот тәртібімен анықталады.

2. Бір-бірімен некеде тұратын (ерлі-зайыпты) адамдардан туған баланың туу тегі ата-анасының некені (ерлі-зайыптылықты) қию туралы куәлігімен расталады.

Бала суррогат анадан туған жағдайда баланың туу тегі суррогат ана болу жөнінде жасалған шарт негізінде куәландырылады.

3. Егер өзгеше дәлелденбесе, бала неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған, ол жарамсыз деп танылған кезден бастап немесе бала анасының жұбайы қайтыс болған кезден бастап екi жүз сексен күн iшiнде туған жағдайда, анасының бұрынғы жұбайы баланың әкесi болып танылуы мүмкін.

4. Егер баланың анасы өзінің жұбайы не бұрынғы жұбайы баланың әкесі емес деп мәлімдесе, баланың әкесі баланың өз анасының және әкесінің не жұбайының, бұрынғы жұбайының бұл туралы жазбаша өтініші болған кезде, осы баптың 5-тармағында немесе осы Кодекстің 48-бабында көзделген қағидалар бойынша анықталады. Мұндай өтініш болмаған жағдайда бұл мәселе сот тәртібімен шешіледі.

5. Баланың анасымен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) адамның әке болуы баланың әкесi мен анасының тіркеуші органға бiрлесiп өтініш беруі арқылы анықталады. Анасы қайтыс болған, ол әрекетке қабiлетсiз деп танылған, анасының болған жерiн анықтау мүмкiн болмаған жағдайларда немесе ол ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда - қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның келiсiмiмен баланың әкесiнiң өтініші бойынша, мұндай келiсiм болмаған кезде - сот шешiмi бойынша анықталады.

Егер анасының жұбайы болып табылмайтын еркектiң әке екендiгi анықталған болса, баланың анасы босанғанға дейiнгi және босанғаннан кейiнгi кезеңдердiң iшiнде өзiн күтіп-бағу жөнiндегi шығыстарға арналған тиiстi ақша қаражатын одан сот тәртiбiмен талап етуге құқылы. Сот ақша қаражатының мөлшерiн және төлемдердің кезеңділігін тараптардың материалдық, отбасылық және назар аударуға тұратын басқа да мүдделерiн негiзге ала отырып, ақша қаражатын төлеу кезiнде қолданылып жүрген айлық есептiк көрсеткiштiң еселенген арақатынасымен айқындайды.

6. Тууды мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасындағы баланың әкесі туралы мәліметтерді алып тастау туралы сот шешімі негізінде тіркеуші орган баланың анасының жұбайы немесе бұрынғы жұбайы баланың әкесі болып көрсетілген туу туралы акт жазбасындағы баланың әкесі туралы мәліметтерді алып тастайды.

7. Он сегiз жасқа (кәмелетке) толған адамға қатысты әке болуды анықтауға - тек қана оның келiсiмiмен, ал егер ол әрекетке қабiлетсiз деп танылса, оның қорғаншысының немесе қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның келiсiмiмен жол берiледi.

 

48-бап. Әке болуды сот тәртібімен анықтау

Бiр-бiрiмен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) ата-аналардан бала туған жағдайда және ата-аналарының бiрлескен өтініші немесе баланың әкесiнiң өтініші болмаған кезде баланың нақты адамнан туу тегi (әкесі) ата-аналарының бiреуiнiң, бала қорғаншысының немесе қамқоршысының өтініші бойынша немесе баланы асырап отырған адамның өтініші бойынша, сондай-ақ бала кәмелетке толған соң оның өз өтініші бойынша сот тәртiбiмен анықталады. Бұл ретте сот баланың нақты адамнан туу тегiн дәйекті түрде растайтын айғақтарды назарға алады.

 

49-бап. Соттың әке болуды тану фактісін анықтауы

Өзiн баланың әкесiмiн деп мойындаған, бiрақ баланың анасымен некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты емес) адам қайтыс болған жағдайда оның әке екенiн тану фактiсi Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес сот тәртiбiмен анықталуы мүмкiн.

 

50-бап. Баланың ата-аналары (ата-анасы) туралы туу туралы актілер жазбалары кітабына жазу

Баланың ата-аналары (ата-анасы) туралы туу туралы актілер жазбалары кітабына жазу осы Кодексте көзделген тәртіппен жүргізіледі.

 

51-бап. Әке (ана) болуды даулау

1. Туу туралы актілер жазбалары кiтабына ата-аналардың жазуы баланың әкесi немесе анасы ретiнде жазылған адамның, iс жүзiнде баланың әкесi немесе анасы болып табылатын адамның, бала кәмелетке толған соң оның өзiнiң, баланың қорғаншысының немесе қамқоршысының, сот әрекетке қабiлетсiз деп таныған ата-ана қорғаншысының талап етуi бойынша тек қана сот тәртiбiмен даулануы мүмкiн.

2. Баланың әкесінің өтініші бойынша немесе әке болудың күшін жою туралы сот шешіміне сәйкес әке мен ананың бірлескен өтініші негiзiнде баланың әкесi болып жазылған адамның талабы, егер жазу кезiнде бұл адамға өзінің іс жүзінде баланың әкесi емес екендiгi белгілі болса, қанағаттандырылмауға тиіс.

Егер баланың тууы туралы акті жазбасында баланың анасының жұбайы немесе бұрынғы жұбайы баланың әкесі болып көрсетілсе, сот туу туралы актілер жазбасынан баланың әкесі туралы мәліметтерді алып тастау туралы мәселені шешкенге дейін тіркеуші орган әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеуден жазбаша түрде бас тартуға тиіс.

3. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдануға жазбаша түрде келiсiм берген адамдардың әке (ана) болуды даулау кезiнде осы мән-жайларға сiлтеме жасауға құқығы жоқ.

Басқа әйелге эмбрионды ауыстырып салуға келiсiм берген адамдардың, сондай-ақ суррогат ананың ана және әке болуды даулау кезiнде осы мән-жайларға сiлтеме жасауға құқығы жоқ.

 

52-бап. Бір-бірімен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) адамдардан туған баланың құқықтары мен міндеттері

Осы Кодекстің 47-49-баптарында көзделген тәртiппен әке болуы анықталған жағдайда, баланың бiр-бiрiмен некеде тұратын (ерлі-зайыпты) адамдардан туған бала сияқты, ата-аналары мен олардың туыстарына қатысты сондай құқықтары мен мiндеттерi болады.

 

53-бап. Жеке өмірге қолсұқпаушылық, жеке және отбасылық құпия

1. Жеке өмір, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында болады.

2. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын лауазымды адамдар, сондай-ақ жеке өмір туралы өзгеше түрде хабардар болған басқа да адамдар жеке және отбасылық құпияны сақтауға міндетті.

3. Азаматтардың жеке және отбасылық өмірі туралы мәліметтерді жария ету Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.

 

9-тарау. Суррогат ана болу және қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану

 

54-бап. Суррогат ана болу шарты

1. Суррогат ана болу шарты Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасының талаптары сақтала отырып, жазбаша нысанда жасалады және міндетті түрде нотариатта куәландыруға жатады.

2. Суррогат ана болу шартының жасалуы қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану нәтижесінде туған балаға ерлі-зайыптылардың (тапсырыс берушілердің) ата-аналық құқықтары және міндеттерінің болуын әдейі көздейді.

3. Суррогат ана болу шартымен бір мезгілде ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) тиісті қызметтер көрсететін, қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолданатын медициналық ұйыммен шарт жасасады.

 

55-бап. Суррогат ана болу шартының мазмұны

Суррогат ана болу шартында:

1) ерлі-зайыптылардың (тапсырыс берушілердің) және суррогат ананың деректері;

2) суррогат ананың күтіміне арналған материалдық шығыстарды төлеу тәртібі және шарттары;

3) тараптардың шарт талаптары орындалмаған кездегі құқықтары, міндеттері және жауапкершілігі;

4) 57-баптың 1-тармағында көзделген өтемақының мөлшері және оны төлеу тәртібі;

5) өзге де, оның ішінде төтенше оқиға жағдайлары қамтылуға тиіс.

 

56-бап. Суррогат анаға қойылатын талаптар

1. Суррогат ана болуға тілек білдірген әйел жиырмадан отыз беске дейінгі жаста, медициналық ұйымның қорытындысымен расталған, қанағаттанарлық тән денсаулығы, психикалық және репродуктивтік денсаулығы, сондай-ақ өзінің дені сау баласы болуға тиіс.

2. Егер суррогат ана тіркелген некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) жағдайда, суррогат ана болу шартын жасасу кезінде жұбайының нотариат тәртібімен куәландырылуға тиіс жазбаша келісімі ұсынылуы қажет.

3. Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолданатын медициналық ұйым балалы болуға тілек білдірген адамдардың өздерінің не донор банктің биоматериалдарының сол үшін пайдаланылғаны туралы толық әрі жеткілікті ақпаратпен оларды қолдану туралы қорытынды шығаруға міндетті.

Қорытындының бір данасы нотариатта куәландырылған суррогат ана болу шартына қоса беріледі және мәміленің жасалған жері бойынша сақталады.

 

57-бап. Суррогат ана болу шарты тараптарының құқықтары мен міндеттері

1. Суррогат ана болу шартын жасасу кезінде ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер):

1) суррогат ананың медициналық зерттеп-қараудан өтуімен байланысты материалдық шығыстарды көтеруге;

2) қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологиялар қолданылуына байланысты материалдық шығыстарды көтеруге;

3) қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолданатын медициналық ұйымға тән саулығы, психикалық денсаулығы туралы медициналық қорытындыны, сондай-ақ медициналық-генетикалық зерттеп-қараудың нәтижелерін ұсынуға;

4) суррогат ананың жүктілігі, босануы кезеңінде және босанғаннан кейін елу алты күн ішінде медициналық қызмет көрсету бойынша шығыстарды төлеуге, ал жүктілікпен және босанумен байланысты асқыну болған жағдайда, жетпіс күн ішінде шығыстарды төлеуге міндетті.

2. Суррогат ана болу шартын жасасу кезінде суррогат ана 56-баптың талаптарына сәйкес:

1) тапсырыс берушілерге өзінің тән саулығы, психикалық және репродуктивтік денсаулығы туралы медициналық қорытындыны ұсынуға;

2) дәрігердің үнемі бақылауында болуға және оның ұсынымдары мен тағайындаған емдерін қатаң сақтауға;

3) өзімен шарт жасасқан адамдарды суррогат ана болу шартында ескерілген кезеңділігімен жүктіліктің барысы туралы хабардар етуге;

4) туған баланы өзімен суррогат ана болу шартын жасасқан адамдарға беруге міндетті.

3. Суррогат ана баланы өзге адамдарға беруге құқылы емес.

4. Суррогат ананың тұрақты жұмысы болған кезде еңбек қызметін жалғастыру мәселесі суррогат ана болу шарты тараптарының өзара келісімі бойынша шешіледі.

5. Суррогат ана репродуктивтік әдістер мен технологиялар қолданылғаннан кейін суррогат ана болу шартында көзделген жүктілік үшін жауаптылықта болады және табиғи жүкті болу мүмкіндігін болғызбауға міндетті.

6. Көп құрсақ көтеріп жүкті болу туралы мәселе суррогат ана болу шарты тараптарының өзара келісімі бойынша шешіледі.

 

58-бап. Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану

1. Тіркелген некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған), сондай-ақ кәмелетке толған, некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) және медициналық ұйымның қорытындысымен расталған, қанағаттанарлық тән саулығы, психикалық және репродуктивтік денсаулығы бар әйелдерге қатысты қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдануға жол беріледі.

2. Донордың шәуетін қоса алғанда, қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану нәтижесінде өзі баланы көтеретін және туатын әйел генетикалық ана болып табылады.

3. Бала қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану нәтижесінде туған жағдайда, бұл баланың ата-аналары туралы мәліметтер осы Кодексте белгіленген тәртіппен жазылады.

 

59-бап. Суррогат ана болу шартының немесе қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолданудың құқықтық салдары

1. Ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) суррогат ана болу шарты негізінде қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдану нәтижесінде туған баланың ата-аналары болып танылады.

Мұндай әдістер мен технологияларды қолдану нәтижесінде не суррогат ана болу шартына сәйкес екі және одан да көп бала туған жағдайда ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) әрбір туған бала үшін тең жауаптылықта болады.

2. Суррогат ана болу шартын жасасқан жұбай (тапсырыс беруші) бала туғаннан кейін туу туралы медициналық куәлікте оның анасы болып жазылады.

3. Ерлі-зайыптылардың (тапсырыс берушілердің) баладан бас тартуы оның туылғаны тіркеуші органда тіркелгеннен кейін белгіленген тәртіппен ресімделеді.

Қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологиялар қолдануға өз келісімін берген не суррогат анамен шарт жасасқан ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) баладан бас тартқан жағдайда, суррогат анадан материалдық шығыстарды өтеуді талап етуге құқылы емес.

Суррогат анамен шарт жасасқан ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) баладан бас тартқан жағдайда, ана болу құқығы өз қалауы бойынша суррогат анада қалатын болады, ал ол бас тартқан жағдайда, бала мемлекет қамқорлығына беріледі.

Ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) баладан бас тартқан кезде және баланы суррогат ана қабылдап алған кезде бұл адамдар суррогат анаға шартта белгіленген мөлшерде және тәртіппен өтемақы төлеуге міндетті.

4. Ерлі-зайыптылар (тапсырыс берушілер) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзған жағдайда, суррогат ана болу шарты бойынша туған бала үшін жауапкершілік ерлі-зайыптылардың екеуіне де жүктеледі.

5. Ерлі-зайыптылардың (тапсырыс берушілердің) біреуі қайтыс болған жағдайда суррогат ана болу шарты бойынша туған бала үшін жауапкершілік олардың көзі тірісіне жүктеледі.

6. Ерлі-зайыптылардың (тапсырыс берушілердің) екеуі де қайтыс болған және олардың жақын туыстары туған баланы асырап алудан бас тартқан жағдайда, бұл бала суррогат ананың тілегі бойынша - оған, ал ол бас тартқан жағдайда, мемлекет қамқорлығына берілуі мүмкін.

Қорғаншылық нысанында баланың суррогат анаға не мемлекеттік ұйымдарға берілуі оның суррогат ана болу шарты бойынша ерлі-зайыптылардың (тапсырыс берушілердің) мұрагері ретіндегі құқықтарын тоқтатпайды.

7. Суррогат ана болу шарты жасалғаннан кейін шартта көрсетілген мерзім ішінде қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологиялардың пайдаланылмауы шарттың жарамсыздығына әкеп соғады.

8. Суррогат ана болу шарты жасалғаннан кейін суррогат ана табиғи түрде жүкті болған жағдайда шарт бұзылады, ол суррогат ана болу шартына сәйкес тапсырыс берушілер жұмсаған барлық шығыстарды төлейді.

 

10-тарау. Баланың құқықтары

 

60-бап. Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы

Өзiнiң мүдделерiне қайшы келетiн жағдайларды қоспағанда, әрбiр баланың отбасында өмiр сүруге және тәрбиеленуге құқығы, өзiнiң ата-аналарын бiлуге құқығы, олардың қамқорлығында болуға құқығы, олармен бiрге тұруға құқығы бар.

Баланың өз ата-анасының тәрбиесіне, өз мүдделерiнің қамтамасыз етiлуіне, жан-жақты өсiп-жетiлуiне, өзінің адами қадiр-қасиетiнiң құрметтелуiне құқығы бар.

Ата-аналары болмаған кезде, олар ата-ана құқықтарынан айрылған не олар шектелген кезде және ата-ана қамқоршылығынан айрылған басқа да жағдайларда осы Кодекстің 13, 15 және 18-тарауларында белгiленген тәртiппен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баланың отбасында тәрбиелену құқығын қамтамасыз етедi.

 

61-бап. Баланың ата-аналарымен және басқа да туыстарымен араласу құқығы

1. Баланың ата-анасының екеуiмен де, аталарымен, әжелерiмен, аға- iнiлерiмен, апа-сiңлiлерiмен (қарындастарымен) және басқа да туыстарымен араласуға құқығы бар. Ата-аналары некесiнiң (ерлі-зайыптылығының) бұзылуы, оның жарамсыз деп танылуы немесе ата-аналарының бөлек тұруы баланың құқығына әсер етпеуге тиiс.

Ата-аналары бөлек тұрған жағдайда баланың олардың әрқайсысымен араласуға құқығы бар. Сондай-ақ, ата-аналары әртүрлi мемлекеттерде тұрған жағдайда, баланың олармен арласуға құқығы бар.

2. Өмірлік қиын жағдайға ұшыраған баланың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен өзiнiң ата-аналарымен және басқа да туыстарымен араласуға құқығы бар.

 

62-бап. Баланың өз пікірін білдіру құқығы

Бала отбасында өз мүдделерiн қозғайтын кез келген мәселенi шешу кезiнде өзiнiң пiкiрiн бiлдiруге, сондай-ақ кез келген сот немесе әкiмшiлiк iсін қарау барысында тыңдалуға құқылы. Бұл өз мүдделерiне қайшы келетiн жағдайларды қоспағанда, он жасқа толған баланың пiкiрi міндетті түрде ескерiлуге тиіс. Осы Кодексте көзделген жағдайларда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар немесе сот он жасқа толған баланың және заңды өкілдердің қатысуымен өзі берген келiсiмiмен ғана шешiм қабылдай алады.

Баланың пікірі ата-аналарының немесе баланың тұратын жері бойынша басқа да заңды өкілдердің қатысуымен қабылданған, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның шешімімен ресімделеді.

 

63-бап. Баланың атын, әкесінің атын және тегін алуға құқығы

1. Баланың атын, әкесiнiң атын және тегiн алуға құқығы бар.

2. Баланың атын өзара келісім бойынша ата-аналары немесе баланың басқа да заңды өкілдері береді. Әкесінің аты ата-аналарының немесе баланың басқа да заңды өкілдерінің тілегі бойынша оның әкесі болып көрсетілген адамның аты бойынша беріледі.

Бөлек жазылған жағдайда қосарланған ат беруге рұқсат етіледі, бірақ ол екі аттан аспауға тиіс.

Әкесінде қосарланған ат болған жағдайда, балаға әкесінің аты ретінде олардың біреуі не әкесінің екі аты бірге жазылып беріледі.

Әкесі атын өзгерткен кезде - оның кәмелетке толмаған баласының, ал кәмелетке толған бала бұл туралы өтініш берген кезде, оның әкесінің аты өзгереді.

3. Баланың тегi ата-аналарының тегiмен айқындалады. Ата-аналарының тегi әртүрлi болған кезде ата-аналарының келiсiмi бойынша балаға әкесiнiң немесе анасының тегi берiледi.

Ата-аналарының қалауы бойынша баланың тегi ұлттық дәстүрлер ескерiле отырып, әкесi сияқты, анасы тарапынан да әкесінің немесе атасының аты берілуі мүмкін.

4. Ата-аналар арасында баланың атына және (немесе) тегiне қатысты туындаған келiспеушiлiктер сот тәртiбiмен шешiледi.

5. Егер әкесі анықталмаса, баланың аты анасының көрсетуі бойынша беріледі, әкесінің аты баланың әкесі ретінде жазылған адамның аты бойынша, тегі - анасының тегі бойынша немесе ұлттық дәстүрлер ескеріліп, баланың атасының аты бойынша беріледі.

6. Егер баланың ата-аналарының екеуі де белгісіз болса, баланың тегін, атын, әкесінің атын қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, медициналық немесе баланың тұрған жері бойынша оның құқығын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын басқа да ұйымдар береді.

 

64-бап. Баланың атын және (немесе) тегін өзгерту

1. Ата-аналарының екеуi де тегiн өзгерткен кезде кәмелетке толмаған балалардың тегi өзгередi.

Бала он алты жасқа толғанға дейiн ата-аналарының бiрлескен өтiнiшi бойынша тіркеуші орган баланың мүдделерiн негiзге ала отырып, баланың атын, сондай-ақ оған берiлген тектi ата-анасының екіншісінің тегiне өзгертуге рұқсат береді.

2. Неке (ерлі-зайыптылық) тоқтатылған немесе неке (ерлі-зайыптылық) жарамсыз деп танылған жағдайда бала өзiне туған кезде берiлген тегін сақтайды.

3. Егер ата-аналары некенің (ерлі-зайыптылықтың) бұзылуын тіркеуші органда ресімдеместен бөлек тұрса және бала өзімен бiрге тұратын ата-анасы оған өзiнiң тегiн бергiсi келсе, тіркеуші орган бұл мәселенi баланың мүдделерiне қарай және нотариатта ресімделген басқа ата-ананың пiкiрiн ескере отырып шешедi. Ата-ананың тұратын жерiн анықтау мүмкiн болмаған, ол ата-ана құқықтарынан айрылған не олар шектелген, әрекетке қабiлетсiз деп танылған кезде, сондай-ақ ата-ана баланы күтіп-бағудан және тәрбиелеуден дәлелсіз себептермен жалтарған жағдайларда, ата-ананың пiкiрiн ескеру мiндеттi емес.

4. Егер ата-аналары некенің (ерлі-зайыптылықтың) бұзылуын тіркеуші органда ресімдей отырып, бөлек тұрса және бала өзімен бірге тұратын ата-анасы оған өзінің тегін бергісі келсе, тіркеуші орган бұл мәселені ата-аналарының екіншісінің пікірін ескерместен, баланың мүдделеріне орай шешеді.

5. Егер бала бiр-бiрiмен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) адамдардан туса және әкесi заңды тәртiппен анықталмаса, тіркеуші орган баланың мүдделерiн негiзге ала отырып, оның тегiн анасының осындай өтiнiш жасаған кезде болған тегiне өзгертуге рұқсат етеді.

6. Он жасқа толған баланың аты және (немесе) тегi заңды өкілдердің қатысуымен алынған оның келiсiмiмен ғана өзгертіледі.

 

65-бап. Баланың ұлты

1. Баланың ұлты оның ата-аналарының ұлтымен айқындалады.

2. Егер ата-аналарының ұлты әртүрлi болса, ұлты балаға жеке куәлiк немесе паспорт берiлген кезде оның қалауы бойынша әкесiнiң немесе шешесiнiң қай ұлтқа жататынына сәйкес айқындалады.

3. Одан әрi баланың ұлты оның өтiнiшi бойынша тек қана ата-аналарының екіншісінің ұлтына өзгертiлуi мүмкiн.

 

66-бап. Баланың мүліктік құқықтары

1. Баланың өзi ата-аналарынан және отбасының басқа да мүшелерiнен осы Кодекстің 5-бөлімінде белгіленген тәртіппен және мөлшерде күтіп-бағу қаражатын алуға құқығы бар.

2. Жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар ұйымдарының басшыларын қоспағанда, балаға алимент, жәрдемақы ретінде тиесілі сомалар баланың ата-аналарының немесе басқа заңды өкілдерінің билік етуіне түседі және олар осы сомаларды баланы күтіп-бағуға, білім беруге және тәрбиелеуге жұмсайды.

3. Баланың өзі алған табыстарға, өзi сыйға немесе мұрагерлiк тәртiппен алған мүлiкке, сондай-ақ оның өз қаражатына алынған басқа да кез келген мүлiкке меншiк құқығы бар.

Өз еңбегiнен табыс алатын бала, егер ол ата-аналарымен бiрге тұрса, отбасын күтіп-бағу жөнiндегi шығыстарға қатысуға құқылы.

Баланың өзiне меншiк құқығымен тиесiлi мүлiкке билiк ету құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiмен айқындалады.

Ата-аналар баланың мүлкiн басқару жөнiндегi құқықтылықты жүзеге асыру кезiнде оларға осы Кодекстің 128-бабында белгiленген қағидалар қолданылады.

4. Бірге тұратын бала мен ата-аналар бір-бірінің мүлкін өзара келісім бойынша иеленіп, пайдалана алады.

5. Ата-аналар мен баланың ортақ меншiк құқығы туындаған жағдайда олардың ортақ мүлiктi иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен айқындалады.

 

67-бап. Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау құқығы

1. Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерiнің қорғалуына құқығы бар.

Баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды ата-аналары немесе баланың басқа да заңды өкілдері, ал Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларда қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, прокурор және сот, сондай-ақ ішкі істер органдары және өз құзыреті шегінде өзге де мемлекеттік органдар жүзеге асырады.

Кәмелетке толғанға дейiн Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әрекетке толық қабiлеттi деп танылған кәмелетке толмаған баланың өз құқықтары мен мiндеттерiн, оның iшiнде қорғалу құқығын өз бетiнше жүзеге асыруға құқығы бар.

2. Баланың ата-аналар және басқа да заңды өкілдер тарапынан жасалатын қиянаттан қорғалуға құқығы бар.

Баланың құқықтары мен заңды мүдделерi бұзылған кезде, оның iшiнде ата-аналар немесе басқа да заңды өкілдер баланы күтіп-бағу, тәрбиелеу, оған бiлiм беру жөнiндегi мiндеттерiн орындамаған кезде немесе тиiсінше орындамаған кезде не ата-ана (қорғаншылық, қамқоршылық) құқықтарын терiс пайдаланған кезде бала - қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға, ал он төрт жасқа толғанда сотқа өз құқықтарын қорғау үшiн өз бетiнше жүгінуге құқылы.

3. Баланың өмiрiне немесе денсаулығына қауiп төнгендiгi туралы, оның құқықтары мен заңды мүдделерiнiң бұзылғандығы туралы өздеріне белгiлi болған мемлекеттік органдар мен ұйымдардың лауазымды адамдары және өзге де азаматтар бұл туралы баланың нақты тұратын жерi бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға хабарлауға мiндеттi. Мұндай мәлiметтер алынған кезде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баланың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiнде қажеттi шаралар қолдануға мiндеттi.

 

11-тарау. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттері

 

68-бап. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігі

1. Ата-аналардың өз балаларына қатысты тең құқықтары және тең мiндеттерi (ата-ана құқықтары) болады.

2. Осы тарауда көзделген ата-ана құқықтары балалары он сегiз жасқа (кәмелетке) толғанда, сондай-ақ кәмелетке толмаған балалары некеге отырған (ерлі-зайыпты болған) кезде тоқтатылады.

 

69-бап. Кәмелетке толмаған ата-аналардың құқықтары

1. Кәмелетке толмаған ата-аналардың баламен бiрге тұруға және оның тәрбиесіне қатысуға құқығы бар.

2. Некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған), кәмелетке толмаған ата-аналар өздерінде бала туған жағдайда және өздерінің ана және (немесе) әке болуы анықталған кезде олар он алты жасқа толған соң ата-ана құқықтарын өз бетiнше жүзеге асыруға құқылы. Кәмелетке толмаған ата-аналар он алты жасқа толғанға дейiн қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган балаға қорғаншы тағайындайды, ол баланың кәмелетке толмаған ата-аналарымен бiрге оны тәрбиелеуді жүзеге асырады. Баланың қорғаншысы мен кәмелетке толмаған ата-аналары арасында туындаған келiспеушiлiктерді кәмелетке толмаған баланың және ата-аналарының мүдделері мен құқықтарын ескере отырып, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган шешеді.

3. Кәмелетке толмаған ата-аналардың жалпы негiздерде өздерiнiң әке және ана болуын тануға және оған дау айтуға құқығы бар, сондай-ақ өздері он төрт жасқа толғаннан кейiн сот тәртiбiмен өз балаларына қатысты әке болуды анықтауды талап етуге құқығы бар.

 

70-бап. Ата-аналардың баланы тәрбиелеу және оған білім беру жөніндегі құқықтары мен міндеттері

1. Ата-аналар өз баласының денсаулығына қамқорлық жасауға мiндеттi.

2. Ата-аналардың өз баласын тәрбиелеуге құқығы бар және осыған міндетті.

Ата-аналардың барлық өзге адамдар алдында баласын тәрбиелеуге басым құқығы бар.

Бала тәрбиелеушi ата-аналар оның дене бітімі, психикалық, адамгершілік жағынан және рухани дамуына қажеттi өмiр сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін жауаптылықта болады.

3. Ата-аналар баласының міндетті орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті.

Ата-аналардың бала жалпы орта білім алғанға дейін оның пікірін ескере отырып, білім беру ұйымын және баланың оқу нысанын таңдауға құқығы бар.

4. Баланың тәрбиесі мен білім алуына қатысты барлық мәселелерді баланың мүдделерін негізге алып және оның пікірін ескере отырып, өзара келісу арқылы ата-аналар шешеді. Ата-аналардың арасында келіспеушіліктер болған кезде, бұл келіспеушіліктерді шешу үшін қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға немесе сотқа жүгінуге құқылы.

 

71-бап. Ата-аналардың баланың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтары мен міндеттері

1. Ата-аналар өз баласының заңды өкiлдерi болып табылады және арнайы өкiлеттiктерсiз кез келген жеке және заңды тұлғаларға қатысты, оның iшiнде соттарда оның құқықтары мен мүдделерiн қорғайды.

2. Егер қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган ата-аналар мен баланың мүдделерi арасында қайшылықтар барын анықтаса, ата-аналар өз баласының мүдделерiн бiлдiруге құқылы емес. Ата-аналар мен баланың арасында келiспеушiлiктер болған жағдайда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баланың құқықтары мен мүдделерiн қорғау үшiн өкiл тағайындауға мiндеттi.

Егер ата-аналар балаға қатысты ата-ана құқықтарынан айрылған не олар шектелген жағдайда, баланың мүдделерін білдіруге құқылы емес.

 

72-бап. Ата-ана құқықтарын баланың мүддесінде жүзеге асыру

Ата-ана құқықтары баланың мүдделеріне қайшы жүзеге асырылмауға тиіс. Баланың мүдделерін қамтамасыз ету оның ата-аналары жасайтын негізгі қамқорлықтың нысанасы болып табылады.

Ата-ана құқықтарын жүзеге асыру кезінде ата-аналар баланың дене бітімі мен психикалық денсаулығына, оның адамгершілік жағынан дамуына зиян келтіруге құқылы емес. Баланы тәрбиелеу тәсілдері адамның қадір-қасиетін кемсітетін немқұрайлылықты, қатыгездікті, дөрекілікті, баланы қорлауды немесе қанауды болғызбауға тиіс.

 

73-бап. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыруы

1. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың баласымен араласуға, оның тәрбиесі мен баланың бiлiм алуы мәселелерiн және бала үшін басқа да маңызды мәселелерді шешуге қатысуға құқығы бар.

Егер мұндай араласу баланың тән саулығы мен психикалық денсаулығына, оның адамгершiлiк жағынан дамуына зиян келтiрмесе, баласы өзімен бiрге тұратын ата-ана баланың екiншi ата-анасымен араласуына кедергi жасамауға тиiс.

2. Ата-аналары бөлек тұратын кезде баланың тұрғылықты жерi мен заңды мекенжайы ата-аналарының келiсiмiмен белгiленедi.

Келiсiм болмаған кезде ата-аналардың арасындағы дауды баланың мүдделерiн негiзге алып және оның пiкiрiн ескере отырып, ата-аналардың талап етуі бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қатысуымен сот шешедi. Бұл ретте сот баланың ата-аналардың әрқайсысына, аға-iнiлерi (қарындастары) мен апа-сiңлiлерiне үйiрлiгiн, баланың жасын, ата-аналардың адамгершiлiк және өзге де жеке қасиеттерiн, ата-аналардың әрқайсысы мен баланың арасындағы қарым-қатынастарды, баланың дамуы және тәрбиесі үшiн жағдайлар жасау мүмкiндiгiн (ата-аналар қызметiнiң түрiн, жұмыс режимін, ата-аналардың материалдық және отбасылық жағдайын және басқа да осындай жағдайларды) ескередi.

3. Ата-аналар баладан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртiбi туралы жазбаша түрде келiсiм жасасуға құқылы.

Егер ата-аналар келiсiмге келе алмаса - дауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, ал оның шешімімен келіспеген жағдайда осы органның және баланың ата-аналарының қатысуымен сот шешедi.

4. Ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртібі туралы сот шешiмi орындалмаған жағдайда, кiнәлi ата-ана Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылықта болады.

Сот шешiмi қасақана орындалмаған кезде баласынан бөлек тұратын ата-ананың талап етуi бойынша сот баланың мүдделерiн негiзге алып және баланың пiкiрiн ескере отырып, баланы оған беру туралы шешiм шығара алады.

5. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың білім беру ұйымдарынан, медициналық және басқа да ұйымдардан өз баласы туралы ақпарат алуға құқығы бар.

Ата-ана тарапынан баланың өмiрi мен денсаулығына қатер болған жағдайда ғана ақпарат беруден бас тартылуы мүмкiн. Ақпарат беруден бас тартуға сот тәртiбiмен дау айтылуы мүмкiн.

 

74-бап. Ата-аналардың баланы басқа адамдардан талап ету құқығы

1. Ата-аналар баланы заңның немесе сот шешiмiнің негiзiнсiз өз қолында ұстап отырған кез келген адамнан оны қайтаруды талап етуге құқылы. Дау туындаған жағдайда ата-аналар өз құқықтарын қорғау үшiн сотқа жүгінуге құқылы.

Бұл талаптарды қарау кезiнде сот, егер баланы ата-аналарына беру баланың мүдделерiне сай келмейдi деген қорытындыға келсе, баланың пiкiрiн ескере отырып, ата-аналардың талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

2. Егер сот ата-аналары да, бала қолында отырған адамның да оның тиісті түрде тәрбиесін және дамуын қамтамасыз етуге жағдайы келмейтінін анықтаса, сот баланы қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына бередi.

 

12-тарау. Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу

 

75-бап. Ата-ана құқықтарынан айыру

1. Егер ата-аналар:

1) ата-аналық мiндеттерiн орындаудан жалтарса, оның iшiнде алимент төлеуден қасақана жалтарса;

2) өз баласын перзентханадан (оның бөлімшесінен), жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар ұйымдарынан және өзге де ұйымдардан алудан дәлелсіз себептермен бас тартса;

3) өздерiнiң ата-ана құқықтарын теріс пайдаланса;

4) балаға қатыгездік көрсетсе, оның ішінде оған күш қолданса немесе психикасына зорлық жасаса, оның жыныстық тиіспеушілігіне қастандық жасаса;

5) спирт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарына салынса, психотроптық заттарды және (немесе) осыларға ұқсас заттарды теріс пайдаланса, олар ата-ана құқықтарынан айрылады.

2. Ата-аналар өз баласының, жұбайының не отбасының басқа да мүшелерінің өмiрiне немесе денсаулығына қарсы қасақана қылмыс жасаған кезде ата-ана құқықтарынан айрылады.

 

76-бап. Ата-ана құқықтарынан айыру тәртібі

1. Ата-ана құқықтарынан айыру сот тәртiбiмен жүргiзiледi.

Ата-ана құқықтарынан айыру туралы iстер ата-аналардың бiреуiнiң немесе баланың басқа да заңды өкілдерінің, кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау жөнiндегi мiндеттер жүктелген органдардың немесе ұйымдардың өтініштері, сондай-ақ прокурордың талабы бойынша қаралады.

2. Ата-ана құқықтарынан айыру туралы iстер прокурордың және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қатысуымен қаралады.

3. Ата-ана құқықтарынан айыру туралы iстi қарау кезiнде сот ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардан алимент өндiрiп алу туралы мәселенi шешедi.

4. Егер сот ата-ана құқықтарынан айыру туралы iстi қарау кезiнде ата-аналардың iс-әрекетiнен қылмыстық жазаланатын әрекет белгілерін байқаса, ол мұны жеке қаулымен прокурордың назарына жеткiзуге мiндеттi.

5. Ата-ана құқықтарынан айыру туралы сот шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап үш күн iшiнде сот бұл шешiмнiң үзінді көшiрмесiн баланың тууын мемлекеттiк тiркеу орыны бойынша тіркеуші органға және баланың тұратын жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жіберуге мiндеттi.

 

77-бап. Ата-ана құқықтарынан айырудың салдары

1. Ата-ана құқықтарынан айыру баламен туыстық фактiсiне негiзделген барлық құқықтардан, оның iшiнде одан күтіп-бағу қаражатын алу, сондай-ақ балалары бар азаматтар үшiн белгiленген жеңiлдiктер мен мемлекеттiк жәрдемақыны алу құқықтарынан айрылуға әкеп соғады.

2. Ата-ана құқықтарынан айыру ата-аналарды өз баласын күтіп-бағу мiндетiнен босатпайды, бұл міндет оны асырап алуға байланысты тоқтатылады.

3. Бала мен ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың одан әрi бiрге тұруы туралы мәселе сот тәртiбiмен шешiледi.

4. Ата-анасы ата-ана құқықтарынан айырылған бала тұрғын жайға меншiк құқығын немесе тұрғын жайды пайдалану құқығын, сондай-ақ ата-аналарымен және басқа да туыстарымен туыстық фактiсiне негiзделген мүлiктiк құқықтарын, оның iшiнде мұра алу құқығын сақтайды.

5. Баланы басқа ата-анаға беру мүмкiн болмаған кезде немесе ата- аналарының екеуi де ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда, бала қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқоршылығына берiледi.

6. Егер бұл балаға теріс әсер етпесе, ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналардың өтініші бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баламен жолығуға рұқсат етеді.

7. Ата-аналары ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда бала асырап алуға соттың ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру туралы шешімі заңды күшіне енген күннен бастап алты ай өткен соң жол берiледi.

Ата-аналарының біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған баланы асырап алуға екінші ата-анасының келісімімен жол беріледі.

 

78-бап. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру

1. Егер ата-аналар мiнез-құлқын, тұрмыс салтын және бала тәрбиесіне көзқарасын өзгерткен болса, сот олардың ата-ана құқықтарын қалпына келтiруi мүмкiн.

2. Ата-ана құқықтарын қалпына келтiру ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың өтініші бойынша сот тәртiбiмен жүзеге асырылады. Ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы iстер ата-ананың, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның, сондай-ақ прокурордың қатысуымен қаралады.

3. Егер ата-ана құқықтарын қалпына келтiру баланың мүдделерiне қайшы болса, сот баланың пiкiрiн ескере отырып, ата-аналардың ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

Он жасқа толған балаға қатысты ата-ана құқықтары оның келiсiмiмен ғана қалпына келтiрілуі мүмкiн.

Егер бала асырап алынса және асырап алудың күшi жойылмаса, ата-ана құқықтарын қалпына келтiруге жол берiлмейдi.

 

79-бап. Ата-ана құқықтарын шектеу

1. Сот баланың мүддесiн ескере отырып, баланы ата-аналардан оларды ата-ана құқықтарынан айырмай алу жолымен ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешiм шығаруы мүмкін.

Ата-аналары немесе олардың біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған немесе шектелген баланы баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган орналастырады.

2. Егер баланың ата-аналарымен қалуы:

1) ата-аналарға байланысты емес мән-жайлар (психикасының бұзылуы немесе өзге де созылмалы ауруы, ауыр мән-жайларға душар болуы) бойынша;

2) ата-аналардың мінез-құлқының салдарынан, бірақ бұл ретте ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру үшін жеткілікті негіздер анықталмай, ол үшін қауіпті болса, ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі.

Егер ата-аналар өз мінез-құлқын өзгертпесе, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган ата-ана құқықтарын шектеу туралы сот шешімі шыққаннан кейін алты ай өткен соң оларды ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап-арыз беруге міндетті.

3. Ата-ана құқықтарын шектеу туралы талапты баланың жақын туыстары және баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдар, сондай-ақ прокурор береді.

4. Ата-ана құқықтарын шектеу туралы iстер прокурордың және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган өкілінің міндетті түрде қатысуымен қаралады.

5. Ата-ана құқықтарын шектеу туралы iстер қаралған кезде сот ата- аналардан балаға алимент өндiрiп алу туралы мәселенi шешуге құқылы.

 

80-бап. Ата-ана құқықтарын шектеудің салдары

1. Сот ата-ана құқықтарын шектеген ата-аналар баланы жеке өзi тәрбиелеу құқығынан айрылады, ал осы Кодекстің 79-бабы 2-тармағының 2) тармақшасында көзделген жағдайларда, балалары бар азаматтар үшiн белгiленген жеңiлдiктер мен мемлекеттiк жәрдемақы алу құқығынан да айрылады.

2. Ата-ана құқықтарын шектеу ата-аналарды баланы күтіп-бағу жөнiндегi мiндеттерден босатпайды.

3. Өзiне қатысты ата-аналарының ата-ана құқықтары шектелген бала тұрғын жайға меншiк құқығын немесе тұрғын жайды пайдалану құқығын сақтайды, сондай-ақ ата-аналарымен және басқа да туыстарымен туыстық фактiсiне негiзделген мүлiктiк құқықтарын, оның iшiнде мұра алу құқығын сақтайды.

4. Ата-аналарының екеуiнiң де ата-ана құқықтары шектелген жағдайда бала қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына берiледi.

5. Егер бұл балаға теріс әсер етпесе, сот ата-ана құқықтарын шектеген ата-аналарға баламен қатынасуға рұқсат етеді. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның не қорғаншысының немесе қамқоршысының, баланың патронат тәрбиешiлерiнiң немесе бала тұрып жатқан ұйым әкiмшiлiгiнiң келiсiмiмен ата-аналардың баламен қатынасуына жол берiледi.

 

81-бап. Ата-ана құқықтарын шектеу салдарының күшін жою

1. Егер ата-аналардың ата-ана құқықтары шектелген негiздер жойылса, сот ата-аналардың талабы бойынша баланы ата-аналарына қайтарып беру туралы және осы Кодекстің 80-бабында көзделген шектеулер салдарының күшiн жою туралы шешiм шығарады.

2. Егер баланы ата-аналарына қайтарып беру оның мүдделерiне қайшы келсе, сот баланың пiкiрiн ескере отырып, талапты қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

 

82-бап. Баланың өміріне немесе оның денсаулығына тікелей қатер төнген жағдайда баланы айырып алу

1. Баланың өмiрiне немесе оның денсаулығына тiкелей қатер төнген кезде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баланы ата-аналардан немесе оны қамқоршылыққа алған басқа да адамдардан дереу айырып алуға құқылы.

Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган сот шешімі қабылданғанға дейін республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органының актісі негізінде баланы дереу айырып алады.

2. Баланы айырып алу кезінде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган кешіктірмей прокурорға хабарлауға, баланы уақытша орналастыруды қамтамасыз етуге және республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергiлiктi атқарушы органы баланы айырып алу туралы актiні шығарғаннан кейiн жетi күн iшiнде ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру немесе оларды шектеу туралы сотқа талап-арызбен жүгінуге мiндеттi.

 

83-бап. Баланы айырып алуға байланысты істер бойынша сот шешімдерін орындау

1. Баланы ата-аналарынан айырып алуға және оны басқа адамға (адамдарға) беруге байланысты сот шешiмдері қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган өкiлiнiң және бала берілетін адамның (адамдардың) мiндеттi түрде қатысуымен, ал қажет болған жағдайларда iшкi iстер органдары өкiлiнiң қатысуымен мәжбүрлі түрде орындалатын болады.

2. Баланы оның мүдделерiне нұқсан келтiрмей ата-аналарынан айырып алу және оны басқа адамға (адамдарға) беру туралы сот шешімін орындау мүмкiн болмаған кезде, бала соттың ұйғарымы бойынша баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын ұйымдарда уақытша орналастырылуы мүмкiн.

 

13-тарау. Бала асырап алу

 

84-бап. Асырап алуға жол берілетін балалар

1. Тууы осы Кодексте белгіленген тәртіппен тіркелген және толық тән саулығы, психикалық, рухани және адамгершілік жағынан дамуын қамтамасыз ету мүмкіндіктері ескеріле отырып, кәмелетке толмаған балаларға қатысты тек қана солардың мүддесінде асырап алуға жол беріледі.

Бұл ретте баланың жас мөлшері, естиярлық дәрежесі және өзін асырап алуға келісімі ескеріледі.

2. Жалғыз ата-анасы немесе екеуі де:

1) қайтыс болған;

2) баладан бас тартқан;

3) ата-ана құқықтарынан айрылған және олар қалпына келтірілмеген;

4) баланы асырап алуға келісім берген;

5) сот тәртібімен әрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп танылған немесе қайтыс болған деп жарияланған;

6) белгісіз болған жағдайда, балалар асырап алуға жатады.

3. Осы баптың 2-тармағында көрсетілген балалар бастапқы, өңірлік сияқты, орталықтандырылған есепте тұрған жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен, азаматтығы мен тұратын жеріне қарамастан балалардың туыстарына, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына асырап алуға берілуі мүмкін.

4. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың орталықтандырылған есебінде тұрған балалар Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына және азаматтығына қарамастан балалардың туыстарына асырап алуға берілуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын, жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың орталықтандырылған есебінде тұрған, егер туыстары, Қазақстан Республикасының аумағында және одан тыс жерде тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары баланы асырап алуы мүмкін болмаса ғана шетелдіктердің асырап алуына берілуі мүмкін.

Шетелдіктердің бала асырап алуы туралы істерді қараған кезде сот азаматтығы мен тұрғылықты жеріне қарамастан баланың туыстарының не Қазақстан Республикасы азаматтарының осы баланы бірінші кезекте асырап алу құқығын Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органының іске асырғанын анықтауға міндетті.

5. Шетелдіктердің бала асырап алуына балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау саласында Қазақстан Республикасымен тең мәнді халықаралық міндеттемелері бар елдердің азаматтарына ғана рұқсат етіледі.

6. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

7. Баланы асырап алуға беру туралы рұқсатты комиссияның қорытындысы негізінде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган береді.

8. Комиссияның қызмет тәртібі мен құрамын Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

 

85-бап. Балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдардың құқықтары мен міндеттері

1. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, балаларды асырап алуға тілек білдірген Қазақстан Республикасының азаматтары баланы жеке өзі таңдауға, онымен кемiнде екі апта тiкелей қатынасуға, баланың тұратын жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға баланы асырап алуға тілек білдіргені туралы жазбаша өтініш беруге, сондай-ақ тұрғын үй жағдайларын тексеріп-қарау актісін, жиынтық табыс мөлшері, отбасы жағдайы, денсаулық жағдайы туралы, сотталмағандығы туралы анықтамалар ұсынуға міндетті.

2. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, жетім-балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған бір жасқа дейінгі балаларды асырап алуға тілек білдірген Қазақстан Республикасы азаматтарының бала асырап алудың рәсімдері аяқталғанға дейін балаларды қорғаншылыққа немесе патронатқа алуға құқығы бар.

3. Бала асырап алуға үміткер Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына баланы асырап алуға тілек білдіргені туралы жазбаша өтініш, сондай-ақ арнайы уәкілетті шетелдік мемлекеттік органдар және бала асырап алу жөніндегі ұйымдар беретін, табыстары, отбасы жағдайы, денсаулық жағдайы, оның ішінде психикалық хал-жайы туралы, есірткіге (уытқұмарлыққа), алкогольге тәуелді еместігі туралы, сотталмағандығы туралы, ықтимал ата-аналардың жеке басының адамгершілік қасиеттері туралы анықтамалар береді. Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына құжаттарды табыс еткеннен кейін және асырап алушы баланы асырап алуға келіскен жағдайда асырап алушы баламен кемiнде төрт апта тiкелей қатынаста болуға тиіс.

 

86-бап. Бала асырап алушының құқықтары мен міндеттері

1. Бала асырап алушы баланы тәрбиелеуге, оның денсаулығына, дене бітімі, психикалық, адамгершілік және рухани жағынан дамуына қамқорлық жасауға міндетті.

2. Бала асырап алушы баланың пікірі мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның ұсынымдарын ескере отырып, баланы тәрбиелеу тәсілдерін өз бетінше айқындауға құқылы және осы Кодексте көзделген талаптарды сақтауға міндетті.

3. Бала асырап алушы баланың пікірін ескере отырып, ол міндетті жалпы орта білім алғанға дейін білім беру ұйымын және баланың оқу нысанын таңдауға құқығы бар.

4. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын бала асырап алушылар бала он сегіз жасқа толғанға дейін жылына кемінде бір рет бала асырап алу туралы сот шешімі шыққан жер бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға асырап алынған баланың тұрмыс, оқу, тәрбие жағдайы және денсаулық жағдайы туралы есептер ұсынуға міндетті.

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде тұрақты тұратын, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын бала асырап алушылар және шетелдік бала асырап алушылар Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органға бала асырап алу туралы сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін бала он сегіз жасқа толғанға дейін алғашқы үш жылда әрбір алты ай сайын, кейінгі жылдары - жылына кемінде бір рет асырап алынған баланың тұрмыс, оқу, тәрбие жағдайы және денсаулық жағдайы туралы есептер ұсынуға міндетті.

Жекелеген жағдайларда, есептерді ұсыну кезеңділігі бала асырап алушылардың отбасында қалыптасқан нақты ахуалға байланысты Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органының шешімі бойынша белгіленеді.

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде тұрақты тұратын, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын бала асырап алушылар және шетелдік бала асырап алушылар есептерді бала асырап алушы және бала тұрып жатқан елде орналасқан Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелері арқылы ұсынады.

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде тұрақты тұратын, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын бала асырап алушылар және шетелдік бала асырап алушылар осы тармақта көзделген тәртіппен есептер ұсынбаған немесе уақытылы ұсынбаған жағдайда Қазақстан Республикасында бала асырап алу кезінде олардың мүдделерін білдірген бала асырап алу жөніндегі агенттіктің қызметі осы Кодекстің 112-бабы 8-тармағының 6) тармақшасында көзделген негіздер бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуға жатады.

 

87-бап. Бала асырап алу тәртібі

1. Бала асырап алуды бала асырап алуға тілек білдірген адамдардың (адамның) өтініші бойынша сот жүргізеді. Бала асырап алу туралы істерді сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде көзделген ерекше іс жүргізу тәртібімен жүргізеді.

Сот балаларды асырап алу туралы істерді бала асырап алушылардың өздерінің, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган өкілінің, сондай-ақ прокурордың міндетті түрде қатысуымен қарайды.

2. Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының аумағында шетелдік болып табылатын баланы асырап алған кезде баланың заңды өкілінің және бала азаматы болып табылатын мемлекеттің құзыретті органының келісімін, сондай-ақ бұл аталған мемлекеттің заңнамасына сәйкес қажет болса, асырап алуға баланың келісімін алуы қажет.

3. Бала асырап алушы азаматы болып табылатын шет мемлекеттің құзыретті органы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын және Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде тұратын баланы асырап алуды жүргізуі оның тұратын жері бойынша жергілікті атқарушы органнан немесе Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерге кеткенге дейін оның ата-аналарынан асырап алуға алдын ала рұқсат алған жағдайда Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

 

88-бап. Бала асырап алушылардың құқықтары мен міндеттерінің басталу кезі

Бала асырап алушының және асырап алынған баланың құқықтары мен міндеттері бала асырап алу туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап туындайды.

Баланы асырап алу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде сот осы шешімнің үзінді көшірмесін бала асырап алу туралы сот шешімі шығарылған жер бойынша тіркеуші органға және шешім шығарылған жер бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жіберуге міндетті.

 

89-бап. Асырап алуға жататын балаларды және балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу

1. Асырап алуға жататын балаларды есепке алу осы Кодекстің 117-бабының 5 және 6-тармақтарында белгiленген тәртiппен жүзеге асырылады.

2. Бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алуды Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар жүргізеді.

3. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға тiлек бiлдiрген шетелдiктердi есепке алуды Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртiппен Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелері жүргiзедi.

 

90-бап. Бірнеше бала асырап алу

1. Бiр адамның ағалы-iнiлi және апалы-сiңлiлi (қарындасы) болып табылатын немесе бір-бірімен өзара туыстық қатынасы жоқ бiрнеше баланы асырап алуы мүмкін.

Өзара туыстық қатынасы жоқ асырап алынған балалардың арасында ағалы-iнiлiлер мен апалы-сiңлiлiлердің (қарындасының) арасындағы сияқты құқықтар мен мiндеттер туындайды.

2. Асырап алу балалардың мүдделерiне сай келетiн және балалар өздерінің туыстығы туралы білмеген, бірге тұрмаған және бірге тәрбиеленбеген жағдайларды қоспағанда, бір отбасында тәрбиеленген ағалы-iнiлілер мен апалы-сiңлiлілердi (қарындастарды) әртүрлi адамдардың асырап алуына жол берiлмейдi.

 

91-бап. Бала асырап алушы болуға құқығы бар адамдар

1. Бала асырап алушы адамның отбасында баланың қалыпты дене бітімі, психикалық, рухани және адамгершілік жағынан дамуы, тәрбиеленуi және бiлiм алуы үшiн жағдайлар болған кезде бала асырап алуға рұқсат етiледi.

2. Мыналарды:

1) сот әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектеулі деп таныған адамдарды;

2) сот біреуін әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлеті шектеулі деп таныған ерлi-зайыптыларды;

3) сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе сот ата-ана құқықтарын шектеген адамдарды;

4) өзiне Қазақстан Республикасының заңдарында жүктелген мiндеттердi тиiсiнше орындамағаны үшiн қорғаншы немесе қамқоршы мiндеттерінен шеттетiлген адамдарды;

5) егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшiн жойса, бұрынғы бала асырап алушыларды;

6) денсаулық жағдайына байланысты ата-ана құқықтарын жүзеге асыра алмайтын адамдарды; Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулар болған кезде, олардың тiзбесiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi;

7) тұрақты тұрғылықты жері жоқ адамдарды;

8) дәстүрлi емес жыныстық бағдар ұстанатын адамдарды;

9) бала асырап алу кезінде қасақана қылмыс жасағаны үшін соттылығы өтелмеген немесе алынбаған адамдарды;

10) азаматтығы жоқ адамдарды;

11) анасының қайтыс болуына немесе оның ата-ана құқықтарынан айырылуына байланысты баланың кемінде үш жыл іс жүзінде тәрбиелену жағдайларын қоспағанда, тіркелген некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) еркек жынысты адамдарды;

12) асырап алған кезде асырап алынған баланы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең төмен күнкөріс деңгейімен қамтамасыз ететін табысы жоқ адамдарды;

13) наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерлерде есепте тұратын адамдарды қоспағанда, кәмелетке толған адамдар бала асырап алушылар болуы мүмкін.

3. Бiр-бiрiмен некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты болмаған) адамдар сол бiр баланы бiрлесiп асырап ала алмайды.

 

92-бап. Бала асырап алушы мен асырап алынушы бала арасындағы жас айырмасы

1. Бала асырап алушы мен асырап алынушы баланың жас айырмасы кем дегенде он алты жас болуға және ол қырық бес жастан аспауға тиіс. Сот дәлелді деп таныған себептер бойынша жас айырмасы қысқартылуы мүмкін.

2. Өгей әкесi (өгей шешесi) бала асырап алған кезде, осы баптың 1-тармағында белгiленген жас айырмасының болуы талап етiлмейдi.

 

93-бап. Бала асырап алуға заңды өкілдердің келісімі

1. Егер ата-ана құқықтарынан айрылмаған болса, баланы асырап алу үшін оның ата-аналарының келісімі қажет.

Кәмелетке толмаған, жасы он алтыға толмаған ата-аналардың баласын асырап алған кезде, сондай-ақ заңды өкілдерінің келісімі қажет.

Кәмелетке толмаған ата-аналардың заңды өкілдері болмаған кезде немесе кәмелетке толмаған ата-аналар баланы туған кезде медициналық ұйымда қалдырған және үш айдан аса оның тағдырына ешкім қарайласпаған жағдайда, - қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның келісімі қажет.

2. Бала асырап алуға ата-аналардың келiсiмi нотариалды куәландырылған немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала тұратын ұйымның басшысы не бала асырап алған жердегі немесе ата-аналар тұратын жердегi қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган растаған өтініште көрсетiлуге тиiс, сондай-ақ бала асырап алу iсiн жүргiзу кезiнде сотта тiкелей бiлдiрiлуi мүмкiн.

Бала асырап алу туралы сот шешiмi шығарылғанға дейiн ата-аналар бала асырап алуға өздерi берген келiсiмiнiң күшiн жоюға құқылы.

3. Ата-аналар нақты адамның не нақты адамды көрсетпей-ақ бала асырап алуына келiсiм беруi мүмкiн. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар сотқа бала асырап алудың баланың мүдделерiне сай келетiндігі туралы қорытындыны ұсынады. Баланы оның өгей әкесi (өгей шешесi) асырап алған жағдайда мұндай қорытынды талап етiлмейдi.

4. Қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы балаларды асырап алу үшiн олардың қорғаншыларының немесе қамқоршыларының жазбаша нысандағы келiсiмi қажет.

5. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт бойынша тәрбиеленiп жатқан балаларды асырап алу үшiн патронат тәрбиешiлерiнiң жазбаша нысандағы келiсiмi қажет.

6. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және білім беру ұйымдарындағы, медициналық және басқа да ұйымдардағы балаларды асырап алу үшін осы ұйымдар басшыларының жазбаша нысандағы келісімі қажет.

7. Осы баптың 1, 4, 5 және 6-тармақтарында аталған адамдардың келісімінсіз, сот баланың мүддесінде оны асырап алу туралы шешім шығаруға құқылы.

Ата-анасының екеуі не некеде (ерлі-зайыптылы) тұрмаған анасы бас тарту туралы өтінішті Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен ресімдеместен, медициналық ұйымда туған баладан бас тартқан жағдайда, сондай-ақ үш жастан аспаған тастанды (ата-анасы бас тартқан) бала табылған кезде, ол қалдырылғаннан немесе табылғаннан кейін үш ай өткен соң сот баланың мүддесінде Қазақстан Республикасы азаматтарының бала асырап алуы туралы істі қарауға құқылы.

 

94-бап. Баланы ата-аналарының келісімінсіз асырап алу

Егер ата-аналар:

1) белгiсiз болған немесе сот оларды қайтыс болған деп жариялаған, хабар-ошарсыз кеткен деп таныған;

2) сот оларды әрекетке қабiлетсiз деп таныған;

3) сот оларды ата-ана құқықтарынан айырған;

4) баламен бiрге тұрмаған және сот дәлелсiз деп таныған себептер бойынша алты айдан астам уақыт бойы оны тәрбиелеу мен күтіп-бағудан жалтарған жағдайларда, олардың баланы асырап алуға келісімі талап етілмейді.

Некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) ананың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен ресімделген, медициналық ұйымдағы баладан бас тарту туралы жазбаша өтініші болған кезде сот ата-аналардың баланы асырап алуға келісімін растайтын басқа да құжаттарды талап етуге құқылы емес

 

95-бап. Баланың асырап алуға келісімі

Он жасқа толған баланы асырап алу үшін оның келісімі қажет.

Баланың асырап алуға келісімін ата-аналарының не баланың басқа да заңды өкілдерінің, прокурордың қатысуымен сот анықтайды.

 

96-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің бала асырап алуға келісімі

1. Егер баланы ерлi-зайыптылардың екеуi асырап алмаса, ерлi-зайыптылардың бiреуi баланы асырап алған кезде бала асырап алуға екінші жұбайдың жазбаша келiсiмi талап етiледi.

2. Егер ерлi-зайыптылар іс жүзінде отбасылық қатынастарды тоқтатқан болса немесе бiр жылдан астам уақыт бөлек тұрып жатса, бала асырап алуға екiншi жұбайдың келiсiмi талап етiлмейдi.

 

97-бап. Асырап алынған баланың аты, әкесінің аты және тегі

1. Асырап алынған баланың өз аты, әкесiнiң аты (егер бар болса) және тегi сақталуы мүмкін.

2. Егер бұл баланың мүдделерiне қайшы келмесе, асырап алынған балаға бала асырап алушының өтiнiшi бойынша бала асырап алушының тегi, сондай-ақ ол көрсеткен аты берiледi. Егер бала асырап алушы ер адам болса, асырап алынған баланың әкесiнiң аты - асырап алушының аты бойынша, ал баланы әйел асырап алған кезде, ол асырап алынған баланың әкесi ретiнде көрсеткен адамның аты бойынша айқындалады.

Егер бала асырап алушы ерлi-зайыптылардың тектерi әртүрлi болса, бала асырап алушы ерлi-зайыптылардың келiсiмi бойынша, асырап алынған балаға олардың бiреуiнiң тегi берiледi.

3. Баланы некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты болмаған) адам асырап алған кезде, оның өтiнiшi бойынша бала асырап алуды тіркеуші органда мемлекеттік тіркеу кезінде бала асырап алушының көрсетуi бойынша тууды жазу кiтабына асырап алынған баланың әкесiнiң (анасының) аты, әкесiнiң аты және тегi жазылады. Бала асырап алушының тілегі бойынша әкесі (анасы) туралы мәліметтер көрсетілмеуі мүмкін.

4. Бала асырап алу құпиясын талап ететін жағдайларды қоспағанда, он жасқа толған асырап алынған баланың аты, әкесiнiң аты және тегi оның келiсiмiмен ғана өзгертiлуi мүмкiн.

5. Асырап алынған баланың атының, әкесiнiң аты мен тегiнің өзгеруі туралы оны асырап алу туралы сот шешiмiнде көрсетiледi.

 

98-бап. Асырап алынған баланың туған күнi, айы, жылы мен туған жерінің өзгертілуі

1. Бала асырап алу құпиясын қамтамасыз ету үшiн бала асырап алушының өтiнiшi бойынша асырап алынған баланың туған күнi, айы, жылы алты айдан аспайтын мерзімге, сондай-ақ оның туған жерi өзгертiлуi мүмкiн.

Үш жасқа дейiнгi баланы асырап алған кезде ғана асырап алынған баланың туған күнiн, айын, жылын өзгертуге жол берiледi.

Асырап алынған баланың туған жерін өзгерту Қазақстан Республикасы аумағының шегінде ғана жүргізіледі және баланың жасына қарамастан асырап алушының қалауы бойынша жол беріледі.

2. Асырап алынған баланың туған күнiнің, айының, жылының және (немесе) туған жерiнiң өзгеруі туралы оны асырап алу туралы сот шешiмiнде көрсетiледi.

 

99-бап. Бала асырап алушыларды асырауға алынған баланың ата-аналары ретінде жазу

1. Бала асырап алушылардың өтiнiшi бойынша сот туу туралы актілер жазбалары кiтабына оларды өздері асырап алған баланың ата-аналары ретiнде жазу туралы шешiм қабылдайды.

2. Мұндай жазбаның қажеттiлiгi соттың бала асырап алу туралы шешiмiнде міндетті түрде көрсетiледi.

 

100-бап. Бала асырап алудың құқықтық салдары

1. Асырап алынған бала және оның ұрпағы - бала асырап алушылар мен олардың туыстарына қатысы бойынша, ал бала асырап алушылар мен олардың туыстары асырап алынған бала мен оның ұрпағына қатысы бойынша жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтары мен мiндеттерінде шыққан тегi бойынша туыстарына теңестiрiледi.

2. Асырап алынған бала жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтарынан айрылады және өзiнiң туған ата-аналарына қатысты мiндеттерден босатылады.

3. Баланы бiр адам асырап алған кезде, егер бала асырап алушы ер адам болса - анасының тiлегi бойынша немесе, егер бала асырап алушы әйел болса - әкесiнiң тiлегi бойынша жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтар мен мiндеттердiң сақталуы мүмкiн.

4. Бала асырап алушы асырап алынған баланың меншiгiндегi мүлiктiң сақталуы үшiн жауаптылықта болады. Бала асырап алудан бас тартылған жағдайда, осы мүлiктi қайтару жөнiндегi мiндет те бала асырап алушыға жүктеледi.

5. Асырап алынған баланың ата-аналардың бiреуiмен немесе қайтыс болған ата-анасының туыстарымен қарым-қатынастарының сақталуы туралы бала асырап алу туралы сот шешiмiнде көрсетiледi.

6. Осы баптың 1 және 2-тармақтарында көзделген бала асырап алудың құқықтық салдары, осы баланың туу туралы актілер жазбалары кітабында бала асырап алушылардың ата-анасы ретiнде жазылуына қарамастан туындайды.

 

101-бап. Асырап алынған баланың жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге құқығының сақталуы

Өзі асырап алынған кезде жинақтаушы зейнетақы қорларындағы ата-аналарының зейнетақы жинақтарына және асыраушысынан айрылған жағдайы бойынша жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге құқығы бар бала осы құқықты асырап алынған кезде де сақтайды.

 

102-бап. Бала асырап алу құпиясы

1. Бала асырап алу құпиясы заңмен қорғалады.

2. Ата-аналары, туыстары, баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асырған ұйымдардың және (немесе) бала асырап алуды мемлекеттiк тiркеудi жүзеге асырған мемлекеттiк органдардың лауазымды адамдары, бала асырап алу туралы шешiм шығарған судьялар, сондай-ақ бала асырап алу туралы өзгедей түрде хабардар болған басқа да адамдар бала асырап алу құпиясын сақтауға мiндеттi.

 

103-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану

1. Бала асырап алу:

1) бала асырап алу туралы сот шешiмі жалған құжаттар негiзiнде қабылданған;

2) осы Кодекстің 93-бабында аталған адамдардың келісімінсіз бала асырап алынған;

3) некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) адам басқа жұбайының жазбаша келiсiмiнсiз бала асырап алған;

4) осы Кодекстің 91-бабының 2-тармағында көзделген ережелер бұзылған жағдайларда жарамсыз деп танылады.

2. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану сот тәртiбiмен жүргiзiледi.

3. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы iстi асырап алушылардың, прокурордың және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган өкілінің міндетті түрде қатысуымен сот қарайды.

 

104-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар

Асырап алынған баланың ата-аналары, бала асырап алушының жұбайы, бала асырап алуға байланысты құқықтары бұзылған адамдар, прокурор, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы талап қоюға құқылы.

 

105-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп танудың салдары

1. Бала асырап алу туралы сот шешiмi шыққан кезден бастап бала асырап алу жарамсыз деп танылады.

2. Бала асырап алу жарамсыз деп танылған жағдайда, егер бұл баланың мүдделерi үшін қажет болса, асырап алынған баланың және бала асырап алушылардың, бала асырап алушылардың туыстарының өзара құқықтары мен мiндеттерi тоқтатылады және бала мен оның ата-аналарының (оның туыстарының) өзара құқықтары мен мiндеттерi қалпына келтiрiледi.

3. Егер олар асырап алу кезінде өзгерсе, ата-аналардың талап етуi бойынша балаға бұрынғы аты, әкесiнiң аты (егер бар болса) және тегi берiледi, сол сияқты бұрынғы туған күні, айы, жылы мен туған жері қалпына келтіріледі.

4. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы сот шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап сот үш күн iшiнде осы шешiмнiң үзінді көшірмесін бала асырап алуды мемлекеттiк тiркеу орны бойынша тіркеуші органға және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жiберуге мiндеттi.

 

106-бап. Бала асырап алудың күшін жою негіздері

1. Егер бала асырап алушы:

1) өзіне жүктелген ата-аналар міндеттерін атқарудан жалтарған;

2) ата-ана құқықтарын теріс пайдаланған;

3) асырап алынған балаға қатігездік көрсеткен;

4) асырап алынған балаға күш қолданған немесе психикалық зорлық жасаған;

5) асырап алынған баланың жыныстық тиіспеушілігіне қастандық жасаған;

6) маскүнемдікпен, нашақорлықпен және (немесе) уытқұмарлықпен ауырады деп танылған;

7) Қазақстан Республикасының заңнамасында және Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттарда белгіленген бала құқықтарын бұзған жағдайда бала асырап алудың күші жойылады.

2. Сот баланың мүдделерін негізге алып және оның пікірін ескере отырып, басқа негіздер бойынша да баланы асырап алудың күшін жоюға құқылы.

 

107-бап. Бала асырап алудың күшін жою

1. Бала асырап алудың күшiн жою сот тәртiбiмен жүргiзiледi.

2. Бала асырап алудың күшiн жою туралы iс бала асырап алушылардың, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның, сондай-ақ прокурордың міндетті түрде қатысуымен қаралады.

3. Бала асырап алудың күшiн жою туралы сот шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап бала асырап алу тоқтатылады.

Бала асырап алудың күшiн жою туралы сот шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап үш күн iшiнде сот осы шешiмнiң үзінді көшірмесін бала асырап алуды мемлекеттiк тiркеу орны бойынша тіркеуші органға және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жiберуге мiндеттi.

 

108-бап. Бала асырап алудың күшін жоюды талап етуге құқығы бар адамдар

Баланың ата-аналарының, бала асырап алушылардың, бала асырап алушының жұбайының, он төрт жасқа толған асырап алынған баланың, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның, сондай-ақ прокурордың баланың мүддесінде бала асырап алудың күшiн жоюды талап етуге құқығы бар.

 

109-бап. Бала асырап алудың күшін жоюдың салдары

1. Сот бала асырап алудың күшiн жойған кезде, егер бұл баланың мүдделерi үшін қажет болса, асырап алынған баланың және бала асырап алушылардың, бала асырап алушылардың туыстарының өзара құқықтары мен мiндеттерi тоқтатылады және бала мен оның ата-аналарының (оның туыстарының) өзара құқықтары мен мiндеттерi қалпына келтiрiледi.

2. Бала асырап алудың күшi жойылған кезде бала сот шешiмi бойынша ата-аналарына берiледi. Ата-аналары болмаған кезде, сондай-ақ баланы ата-аналарына беру оның мүдделерiне қайшы келсе, бала қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқоршылығына берiледi.

3. Сот сондай-ақ баланың асырап алынуына байланысты оған берiлген аты, әкесiнiң аты (егер бар болса) және тегi сақталды ма, сондай-ақ бала асырап алу кезінде өзгерген туған күні, айы, жылы мен туған жері қалпына келтірілді ме деген мәселені шешеді.

Он жасқа толған баланың аты, әкесiнiң аты немесе тегi оның келiсiмiмен ғана өзгертілуі мүмкiн.

4. Сот баланың мүдделерiн негiзге ала отырып, осы Кодекстің 139 және 141-баптарында белгiленген мөлшерде бұрынғы бала асырап алушыны баланы күтіп-бағуға арналған қаражатты төлеуге мiндеттеуге құқылы.

 

110-бап. Асырап алынған бала кәмелетке толған соң бала асырап алудың күшін жоюға жол бермеу

Бала асырап алудың күшiн жоюға бала асырап алушы мен асырап алынған баланың, сондай-ақ егер ата-ана құқықтарынан айырылмаған не олар шектелмеген немесе сот әрекетке қабiлетсiз деп танымаған асырап алынған баланың ата-аналары тiрi болса, олардың өзара келiсiмi болған жағдайларды қоспағанда, егер бала асырап алудың күшiн жою туралы талап қойылған кезде асырап алынған бала кәмелетке толса, бала асырап алудың күшiн жоюға жол берiлмейдi.

 

14-тарау. Бала асырап алу жөніндегі агенттіктерді аккредиттеуді жүргізу

 

111-бап. Жалпы ережелер

1. Аккредиттеу туралы өтініш берген кезде өз мемлекетінің аумағында аталған салада филиалдар немесе өкілдіктер құру жолымен өз қызметін кемінде он жыл жүзеге асыратын бала асырап алу жөніндегі агенттіктер (бұдан әрі - агенттіктер) аккредиттеуге жатады.

2. Аккредиттеу агенттіктің филиалы және (немесе) өкілдігі есептік тіркелгенге дейін жүргізіледі.

3. Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті органының, жергілікті атқарушы органдардың, жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар ұйымдарының қызметкерлері, олардың жұбайларын және жақын туыстарын қоса алғанда, агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің қызметкерлері бола алмайды.

4. Бала асырап алу жөніндегі агенттіктерді аккредиттеу қағидаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

 

112-бап. Агенттіктерді аккредиттеуді жүргізу тәртібі

1. Агенттіктерді аккредиттеу, соның ішінде аккредиттеуден бас тарту туралы мәселені Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы қарайды.

2. Агенттіктің сенім білдірген адамы Қазақстан Республикасының аумағында балаларды асырап алу жөніндегі жұмысты жүзеге асыру үшін мынадай құжаттарды:

1) құрылтай құжаттарының нотариатта куәландырылған көшірмелерін;

2) оның тиісті салада қызметті жүзеге асыруға өкілеттігін растайтын, агенттік орналасқан мемлекеттің құзыретті органы берген құжаттың көшірмесін;

3) агенттіктің өкілеттігін растайтын құжатты берген немесе агенттіктің Қазақстан Республикасының аумағында тиісті қызметті жүзеге асыру мүмкіндігі туралы қызметіне бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттің құзыретті органының ұсыным хатын;

4) бала асырап алуға үміткерлерге агенттік ұсынатын, көрсетілетін қызметтердің тізбесін;

5) асырап алынған балалардың тұрмыс жағдайлары мен тәрбиесіне бақылауды жүзеге асыру және белгіленген тәртіппен тиісті есептер және ақпарат беру жөніндегі міндеттемені;

6) бала асырап алушылардың өздері тұратын мемлекетке келген соң асырап алынған баланың Қазақстан Республикасының консулдық мекемесінде есепке қойылуын бақылауды жүзеге асыру жөніндегі міндеттемесін;

7) агенттіктің сенім білдірген адамға берген нотариатта куәландырылған сенімхатты қоса тіркей отырып, өтініш беруге міндетті.

Осы тармақтың 1) - 4) тармақшаларында санамаланған құжаттар олар берілген күннен бастап алты ай бойы жарамды болады. Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы қажет болған жағдайда осы құжаттардың түпнұсқа даналарын қосымша сұратуға құқылы.

Барлық ұсынылған құжаттар Қазақстан Республикасының заңнамасында және Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттарда көзделген тәртіппен заңдастырылуға тиіс.

3. Агенттікті аккредиттеу туралы шешімді Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы өз құзыреті шегінде аккредиттеу мүмкіндігі туралы тиісті қорытындылар беретін Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігімен, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігімен, денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігімен және халықты әлеуметтік қорғау саласындағы уәкілетті органмен келісе отырып қабылдайды.

4. Аккредиттеуден бас тартқан жағдайда, оны негіздей отырып, Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы аккредиттеу туралы немесе аккредиттеуден бас тарту туралы шешімді ол қабылданған күннен бастап он жұмыс күні ішінде шығарады.

5. Сенім білдірілген адамның аккредиттеу туралы өтініші Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңнамасында көзделген мерзімдерде қаралады.

6. Агенттікті аккредиттеу туралы шешім жоғалған кезде, өкіл тиісті өтініш берілген күннен бастап он жұмыс күні ішінде Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органында оның телнұсқасын алуы мүмкін.

7. Агенттік бір жыл мерзімге аккредиттеледі. Аккредиттеу туралы шешім иеліктен шығарылмайды және басқа адамдарға беруге жатпайды.

8. Агенттікті аккредиттеуден, оның қызмет мерзімін ұзартудан және (немесе) оның қызметін мерзімінен бұрын тоқтатудан бас тарту негіздері:

1) ұсынылған құжаттардың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес болмауы;

2) өз қызметі туралы дәйексіз мәліметтер ұсынуы;

3) агенттіктің немесе оның филиалдарының және (немесе) өкілдіктерінің қызметі туралы шет мемлекеттің құзыретті органдарынан, сондай-ақ Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарынан келіп түскен келеңсіз ақпараттың болуы;

4) агенттіктің орналасқан жері, қолайсыз әлеуметтік-экономикалық, саяси, экологиялық ахуал, мемлекетте әскери іс-қимылдардың жүзеге асырылуы;

5) агенттіктің филиалы және (немесе) өкілдігі қызметкерлерінің Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзуы;

6) агенттіктің асырап алынған балалардың тұрмыс жағдайлары мен тәрбиесін бақылау және белгіленген тәртіппен тиісті есептер және ақпарат беру жөніндегі өз міндеттемелерін бұзуы;

7) агенттіктің асырап алынған баланың белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының консулдық мекемесінде есепке қойылуын бақылауды жүзеге асыру жөніндегі өз міндеттемелерін бұзуы;

8) агенттіктің өз мемлекеті аумағында қызметінің тоқтатылуы болып табылады.

9. Өз қызметін аккредиттеуден бас тарту туралы шешімді алған агенттік алты ай өткен соң Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына қайтадан жүгінуге құқылы.

 

113-бап. Агенттіктер филиалдарының және (немесе) өкілдіктерінің қызметін ұзарту, тоқтата тұру және (немесе) тоқтату

1. Агенттікті аккредиттеу мерзімін ұзарту үшін ол аккредиттеу мерзімі өткенге дейін күнтізбелік отыз күннен кешіктірмей Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына мерзімді ұзарту туралы өтініш береді.

Агенттікті аккредиттеу мерзімін ұзарту туралы өтінішті Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы өтінішті қабылдаған күннен бастап он жұмыс күні ішінде қарайды. Агенттікті аккредиттеу мерзімін ұзарту туралы (ұзартудан бас тарту туралы) дәлелді шешімді Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы қабылдап, агенттіктің филиалына және (немесе) өкілдігіне шешім қабылданған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде жібереді.

2. Егер олар агенттікті алғашқы аккредиттеуден кейін бір жыл ішінде Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген барлық талаптарды сақтаған болса, осы баптың 1-тармағында көзделген мерзім өткен соң аккредиттеу мерзімі өздігінен ұзартылады.

3. Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы:

1) осы Кодекстің нормалары сақталмаған;

2) Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына және (немесе) өзге де мемлекеттік органдарға агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің қызметіне негізделіп шағымдар жасалған жағдайда, агенттікті аккредиттеу туралы шешімнің қолданылуын тоқтата тұрады.

Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы Агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің қызметін тоқтату туралы шешім қабылданған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде оларға хабарлайды.

4. Агенттікті аккредиттеу туралы шешімнің қолданылуын тоқтата тұруға әкеп соққан бұзушылықтар бір ай ішінде жойылған кезде Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы оны қайтадан қолданысқа енгізеді.

5. Агенттіктің филиалдары және (немесе) өкілдіктері мынадай жағдайларда:

1) балаларды асырап алу жөніндегі қызметін агенттіктің құрылтай құжаттарына сәйкес жүзеге асырмаса;

2) агенттікті аккредиттеу туралы шешімнің қолданылуын тоқтата тұруға әкеп соққан бұзушылықтарды бір ай ішінде жоймаса;

3) агенттіктің филиалы және (немесе) өкілдігі қызметін тоқтату туралы өтініш берсе;

4) агенттікті аккредиттеу туралы шешімнің қолданылу мерзімі өтсе және аккредиттеу мерзімін жаңа мерзімге ұзарту мүмкін болмаса, өз қызметін тоқтатады.

6. Агенттік филиалдарының және (немесе) өкілдіктерінің қызметін тоқтату мәселелері осы баптың 5-тармағында көрсетілген мән-жайлар анықталған (туындаған) күннен бастап он жұмыс күні ішінде қаралады.

Агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің қызметін тоқтату туралы дәлелді шешімді Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы қабылдайды және шешім қабылданған күннен бастап он жұмыс күні ішінде оған жібереді.

7. Агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің қызметін тоқтата тұру немесе тоқтату туралы шешім оны бұқаралық ақпарат құралдарында орналастыру арқылы тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің аумағында таратылады.

 

114-бап. Агенттік филиалының және (немесе) өкілдігінің құқықтары мен міндеттері

1. Агенттіктің филиалы және (немесе) өкілдігі:

1) агенттік орналасқан мемлекеттің азаматтарына, агенттік өкілдігі орналасқан аумақта тұрақты тұратын басқа да мемлекеттердің азаматтарына бала асырап алуда жәрдем көрсетуге;

2) асырап алынатын бала туралы белгіленген тәртіппен және көлемде ақпарат алуға;

3) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен лауазымды адамдардың және мемлекеттік органдардың іс-әрекеттеріне және шешімдеріне шағым жасауға;

4) Қазақстан Республикасының заңнамасындағы, бала асырап алу тәртібіндегі өзгерістер туралы ақпарат және өздерінің тікелей қызметіне қатысты басқа да ақпарат алуға құқылы.

2. Агенттіктердің филиалы және (немесе) өкілдігі белгіленген тәртіппен:

1) аккредиттеу алынғаннан кейін Қазақстан Республикасының заңнамасында заңды тұлғалардың филиалдарын және (немесе) өкілдіктерін есептік тіркеу үшін белгіленген тәртіппен есептік тіркеуден өтуге;

2) аумағында бала асырап алу жөніндегі қызмет жүзеге асырылатын, Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті органы мен оның аумақтық бөлімшесіне есептік тіркеу туралы куәлікті ұсынуға;

3) Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілетті органы мен оның аумақтық бөлімшесін өз қызметінің басталуы туралы бес күн мерзімде хабардар етуге;

4) асырап алуға бала таңдау үшін бала асырап алуға үміткерлердің құжаттарын Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына, сондай-ақ бала асырап алу үшін сотқа ұсынуға;

5) бала асырап алуға үміткерлердің өтініштері негізінде баланың аты, жасы, жынысы, денсаулық жағдайы туралы ақпарат алуға;

6) бала асырап алуға үміткерлерді қабылдау мен орналастыруды және оларға бала асырап алуды ресімдеуде қажетті көмек ұйымдастыруға;

7) бала асырап алу туралы істерді қарау кезінде сот отырыстарына қатысуға, бала асырап алу туралы сот шешімін алуға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының шегінен кету үшін баланың тууы, бала асырап алу туралы куәліктерді және баланың паспортын ресімдеуде бала асырап алушыларға жәрдем көрсетуге;

8) Қазақстан Республикасының аумағында бала асырап алуға үміткерлердің, сондай-ақ бала асырап алушылардың мүдделерін білдіру бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге де қызметті жүзеге асыруға міндетті.

3. Агенттіктердің филиалдары және (немесе) өкілдіктері Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына аумағында асырап алынған бала тұратын мемлекеттің құзыретті органы дайындаған, бала асырап алушылардың өздерінің отбасындағы балалардың тұрмыс жағдайы мен тәрбиесі туралы есептер (бұдан әрі - есептер) ұсынуды ұйымдастырады.

4. Бала асырап алу туралы сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін алғашқы үш жылда есеп әрбір алты ай сайын ұсынылады. Кейіннен есептер жыл сайын ұсынылады.

5. Есептер тиісті шет мемлекеттің ресми тілінде ұсынылады.

Егер Қазақстан Республикасының заңнамасында өзгеше көзделмесе, ұсынылатын есептер белгіленген тәртіппен заңдастырылуға, сондай-ақ қазақ немесе орыс тіліне аударылуға тиіс. Бұл ретте, аударманың мәтіні не аудармашының қолтаңбасы бала асырап алушылардың тұрғылықты жері бойынша Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерінде куәландырылады не оны Қазақстан Республикасының аумағындағы нотариус куәландырады.

6. Асырап алынған балаларды консулдық есепке қою туралы есептер мен ақпараттың есепке алынуы Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы айқындайтын тәртіппен жүргізіледі.

 

4-бөлім. Қорғаншылық немесе қамқоршылық

 

15-тарау. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және орналастыру

 

115-бап. Жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау

1. Жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына және өз өкілеттіктері шегінде басқа да мемлекеттік органдарға, сондай-ақ осы балалардың заңды өкілдеріне жүктеледі.

2. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалудың нақты мән-жайларын негiзге ала отырып, жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алу жөніндегі қызметті ұйымдастыру, балаларды орналастырудың нысандарын таңдау, сондай-ақ оларды күтіп-бағу, тәрбиелеу және оқыту жағдайларын одан әрi бақылау жергілікті атқарушы органдарға жүктеледі.

3. Мемлекеттік органдардың өз құзыреті шегіндегі қызметін қоспағанда, жеке және заңды тұлғалардың жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды іріктеу, орналастыру, беру жөнiндегi қызметі бойынша делдалдық және кез келген өзге де қызметке тыйым салынады.

Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың және жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және орналастыру бойынша өздеріне жүктелген міндеттерді, балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды орындайтын басқа да ұйымдардың қызметі, сондай-ақ агенттіктердің осы Кодексте көзделген қызметі бала асырап алу жөніндегі делдалдық қызмет болып табылмайды.

Осы бапта аталған жеке және заңды тұлғалар өз қызметінде коммерциялық мақсаттарды көздей алмайды.

 

116-бап. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау нысандары

Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау оларды - отбасына (асырап алуға, қамқоршылыққа немесе қорғаншылыққа, патронатқа) тәрбиелеуге, ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар үшін барлық үлгідегі ұйымдарға беру арқылы жүзеге асырылады.

 

117-бап. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және есепке алу

1. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтауды ата-ананың қамқорлығының болмауы туралы өздеріне белгілі болған барлық жеке және заңды тұлғалар жүзеге асырады.

2. Жеке және заңды тұлғалар жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар туралы олардың тұратын жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарды кешіктірмей хабардар етуге міндетті.

3. Медициналық ұйымдардың лауазымды адамдары жаңа туған бала қалдырылған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органына бұл туралы хабарлауға міндетті.

4. Жергілікті атқарушы орган оның ата-аналары немесе оның туыстары жағынан қамқорлықтың болмау фактісі анықталған кезде, мәліметтер алынған күннен бастап үш күн ішінде баланың тұрмыс жағдайын зерттеп-қарап шығуға және баланы орналастыру туралы мәселе шешілгенге дейін оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге міндетті.

5. Аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органы жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұратын жері бойынша олар туралы мәліметтер түскен күннен бастап бір ай ішінде баланы орналастыруды қамтамасыз етеді (бастапқы есеп).

Баланы отбасына тәрбиеге беру мүмкін болмаған кезде баланы өңірлік есепке алу және кейіннен оны Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының отбасы тәрбиесіне орналастыруда жәрдем көрсету үшін бір ай өткен соң бала туралы мәліметті тиісті аумақтық-әкімшілік бөліністердің қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органына жібереді.

6. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды Қазақстан Республикасының азаматтарына асырап алуға, қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронат тәрбиешілері отбасы тәрбиесіне беру мүмкін болмаған кезде өзіне бала туралы мәліметтер түскен күннен бастап екі ай мерзім өткен соң жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орталықтандырылған есепке қою үшін Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органына хабарлауға міндетті.

Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және асырап алуға жататын балаларды есепке алуды ұйымдастыру және олар туралы ақпаратқа қол жеткізу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

 

118-бап. Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру

1. Баланың мүддесіне сай асырап алуға, қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа немесе баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт бойынша отбасы тәрбиесіне, ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде, барлық үлгідегі (білім беру, медициналық және басқа да) ұйымдарға берілген жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру кезінде оның ұлты, белгілі бір дінге және мәдениетке қатыстылығы, ана тілі, тәрбиелеу мен оқытуда сабақтастықты қамтамасыз ету мүмкіндігі ескерілуі мүмкін.

2. Жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар, отбасы тәрбиесіне немесе осы баптың 1-тармағында көрсетілген ұйымдарға орналастырылғанға дейін балаларға қорғаншылық немесе қамқоршылық міндеттерін атқару баланың тұрған жері бойынша уақытша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жүктеледі.

 

16-тарау. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты белгілеу тәртібі

 

119-бап. Қорғаншылық немесе қамқоршылық белгіленетін адамдар

1. Жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды күтіп-бағу, тәрбиелеу және оқыту мақсатында, сондай-ақ олардың мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтары мен мүдделерiн қорғау үшiн оларға қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiленедi.

2. Сондай-ақ, әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектеулі кәмелетке толған адамдардың мүлiктiк және жеке мүлiктiк емес құқықтары мен мүдделерiн қорғау үшiн қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiленедi.

3. Бұл мән-жайлар балалардың мүдделеріне сай келетін жағдайларды қоспағанда, бір отбасында тәрбиеленген бірге туған ағалы-інілер мен апалы-сіңлілерді әртүрлі адамдардың қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа алуына жол берілмейді.

 

120-бап. Мемлекеттің қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функциялары

1. Мемлекет кәмелетке толмағандарға және әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке қабілеті шектеулі кәмелетке толған адамдарға қатысты қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі өз функцияларын жергілікті атқарушы органдар арқылы жүзеге асырады.

2. Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы мен оның аумақтық бөлімшелері мемлекеттік органдардың және ұйымдардың кәмелетке толмағандарға қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі қызметін үйлестіруді және өзара іс-қимылын ұйымдастыруды жүзеге асырады.

3. Мемлекеттің қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функциялары Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.

 

121-бап. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты белгілеу

1. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа мұқтаж адамның тұрғылықты жерi бойынша не қамқорлыққа жататын мүліктің орналасқан жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiлейдi. Жекелеген жағдайларда қорғаншылық немесе қамқоршылық қорғаншының немесе қамқоршының тұрғылықты жерi бойынша белгiленуi мүмкiн.

2. Адамды әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектеулі деп тану туралы шешiм заңды күшiне енген кезден бастап үш күн iшiнде сот оған қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiлеу үшiн бұл туралы сол адамның тұрғылықты жерi бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға хабарлауға мiндеттi.

3. Адамға қорғаншылықты немесе қамқоршылықты немесе мүлікке қорғаншылықты белгiлеу қажеттiгi туралы тиiстi органдарға белгiлi болған кезден бастап бiр ай iшiнде қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiленедi.

4. Қорғаншы немесе қамқоршы тағайындауға мүдделi адамдар сот тәртiбiмен шағым жасауы мүмкiн.

 

122-бап. Қорғаншылар немесе қамқоршылар

1. Мыналарды:

1) сот әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектеулі деп таныған адамдарды;

2) сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе сот ата-ана құқықтарын шектеген адамдарды;

3) өзiне Қазақстан Республикасының заңында жүктелген мiндеттердi тиiсiнше орындамағаны үшiн қорғаншы немесе қамқоршы мiндеттерінен шеттетiлген адамдарды;

4) егер сот олардың кiнәсi бойынша бала асырап алудың күшiн жойса, бұрынғы бала асырап алушыларды;

5) денсаулық жағдайына байланысты қорғаншы немесе қамқоршы мiндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдарды қоспағанда, тек қана кәмелетке толған адамдар қорғаншылар немесе қамқоршылар бола алады.

2. Қорғаншы немесе қамқоршы тек қана оның келiсiмiмен тағайындалуы мүмкiн. Егер бұл қамқорлыққа алынушының мүдделерiне қайшы келмесе, жұбайы, ата-аналары, туыстары немесе қамқорлыққа алынушыға жақын басқа да адамдар қорғаншы немесе қамқоршы болып тағайындалуда басым құқыққа ие болады.

Егер қамқорлыққа алынушылардың мүдделерiнiң арасында қайшылықтар болмаса, бiрнеше адам үшін бiр қорғаншы немесе қамқоршы тағайындауға жол берiледi.

3. Әрекетке қабiлеттi және ата-ана құқықтарынан айрылмаған, бiрақ олардың тәрбиесін жүзеге асыра алмайтын ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларына қорғаншы немесе қамқоршы тағайындау кезінде, қорғаншылар немесе қамқоршылар ата-аналардың тiлегi ескерiле отырып тағайындалады.

Балаға қорғаншы немесе қамқоршы тағайындау кезiнде қорғаншының немесе қамқоршының адамгершiлiк және өзге де жеке қасиеттерi, оның қорғаншылық немесе қамқоршылық мiндеттерiн орындауға қабiлетi, қорғаншы немесе қамқоршы мен баланың арасындағы қатынастар, қорғаншының немесе қамқоршының отбасы мүшелерiнiң балаға көзқарасы, сондай-ақ, егер бұл мүмкiн болса, баланың өз тiлегi ескерiледi.

Егер кәмелетке толмаған балаға қорғаншы немесе қамқоршы болып тағайындалатын адам некеде тұрса (ерлі-зайыпты болса), оның жұбайының келiсiмi талап етiледi.

4. Қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа мұқтаж және тиiстi білім беру, медициналық ұйымдардағы, халықты әлеуметтiк қорғау ұйымдарындағы адамдардың қорғаншылары немесе қамқоршылары осы ұйымдардың әкiмшiлiктері болып табылады.

Қорғаншының немесе қамқоршының мұндай ұйымға баланы уақытша орналастыруы қорғаншының немесе қамқоршының осы балаға қатысты құқықтары мен мiндеттерiн тоқтатпайды.

5. Қорғаншылар немесе қамқоршылар кез келген адамдарға қатысты, оның iшiнде сотта өкiлеттiктерін арнайы растамастан, өз қамқорлығына алынғандардың құқықтары мен мүдделерiн қорғайды.

 

17-тарау. Қорғаншылардың немесе қамқоршылардың және қамқорлыққа алынғандардың құқықтық жағдайы

 

123-бап. Қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы адамдардың құқықтары

Осы Кодекстің 60-62 және 67-баптарында көзделген құқықтармен қатар, қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы адамдардың сондай-ақ:

1) өздерінің адамдық қадыр-қасиеттерінің құрметтелуіне;

2) қорғаншы немесе қамқоршы тарапынан қамқорлық жасалуына;

3) осы Кодекстің 126-бабының 4-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, онымен бірге тұруға;

4) өздеріне тиесілі алиментке, жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге;

5) тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын сақтауға;

6) қорғаншы немесе қамқоршы тарапынан жасалатын қиянаттан қорғалуға;

7) қорғаншының немесе қамқоршының отбасында тәрбиеленуге;

8) өздеріне күтіп-бағу, тәрбиелеу, білім алу және жан-жақты даму үшін жағдайлардың қамтамасыз етілуіне;

9) тұрғын үйі болмаған жағдайда оны Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасына сәйкес алуға құқықтары бар.

 

124-бап. Жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және білім беру, медициналық ұйымдардағы және басқа да ұйымдардағы балалардың құқықтары

1. Осы Кодекстің 60-62 және 67-баптарында көзделген құқықтармен қатар, жетім балалардың, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және білім беру, медициналық ұйымдардағы және басқа да ұйымдардағы балалардың сондай-ақ:

1) күтіп-бағуға, тәрбиеленуге, білім алуға, жан-жақты дамуға, өздерінің адамгершілік қадыр-қасиеттерінің құрметтелуіне, өз мүдделерінің қамтамасыз етілуіне;

2) өздеріне тиесілі алиментке, жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге;

3) тұрғын үйге меншік құқығын немесе оны пайдалану құқығын сақтауға, ал тұрғын үйі болмаған жағдайда, оны Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасына сәйкес алуға;

4) жергілікті атқарушы органдар жүзеге асыратын жұмысқа орналасуда жәрдем көрсетілуіне құқықтары бар.

2. Осы ұйымдар түлектерінің құқықтарын қорғау қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жүктеледі.

 

125-бап. Қорғаншылардың немесе қамқоршылардың өз міндеттерін атқаруы

1. Қорғаншылар заң жүзiнде қамқорлыққа алынушылардың өкiлдерi болып табылады және олардың атынан және олардың мүддесінде барлық қажеттi мәмiлелердi жасайды.

2. Қамқоршылар өздерiнiң қамқоршылығындағы адамдардың өз бетiнше жасауға құқығы жоқ мәмiлелердi жасауға келiсiм бередi, қамқорлыққа алынушыларға өз құқықтарын жүзеге асыруына және мiндеттерiн атқаруына жәрдем көрсетедi, сондай-ақ оларды үшiншi тұлғалардың тарапынан жасалатын қиянаттардан қорғайды.

Қорғаншы немесе қамқоршы қамқорлыққа алынушыларды өз есебiнен күтіп-бағуға мiндеттi емес. Қамқорлыққа алынушыны күтіп-бағу қамқорлыққа алынушының алатын жалақысы, алиментi және басқа да әлеуметтiк төлемдерi есебiнен, сондай-ақ оған тиесiлi мүлiктің есебiнен жүзеге асырылады.

Қамқорлыққа алынушыны күтіп-бағуға жеткiлiктi қаражат болмаған кезде, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар оны күтіп-бағуға жәрдемақы тағайындайды.

Қорғаншыларға немесе қамқоршыларға жетім баланы (жетім балаларды) және ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған баланы (балаларды) күтіп-бағуға жәрдемақы тағайындау тәртібін және төлеу мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.

3. Қорғаншылар немесе қамқоршылар өздерiнiң қамқорлығына алынғандарды күтіп-бағу, олардың күтімі мен емделуiн қамтамасыз ету, олардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау жөнінде қамқорлық жасауға мiндеттi. Көрсетілген мiндеттер сот әрекет қабiлетi шектеулі деп таныған кәмелетке толған адамдардың және әрекетке толық қабілетті деп жарияланған кәмелетке толмағандардың қамқоршыларына жүктелмейдi.

4. Егер адам әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған негіздер жойылса, қорғаншы немесе қамқоршы қамқорлыққа алынушыны әрекетке қабілетті деп тану туралы сотқа өтініш беруге міндетті.

 

126-бап. Баланың қорғаншысының немесе қамқоршысының құқықтары мен міндеттері

1. Баланың қорғаншысы немесе қамқоршысы қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы баланы тәрбиелеуге, оның денсаулығына, дене бітімі, психикалық, адамгершiлiк және рухани жағынан дамуына қамқорлық жасауға мiндеттi.

Көрсетілген міндеттер сот тәртібімен әрекет қабілеті шектелген кәмелетке толған адамдардың қамқоршыларына жүктелмейді.

Қорғаншы немесе қамқоршы баланың пiкiрi мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның ұсынымдарын ескере отырып, сондай-ақ осы Кодекстің 72-бабында көзделген талаптар сақталған жағдайда, қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы баланы тәрбиелеудiң тәсілдерін өз бетінше айқындауға құқылы.

Қорғаншы немесе қамқоршы баланың пiкiрiн ескере отырып, баланың бiлiм алу ұйымын және оқу нысанын таңдауға құқығы бар және баланың міндетті орта бiлiм алуын қамтамасыз етуге мiндеттi.

2. Қорғаншы немесе қамқоршы қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы баланы өздерiнде заңды негiздерсiз ұстап отырған кез келген адамдардан, оның iшiнде баланың жақын туыстарынан қайтарып алуды сот арқылы талап етуге құқылы.

3. Мұндай араласу баланың мүдделерiне сай келмейтін жағдайларды қоспағанда, қорғаншы немесе қамқоршы баланың өз ата-аналарымен және басқа да жақын туыстарымен араласуына кедергі келтіруге құқылы емес.

4. Қамқорлыққа алынушылар білім беру ұйымында немесе медициналық ұйымда тәрбиеленуде немесе емделуде болған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың қорғаншылары немесе қамқоршылары өздерiнің қамқорлығына алғандармен бiрге тұруға мiндеттi. Бұл қамқорлыққа алынушының тәрбиесiне және оның құқықтары мен мүдделерiн қорғауға қолайсыздық туғызбайтын болса, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның рұқсатымен қамқоршының он алты жасқа толған қамқорлыққа алынушыдан бөлек тұруына жол берiледi.

Қорғаншылар немесе қамқоршылар қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға тұрғылықты жерiнiң өзгергенi туралы хабарлауға мiндеттi.

5. Қорғаншы кемiнде алты айда бiр рет қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға қамқорлыққа алынушының денсаулық жағдайы туралы және оны тәрбиелеу жөнiндегi, сондай-ақ оның мүлкiн басқару жөнiндегi жұмыс туралы есептер беруге мiндеттi.

 

127-бап. Әрекетке қабілетті азаматтарды қамқоршылыққа алу

1. Денсаулық жағдайына байланысты өз құқығын жүзеге асыра алмайтын және қорғай алмайтын және мiндеттерiн орындай алмайтын әрекетке қабiлеттi кәмелетке толған адамның өтiнiшi бойынша оған қамқоршылық белгiленуi мүмкiн.

2. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган әрекетке қабiлеттi кәмелетке толған адамның келiсiмiмен ғана оған қамқоршы тағайындауы мүмкiн.

3. Әрекетке қабiлеттi кәмелетке толған қамқорлыққа алынушыға тиесiлi мүлiкке билiк етудi қамқоршы қамқорлыққа алынушымен жасалған тапсырма шарты немесе мүлiктi сенiмгерлікпен басқару негiзiнде жүзеге асырады.

Қамқоршы қамқорлыққа алынушыны күтіп-бағуға және оның тұрмыстық қажеттерiн қанағаттандыруға бағытталған тұрмыстық және өзге де мәмiлелердi жасасуды қамқорлыққа алынушының келiсiмiмен жүзеге асырады.

4. Әрекетке қабiлеттi кәмелетке толған адамның талап етуі бойынша оны қамқоршылыққа алу тоқтатылуы мүмкiн.

Қамқоршылыққа алынған адамның қамқоршысы осы Кодекстің 129-бабында көзделген жағдайларда өзiне жүктелген мiндеттердi орындаудан босатылады.

 

128-бап. Қамқорлыққа алынушының мүлкіне билік ету

1. Қамқорлыққа алынушының өз бетінше билiк етуге құқығы бар табыстарын қоспағанда, қамқорлыққа алынған адамның табыстарын, оның iшiнде қамқорлыққа алынушының мүлкiн басқарудан түскен оған тиесілі табыстарды тек қана қамқорлыққа алынушының мүддесінде және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның алдын ала рұқсатымен қорғаншы немесе қамқоршы жұмсайды.

Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның алдын ала рұқсатынсыз, қорғаншы немесе қамқоршы қамқорлыққа алынушының табысы ретiнде оған тиесiлi, қамқорлыққа алынушыны күтіп-бағу үшiн қажеттi сома есебiнен ең төмен күнкөріс шегінде шығыстар шығаруға құқылы.

Жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар ұйымдарының басшылары тәрбиеленушілердің алименттен, жәрдемақылардан түскен қаражаттарын және басқа да әлеуметтік төлемдерін банк шоттарынан алуға құқығы жоқ.

2. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның алдын ала рұқсатынсыз қорғаншы қамқорлыққа алынушының мүлкін иеліктен шығару, оның ішінде айырбастау немесе сыйға тарту жөніндегі мәмілелерді жасасуға немесе оның атынан кепілгерлік, осы мүлікті жалға (жалдауға), өтеусіз пайдалануға беру немесе кепілге салу шартын, қамқорлыққа алынушының заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлікпен тиесілі құқықтарынан бас тартуына, оның мүлкін бөлуге немесе одан үлесті бөліп алуға әкеп соғатын мәмілелерді жасасуға, сондай-ақ қамқорлыққа алынушының мүлкін азайтуға әкеп соғатын кез келген мәмілелерді жасасуға, ал қамқоршы оларды жасасуға келісім беруге құқылы емес. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган көрсетілген мәмiлелердің нәтижесiнде қорғаншы алған қаражаттың қалай жұмсалуға тиiс екенiн айқындайды.

Қамқорлыққа алынушының мүлкiн басқару тәртiбi Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалады.

3. Мүлiктi қамқорлыққа алынушыға сый ретiнде немесе өтеусіз пайдалануға берудi қоспағанда, қорғаншының немесе қамқоршының, олардың жұбайлары мен жақын туыстарының қамқорлыққа алынушымен мәмiлелер жасасуға, сондай-ақ мәмiлелер жасасу немесе қамқорлыққа алынушы мен қорғаншы немесе қамқоршының жұбайы және олардың жақын туыстары арасында сот iстерiн жүргiзу кезінде қамқорлыққа алынушының атынан өкiлдiк етуге құқылы емес.

Қамқорлыққа алынушының қорғаншыға немесе қамқоршыға, оның жұбайына немесе туыстарына осы адам қорғаншы немесе қамқоршы болып тағайындалғанға дейін туындаған борыштары қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның рұқсатымен төленедi.

 

129-бап. Қорғаншыларды немесе қамқоршыларды өз міндеттерін атқарудан босату және шеттету

1. Кәмелетке толмаған қамқорлыққа алынушы оның ата-аналарына немесе оны асырап алушыларға қайтарылған жағдайларда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган қорғаншыны немесе қамқоршыны өз мiндеттерiн атқарудан босатады.

Қамқорлыққа алынушы тиісті білім беру ұйымына, медициналық және медициналық-әлеуметтік ұйымға немесе басқа да арнайы ұйымға орналастырылған кезде, егер бұл қамқорлыққа алынушының мүдделерiне қайшы келмесе, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган бұрын тағайындалған қорғаншыны немесе қамқоршыны өз мiндеттерiн атқарудан босатады.

2. Қорғаншы немесе қамқоршы дәлелдi себептер болған кезде (науқастануы, мүлiктiк жағдайының өзгеруi, қамқорлыққа алынушымен өзара түсiнiстіктің болмауы және басқалары) өз өтiнiшi бойынша немесе қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның бастамасы бойынша өз мiндеттерiн атқарудан босатылады.

3. Қорғаншының немесе қамқоршының өз міндеттерін тиісінше атқармауына, оның ішінде қорғаншылықты немесе қамқоршылықты жеке басының мақсаттарына пайдалануына не қамқорлыққа алынушыны қадағалаусыз және қажетті көмексіз қалдыруына тыйым салынады.

Осы тармақтың бірінші бөлігінде көзделген жағдайларда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган қорғаншыны немесе қамқоршыны осы міндеттерді атқарудан шеттетуге және қажетті шаралар қолдануға міндетті.

 

130-бап. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты тоқтату

1. Қамқорлыққа алынушыны әрекетке қабiлеттi деп тану немесе қорғаншының немесе қамқоршының не қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның өтініші бойынша оның әрекет қабiлетi шектелуiнiң күшiн жою туралы сот шешiм шығарған жағдайларда кәмелетке толған адамдарға қорғаншылық немесе қамқоршылық тоқтатылады.

2. Қамқорлыққа алынған жас бала он төрт жасқа толған соң оған қорғаншылық тоқтатылады, ал қорғаншылық мiндетiн жүзеге асырған адам бұл туралы қосымша шешiмсiз кәмелетке толмаған баланың қамқоршысы болады.

3. Қамқорлыққа алынушы он сегiз жасқа толған соң, сондай-ақ ол некеге отырған (ерлі-зайыпты болған) кезде кәмелетке толмаған балаға қамқоршылық ерекше рұқсатсыз-ақ тоқтатылады.

 

131-бап. Қорғаншылардың немесе қамқоршылардың іс-әрекеттеріне шағым жасау

Қамқорлыққа алынушының мүддесінде оның тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органда не сотта қорғаншылардың немесе қамқоршылардың іс-әрекеттеріне шағым жасалуы мүмкін.

 

132-бап. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның шешімдеріне шағым жасау

Мүдделі тұлғалар барлық мәселелер бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың шешімдеріне сот тәртібімен шағым жасауы мүмкін.

 

18-тарау. Патронат

 

133-бап. Патронат

1. Патронат нысанындағы қорғаншылық немесе қамқоршылық кәмелетке толмаған жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, оның ішінде білім беру ұйымдарындағы, медициналық немесе басқа да ұйымдардағы балаларға белгіленеді.

2. Баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген адам мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган арасында жасалған баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың туындауына негіз болып табылады.

3. Патронаттық тәрбие туралы ережені Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

 

134-бап. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт

1. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт баланы күтіп- бағу, тәрбиелеу және білім беру жағдайларын, патронат тәрбиешілердің құқықтары мен міндеттерін, патронат тәрбиешілерге қатысты қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның міндеттерін, сондай-ақ мұндай шарттың тоқтатылу негіздері мен салдарларын көздеуге тиіс.

Бала патронат тәрбиешіге көрсетілген шартта көзделген мерзімге тәрбиелеуге беріледі.

Патронаттық тәрбиелеуге берілген әрбір балаға жеке шарт жасалады.

Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарттың мерзімі аяқталған жағдайда, оның отбасында болу мерзімін ұзарту жаңа шарттың негізінде жүргізіледі.

2. Патронат тәрбиешілердің еңбегіне ақы және оларға ақшалай төлем төлеу тәртібі мен мөлшері Қазақстан Республикасының заңнамасымен айқындалады.

3. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт:

1) дәлелді себептері (науқастануы, отбасылық немесе материалдық жағдайының өзгеруі, баламен өзара түсіністіктің болмауы, балалар арасындағы жанжалдар және басқалар) болған кезде патронат тәрбиешілердің бастамасы бойынша;

2) баланы күтіп-бағу, тәрбиелеу және білім беру үшін қолайсыз жағдайлар туындаған кезде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның бастамасы бойынша;

3) бала ата-анасына қайтарылған, туыстарына берілген немесе бала асырап алынған жағдайларда мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін.

 

135-бап. Патронат тәрбиешілер

1. Патронат тәрбиешілердің тәрбиелеуге қабылдап алынған балаға қатысы бойынша қорғаншылар мен қамқоршылар сияқты құқықтары мен міндеттері болады. Оларға осы Кодекстің 122-бабында көзделген талаптар қойылады.

2. Патронат тәрбиешілерді іріктеуді қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті орган бекіткен патронат тәрбиешілерге қойылатын талаптар туралы қағидаларға сәйкес жүргізеді.

 

136-бап. Патронат белгіленетін бала

1. Баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт бойынша беру үшін оны алдын ала таңдауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органмен және баланы күтіп-бағатын ұйым әкімшілігінің келісімі бойынша баланы отбасына қабылдауға тілек білдірген адамдар жүзеге асырады.

Ағалы-інілерді, апалы-сіңлілерді ажыратуға, бұл балалардың мүдделеріне сай келетін және балалар өздерінің туыстығы туралы білмеген, бірге тұрмаған және бірге тәрбиеленбеген жағдайларды қоспағанда, жол берілмейді.

2. Баланы патронат тәрбиешілерге беру оның пікірі ескеріле отырып, жүзеге асырылады. Он жасқа толған бала оның келісімімен ғана берілуі мүмкін.

3. Патронат тәрбиешілерге берілген бала өзіне тиесілі алиментке, жинақтаушы зейнетақы қорларынан төленетін ата-аналарының зейнетақы төлемдеріне, жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге құқығын, сондай-ақ тұрғын жайға меншік құқығын немесе тұрғын жайды пайдалану құқығын сақтайды. Патронат тәрбиешілерге берілген баланың тұрғын жайы болмаған кезде Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасына сәйкес оған тұрғын жай берілуіне құқығы бар.

Тәрбиеленушіге тиесілі ақшалай қаражатты және басқа да мүлікті сақтау баланы патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарттың қолданылу уақытына патронат тәрбиешіге жүктеледі.

Патронат тәрбиешілерге берілген бала осы Кодекстің 60-62 және 67-баптарында көзделген құқықтарға да ие болады.

 

137-бап. Патронат тәрбиешілерге берілген баланы күтіп-бағу

1. Патронат тәрбиешілерге берілген әрбір баланы күтіп-бағуға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен және мөлшерде ай сайын ақшалай қаражат төленеді.

2. Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган патронат тәрбиешілерге қажетті көмек көрсетуге, баланың өмірі мен тәрбиесіне қалыпты жағдай жасауға жәрдемдесуге міндетті, сондай-ақ патронат тәрбиешілерге жүктелген баланы күтіп-бағу, тәрбиелеу және білім беру жөніндегі міндеттердің орындалуын бақылауды жүзеге асыруға міндетті.

 

5-бөлім. Отбасы мүшелерінің алименттік қатынастары

 

19-тарау. Ата-аналар мен балалардың алименттік міндеттемелері

 

138-бап. Ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

1. Ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын күтіп-бағуға міндетті. Кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағудың тәртібі мен нысанын ата-аналар дербес айқындайды.

Ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын, сондай-ақ жалпы орта, техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм беру жүйесінде, күндізгі оқу нысаны бойынша жоғары бiлiм беру жүйесiнде оқитын кәмелетке толған балаларын күтіп-бағу туралы келісім (алимент төлеу туралы келісім) жасасуға құқылы.

2. Егер ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларына, сондай-ақ жалпы орта, техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi бiлiм беру жүйесінде, күндізгі оқу нысаны бойынша жоғары бiлiм беру жүйесiнде оқитын жиырма бір жасқа дейінгі кәмелетке толған балаларына күтіп-бағу қаражатын ерікті түрде бермеген жағдайда, бұл қаражат олардан сот тәртібімен өндіріп алынады.

3. Ата-аналардың алимент төлеу туралы келісімі болмаған кезде, кәмелетке толмаған балаларға күтіп-бағу қаражаты берілмеген кезде және сотқа талап-арыз берілмеген кезде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган кәмелетке толмаған балаларға олардың ата-аналарынан алимент өндіріп алу туралы талап-арыз беруге құқылы.

 

139-бап. Кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағуға сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

1. Алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде сот кәмелетке толмаған балаларға олардың ата-аналарынан алиментті ай сайын мынадай мөлшерде: бір балаға - ата-анасы табысының және (немесе) өзге де кірісінің - төрттен бір бөлігін; екі балаға - үштен бір бөлігін; үш және одан да көп балаға тең жартысын өндіріп алады.

2. Бұл үлестердің мөлшерін сот тараптардың материалдық немесе отбасылық жағдайларын және назар аударарлық өзге де мән-жайларды ескере отырып, кемітуі немесе көбейтуі мүмкін.

 

140-бап. Кәмелетке толмаған балаларға алимент ұсталатын жалақының және (немесе) өзге де кірістің түрлері

Ата-аналардың алатын және алимент ұсталатын жалақысы және (немесе) өзге де кірісі түрлерінің тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

 

141-бап. Тұрақты ақша сомасында балаларға алимент өндіріп алу

1. Ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларына алимент төлеу туралы келісімі болмаған кезде және ата-ананың табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлестік қатынаста алимент өндіріп алу мүмкін болмаған, қиындық тудырған немесе тараптардың бірінің мүдделерін елеулі түрде бұзатын жағдайларда, сот тұрақты ақша сомасында немесе бір мезгілде үлеспен және тұрақты ақша сомасында ай сайын өндіріп алынатын алимент мөлшерін айқындауға құқылы.

Мұндай жағдайларға тұрақты емес, өзгермелі табысы және (немесе) өзге де кірісі бар не, егер ата-ана табысын және (немесе) өзге де кірісін толығымен немесе ішінара заттай алатын ата-аналардан алимент өндіріп алу жатады.

2. Күндізгі оқу нысаны бойынша жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру жүйесінде, жоғары білім беру жүйесінде оқитын жиырма бір жасқа дейінгі балаларға күтіп-бағу қаражатын өндіріп алу алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде сот тәртібімен тұрақты ақша сомасында жүргізіледі.

3. Тұрақты ақша сомасының мөлшерін сот тараптардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен басқа да назар аударарлық мән-жайларды ескере отырып, баланың бұрынғы қамтамасыз етілу деңгейін мүмкіндігінше сақтайтын көлемдегі айлық есептік көрсеткіш мөлшерін негізге алып айқындайды.

4. Егер ата-аналардың әрқайсысының қолында балалар қалатын болса, алименттің мөлшері оның біреуінен аз қамтылған екіншісінің пайдасына осы баптың 3-тармағына сәйкес ай сайын өндіріп алынатын және сот айқындайтын тұрақты ақша сомасында белгіленеді.

 

142-бап. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға алимент өндіріп алу және оны пайдалану

Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға алимент осы Кодекстің 138-141-баптарына сәйкес өндіріп алынады және балалардың қорғаншысына немесе қамқоршысына немесе олардың патронат тәрбиешілеріне төленеді.

Қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронат тәрбиешіге берілген балаларға арналған алимент төлемдерінің сомасы екінші деңгейдегі банктерде ашылған осы балалардың депозиттік шоттарына аударылады.

 

143-бап. Еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балалардың алимент алуға құқығы

1. Еңбекке жарамды ата-аналар өздерінің көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларын күтіп-бағуға міндетті.

2. Алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларға алимент мөлшерін сот алимент төлеу кезіндегі қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің еселенген қатынасында, тараптардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен басқа да назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, айқындайды.

 

144-бап. Ата-аналардың балаларды күтіп-бағуға арналған қосымша шығыстарға қатысуы

1. Алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде және ерекше жағдайлар (кәмелетке толмаған балалардың немесе көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балалардың ауыр науқастануы, мертігуі, оларға бөгде адамның бағып-күтуіне ақы төлеу қажеттігі және басқа да мән-жайлар) болған кезде сот осы мән-жайлардан туындаған қосымша шығыстарды көтеруге қатысуға ата-аналардың әрқайсысын тартуы мүмкін.

2. Егер ата-аналардың қосымша шығыстарды көтеруге қатыстырылу тәртібі және осы шығыстардың мөлшері екіжақты келісім бойынша айқындалмаса, онда сот ата-аналардың, басқа да балалардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен тараптардың назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, ай сайын төленуге тиісті алиментті төлеу кезіндегі айлық есептік көрсеткіштің еселенген қатынасында белгілейді.

3. Сот ата-аналарды нақты шеккен қосымша шығыстарды өтеуге де, балаларды күтіп-бағуға болашақта жасалуға тиіс қосымша шығыстарды өтеуге де қатысуын міндеттеуге құқылы.

 

145-бап. Кәмелетке толған балалардың ата-аналарын күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

1. Еңбекке жарамды кәмелетке толған балалар өздерінің көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз ата-аналарын күтіп-бағуға және оларға қамқорлық жасауға міндетті.

2. Алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз ата-аналарға алимент олардың еңбекке жарамды кәмелетке толған балаларынан сот тәртібімен өндіріп алынады.

3. Балалардың әрқайсысынан өндіріп алынатын алименттің мөлшерін сот ата-аналары мен балаларының материалдық және отбасылық жағдайлары мен тараптардың басқа да назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, алимент төлеу кезіндегі айлық есептік көрсеткіштің еселенген қатынасында белгілейді.

4. Алимент мөлшерін айқындау кезінде сот балалардың бәріне, олардың біреуіне немесе бірнешеуіне талап қойылғанына қарамастан, осы ата-ананың еңбекке жарамды кәмелетке толған балаларының бәрін ескеруге құқылы.

5. Егер сот ата-аналардың осы балаларына қатысты ата-аналық міндеттерін орындаудан бұрын жалтарғанын анықтаса, балалар өздерінің көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз ата-аналарын күтіп-бағу жөніндегі міндеттерінен босатылуы мүмкін.

Балалары ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналарына алимент төлеуден босатылады.

6. Кәмелетке толған, асырап алынған балалардың асырап алушыларды күтіп-бағу жөніндегі міндеттері балалардың ата-аналары алдындағы міндеттері сияқты айқындалады.

 

146-бап. Кәмелетке толған балалардың ата-аналарына жасалған қосымша шығыстарға қатысуы

1. Кәмелетке толған балалар еңбекке жарамсыз ата-аналарына қамқорлық жасамаған кезде және ерекше мән-жайлар (ата-анасының ауыр науқастануы, мертігуі, оны бөгде адамның бағып-күткені үшін ақы төлеу қажеттігі, оны медициналық-әлеуметтік мекемеге орналастыру және басқалары) болған кезде сот кәмелетке толған балаларын осы мән-жайлардан туындаған қосымша шығыстарды көтеруге тартуы мүмкін.

2. Кәмелетке толған балалардың әрқайсысының қосымша шығыстарды көтеру тәртібі мен осы шығыстардың мөлшерін сот осы Кодекстің 145-бабының 3, 4 және 5-тармақтарында белгіленген талаптар сақталған кезде ата-аналар мен балаларының материалдық және отбасылық жағдайларын және тараптардың басқа да назар аударарлық мүдделерін ескере отырып айқындайды.

3. Қосымша шығыстарды көтеру тәртібі мен осы шығыстардың мөлшері тараптардың келісімімен айқындалуы мүмкін, мұндай келісім болмаған жағдайда дау сот тәртібімен шешіледі.

 

20-тарау. Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-зайыптылардың алименттік міндеттемелері

 

147-бап. Ерлі-зайыптылардың бірін-бірі күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

1. Ерлі-зайыптылар бірін-бірі материалдық жағынан қолдауға міндетті.

2. Мұндай қолдаудан бас тартқан және ерлі-зайыптылардың арасында алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда, алимент төлеуге қажетті қаражаты бар екінші жұбайдан:

1) еңбекке жарамсыз мұқтаж жұбайының;

2) жүктілігі кезеңінде және ортақ баласы туған күннен бастап үш жыл бойы зайыбының;

3) ортақ мүгедек баланы он сегіз жасқа толғанға дейін бағып-күтуді жүзеге асырып отырған, сондай-ақ он сегіз жасқа толған соң ортақ мүгедек балаға I-II топтағы мүгедектік белгіленген жағдайда көмекке мұқтаж жұбайының алимент төлеуді сот тәртібімен талап етуге құқығы бар.

 

148-бап. Бұрынғы жұбайдың неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін алимент алуға құқығы

1. Алимент төлеуге қажетті қаражаты бар бұрынғы жұбайынан алимент төлеуді сот тәртібімен талап етуге:

1) жүктілігі кезеңінде және ортақ баласы үш жасқа толғанға дейін бұрынғы зайыбының;

2) ортақ мүгедек баланы он сегіз жасқа толғанға дейін бағып-күтуді жүзеге асырып отырған, сондай-ақ он сегіз жасқа толған соң ортақ мүгедек балаға I-II топтағы мүгедектік белгіленген жағдайда көмекке мұқтаж бұрынғы жұбайының;

3) неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғанға дейін еңбекке жарамсыз болып қалған көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз бұрынғы жұбайының құқығы бар.

2. Алименттің мөлшері және оны неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін бұрынғы жұбайына беру тәртібі бұрынғы ерлі-зайыптылардың арасындағы келісіммен айқындалуы не сот айқындауы мүмкін.

 

149-бап. Ерлі-зайыптылардан және бұрынғы ерлі-зайыптылардан сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

Ерлі-зайыптылардың (бұрынғы ерлі-зайыптылардың) арасында алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде, жұбайдан (бұрынғы жұбайдан) сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшерін ерлі-зайыптылардың (бұрынғы ерлі-зайыптылардың) материалдық және отбасылық жағдайларын және тараптардың басқа да назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, алимент төлеу кезіндегі қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің еселенген қатынасында сот айқындайды.

 

150-бап. Жұбайды екінші жұбайды күтіп-бағу жөніндегі міндеттен босату немесе бұл міндеттің мерзімін шектеу

1. Сот жұбайдың көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз екінші жұбайды күтіп-бағу міндетінен босатуы немесе некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңде де, неке бұзылғаннан кейін де бұл міндетті белгілі бір мерзімге:

1) егер көмекке мұқтаж жұбайдың еңбекке жарамсыздығы спирттік ішімдіктерге, есірткі, психотроптық заттарға салынуы салдарынан немесе оның қасақана қылмыс жасауы салдарынан басталған;

2) ерлі-зайыптылар некеде (ерлі-зайыптылықта) ұзақ тұрмаған (бес жылға дейін);

3) алимент төлеуді талап ететін жұбай отбасында лайықсыз мінез-құлық көрсеткен жағдайларда шектеуі мүмкін.

2. Бұрынғы жұбайын күтіп-бағу жөніндегі міндет мынадай жағдайларда:

1) күтіп-бағуға құқығы бар жұбай жаңа некеге отырса (ерлі-зайыпты болса);

2) осы Кодекстің 148-бабында көзделген мән-жайлар жойылса, сот шешімімен тоқтатылады.

 

21-тарау. Отбасының басқа мүшелерінің алименттік міндеттемелері

 

151-бап. Еңбекке жарамды ағалары мен апаларының өздерінің кәмелетке толмаған туған інілері (қарындастары) мен сіңлілерін күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

Кәмелетке толмаған көмекке мұқтаж інілері (қарындастары) мен сіңлілерінің өз ата-аналарынан күтіп-бағу қаражатын алуға мүмкіндігі болмаған жағдайда, өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты бар еңбекке жарамды, кәмелетке толған бірге туған ағалары мен апаларынан сот тәртібімен алимент алуға құқығы бар.

 

152-бап. Атасы мен әжесінің немерелерін күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

 

Өздерінің еңбекке жарамды ата-аналарынан, бірге туған кәмелетке толған еңбекке жарамды ағалары мен апаларынан күтіп-бағу қаражатын алуға мүмкіндік болмаған жағдайда, кәмелетке толмаған көмекке мұқтаж немерелердің өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты бар атасы мен әжесінен сот тәртібімен алимент алуға құқығы бар.

 

153-бап. Немерелердің атасы мен әжесін күтіп-бағу міндеті

Өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан немесе жұбайынан (бұрынғы жұбайынан) күтіп-бағу қаражатын алу мүмкін болмаған жағдайда, көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз атасы мен әжесі өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты бар еңбекке жарамды кәмелетке толған немерелерінен сот тәртібімен алимент талап етуге құқылы.

 

154-бап. Тәрбиеленушілердің өздерін іс жүзінде тәрбиелеген адамдарды күтіп-бағу міндеті

1. Кәмелетке толмаған балаларды іс жүзінде тәрбиелеген және күтіп- баққан еңбекке жарамсыз мұқтаж адамдардың, егер олар өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан немесе немерелерінен не жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) күтіп-бағу қаражатын ала алмаса, өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды тәрбиеленушілерінен сот тәртібімен күтіп-бағу қаражатын беруді талап етуге құқығы бар.

2. Егер іс жүзінде тәрбиелеген адамдар тәрбиеленушілерді бес жылдан аз уақыт күтіп-бақса және тәрбиелесе, сондай-ақ өздерінің тәрбиеленушілерін тиісті түрде күтіп-бақпаса және тәрбиелемесе, сот тәрбиеленушілерді осы адамдарды күтіп-бағу жөніндегі міндеттен босатуға құқылы.

3. Осы баптың 1-тармағында көзделген міндеттер қорғаншылықтағы немесе қамқоршылықтағы не патронаттағы адамдарға жүктелмейді.

 

155-бап. Өгей ұлдар мен өгей қыздардың өгей әкесін және өгей шешесін күтіп-бағу жөніндегі міндеттері

1. Өздерінің өгей ұлдарын немесе өгей қыздарын тәрбиелеген және күтіп-баққан, көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз өгей әке мен өгей шеше, егер олар өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан немесе немерелерінен не жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) күтіп-бағу қаражатын ала алмаса, осыған қажетті қаражаты бар еңбекке жарамды, кәмелетке толған өгей ұлдарынан немесе өгей қыздарынан сот тәртібімен күтіп-бағу қаражатын беруді талап етуге құқылы.

2. Егер өгей әке мен өгей шеше өгей балалары мен өгей қыздарын бес жылдан аз уақыт тәрбиелесе және күтіп-бақса, сондай-ақ олар өздерінің тәрбиелеу немесе күтіп-бағу жөніндегі міндеттерін тиісті түрде атқармаса, сот өгей ұлдар мен өгей қыздарды өгей әкесін немесе өгей шешесін күтіп-бағу міндеттерінен босатуға құқылы.

 

156-бап. Отбасының басқа мүшелерінен сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

1. Осы Кодекстің 151-155-баптарында аталған адамдарға алименттің мөлшері мен оны төлеу тәртібі тараптардың келісімімен айқындалуы мүмкін.

2. Тараптардың келісімі болмаған кезде сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшерін сот әрбір жеке жағдайда алимент төлеуші мен алушының материалдық және отбасылық жағдайлары мен тараптардың басқа да назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, алимент төлеген кезде қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің еселенген қатынасында белгілейді.

3. Егер отбасының алимент талап етуші мүшесін бір мезгілде бірнеше адам күтіп-бағуға міндетті болса, сот олардың материалдық және отбасылық жағдайларына қарай олардың әрқайсысының алимент төлеу жөніндегі міндетін орындауға қатысу мөлшерін айқындайды. Алимент мөлшерін айқындау кезінде сот алимент төлеуге міндетті адамдардың бәріне, олардың біреуіне немесе бірнешеуіне талап-арыз берілгеніне қарамастан, сол адамдардың бәрін ескеруге құқылы.

 

22-тарау. Алимент төлеу туралы келісім

 

157-бап. Алимент төлеу туралы келісім жасау

Алимент төлеу (алименттің мөлшері, оны төлеудің шарттары мен тәртібі) туралы келісім алиментті төлеуге міндетті адам мен оны алушының арасында, ал алиментті төлеуге міндетті адам және (немесе) алимент алушы әрекетке қабілетсіз болған кезде, осы адамдардың заңды өкілдерінің арасында жасалады.

 

158-бап. Алимент төлеу туралы келісімнің нысаны

Алимент төлеу туралы келісім жазбаша нысанда жасалады және ол нотариатта куәландырылуға тиіс.

Алимент төлеу туралы келісімнің заңда белгіленген нысанын сақтамау Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің нормаларында көзделген салдарларға әкеп соғады.

 

 

159-бап. Алимент төлеу туралы келісімді жасау, орындау, өзгерту, бұзу және жарамсыз деп тану тәртібі

1. Алимент төлеу туралы келісімді жасауға, орындауға, өзгертуге, бұзуға және жарамсыз деп тануға Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің азаматтық-құқықтық мәмілелерді жасауды, орындауды, өзгертуді, бұзуды және жарамсыз деп тануды реттейтін нормалары қолданылады.

2. Алимент төлеу туралы келісімді орындаудан біржақты бас тартуға немесе оның шарттарын біржақты өзгертуге тыйым салынады.

3. Тараптардың материалдық немесе отбасылық жағдайлары елеулі түрде өзгеріске ұшыраған жағдайда және алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу жөніндегі келісімге қол жетпеген кезде, мүдделі тарап осы келісімді өзгерту туралы немесе бұзу туралы сотқа талап-арызбен жүгінуге құқылы. Алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу туралы мәселені шешу кезінде сот тараптардың назар аударарлық кез келген мүддесін ескеруге құқылы.

 

160-бап. Алимент алушының мүддесін бұзатын алимент төлеу туралы келісімді жарамсыз деп тану

Егер алимент төлеу туралы келісімде көзделген кәмелетке толмаған баланы немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз отбасы мүшесін күтіп- бағу шарттары олардың мүдделерін елеулі түрде бұзатын болса, атап айтқанда, осы Кодекстің 161-бабы 2-тармағының талаптары сақталмаған жағдайда, мұндай келісім кәмелетке толмаған баланың немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз отбасы мүшесінің заңды өкілінің, сондай-ақ қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның немесе прокурордың талап етуі бойынша сот тәртібімен жарамсыз деп танылуы мүмкін.

 

161-бап. Алимент төлеу туралы келісім бойынша төленетін алименттің мөлшері

1. Алимент төлеу туралы келісім бойынша төленетін алименттің мөлшерін тараптар осы келісімде айқындайды.

2. Кәмелетке толмаған балаларға алимент төлеу туралы келісім бойынша белгіленетін алименттің мөлшері олардың сот тәртібімен алимент өндіріп алған кездегі алуы мүмкін алименттің мөлшерінен төмен болмауға тиіс.

 

162-бап. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеудің тәсілдері мен тәртібі

1. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеудің тәсілдері мен тәртібі осы келісімде айқындалады.

2. Алимент оны төлеуге міндетті адамның табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлеспен кезең-кезеңмен төленіп тұратын тұрақты ақша сомасымен; біржолғы төленетін тұрақты ақша сомасымен; мүлік беру жолымен, сондай-ақ келісімде қол жеткізілген өзге де тәсілдермен төленуі мүмкін.

Алимент төлеу туралы келісімде алимент төлеудің әртүрлі тәсілдерін ұштастыру көзделуі мүмкін.

 

23-тарау. Алиментті сот тәртібімен төлеттіру және өндіріп алу тәртібі

 

163-бап. Алиментті сот шешімі бойынша өндіріп алу

Осы Кодекстің 143-155-баптарында аталған отбасы мүшелері алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде алимент өндіріп алу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы.

 

164-бап. Алимент алу үшін өтініш беру мерзімдері

1. Алимент алуға құқығы бар адам, егер бұрын алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төленбеген болса, алимент алу құқығы туындаған кезден бастап өткен мерзімге қарамастан, сотқа алимент өндіріп алу туралы өтініш жасауға құқылы.

2. Алимент сотқа өтініш жасалған кезден бастап тағайындалады.

Егер сотқа өтініш беруден бұрын күтіп-бағуға қаражат алу шаралары қолданылғанын, бірақ алиментті төлеуге міндетті адамның оны төлеуден жалтаруы салдарынан алимент алынбағанын сот анықтаған болса, сотқа өтініш жасалған кезден бастап үш жыл мерзім шегінде өткен кезеңге алимент өндіріп алынуы мүмкін.

 

165-бап. Ұйымның лауазымды адамының алиментті ұстап қалу міндеті

Алимент төлеуге міндетті адамның жұмыс орны бойынша ұйымның лауазымды адамы нотариатта куәландырылған алимент төлеу туралы келісімнің негізінде немесе атқару құжатының негізінде оның жалақысынан және өзге де кірісінен алимент алатын адамның пайдасына ай сайын алимент ұстап қалуға және оны алимент төлеуге міндетті адамның есебінен жалақының және өзге де кірістің төленген күнінен бастап үш күн мерзімнен кешіктірмей төлеуге немесе аударуға міндетті.

Төлеушіден ұсталған, бірақ алушыға уақтылы аударылмаған алиментті төлеуді кешіктіргені үшін жауапкершілік ұйымның лауазымды адамына жүктеледі.

 

166-бап. Алимент төлеу туралы келісімнің негізінде алиментті ұстап қалу

Нотариатта куәландырылған алимент төлеу туралы келісімнің негізінде алиментті ұстап қалу, егер осындай келісімнің және атқару құжаттарының негізінде ұстап қалудың жалпы сомасы алимент төлеуге міндетті адам жалақысының және өзге де кірісінің елу пайызынан аспайтын болса, жүргізіледі.

 

167-бап. Алимент төлеуге міндетті адамның жұмыс орнын немесе тұрғылықты жерін ауыстырғаны туралы хабарлау міндеті

1. Сот шешімі немесе нотариатта куәландырылған алимент төлеу туралы келісім негізінде алиментті ұстап қалатын ұйымның лауазымды адамы алиментті өндіріп алу туралы шешімнің орындалатын жері бойынша сот орындаушысына және алимент алушы адамға алиментті төлеуге міндетті адамның жұмыстан босағаны туралы, сондай-ақ, егер бұл өзіне белгілі болса, оның жаңа жұмыс орны немесе тұрғылықты жері туралы үш күн мерзімде хабарлауға міндетті.

2. Алимент төлеуге міндетті адам сот орындаушысы белгілеген мерзімде осы сот орындаушысына және сондай-ақ алимент алушы адамға жұмыс орнының немесе тұрғылықты жерінің өзгергені туралы, ал кәмелетке толмаған балаларға алимент төлеген кезде қосымша табысының немесе өзге де кірісінің болуы туралы хабарлауға және хабарлағаны туралы растама алуға тиіс.

 

168-бап. Алимент төлеуге міндетті адамның мүлкінен өндіріп алу

1. Алимент төлеу туралы келісіммен немесе сот шешімімен белгіленген мөлшерде алиментті өндіріп алу, сондай-ақ алимент бойынша берешекті өндіріп алу алимент төлеуге міндетті адамның табысынан және өзге де кірісінен жүргізіледі, табысы және өзге де кірісі жеткіліксіз болған кезде алимент сол алимент төлеуге міндетті адамның банктердегі шотындағы және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын өзге де ұйымдардағы ақшалай қаражатынан ұсталады. Бұл қаражат жеткіліксіз болған кезде ол алимент төлеуге міндетті адамның заң бойынша өндіріп алуға болатын кез келген мүлкінен өндіріп алынады.

2. Алимент төлеуге міндетті адамның шотындағы ақшалай қаражатынан және оның өзге де мүлкінен алимент өндіріп алу Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген тәртіппен жүргізіледі.

 

169-бап. Алимент бойынша берешек мөлшерін белгілеу

1. Алимент төлеу туралы келісімнің негізінде немесе атқару құжатының негізінде өткен кезең үшін алимент өндіріп алу атқару құжаты не нотариатта куәландырылған алимент төлеу туралы келісім табыс етілгенге дейінгі үш жыл мерзім шегінде жүргізіледі.

Алимент төлемдерiн жалақыдан немесе өзге де кірістерден қатарынан үш ай бойы өндiрiп алу мүмкiн болмаған кезде борышкердiң Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өндiрiп алуға болмайтын мүлкінен басқа мүлкiнен өндiрiп алынады.

2. Атқару құжатының негізінде немесе нотариатта куәландырылған келісімнің негізінде алимент ұстап қалу алиментті төлеуге міндетті адамның іздестірілуіне байланысты жүргізілмеген жағдайларда, осы баптың 1-тармағында белгіленген мерзімге қарамастан және күтіп-бағуға алимент тағайындалған адамның кәмелетке толғанына қарамастан, алимент бүкіл кезең үшін өндіріп алынады.

3. Осы Кодекстің 139-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балаларға төленетін алимент бойынша берешектің мөлшерін алимент төлеуге міндетті адамның алимент өндіріп алынбаған кезеңдегі жалақысы мен өзге де кірісін негізге ала отырып, сот орындаушысы айқындайды. Егер алимент төлеуге міндетті адам осы кезеңде жұмыс істемеген болса немесе оның табысы мен өзге де кірісін растайтын құжаттар тапсырылмаса, алимент бойынша берешек сол берешекті өндіріп алу кезіндегі Қазақстан Республикасындағы айлық жалақының ең төменгі мөлшері негізге алына отырып айқындалады.

Бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан адамдар үшін, егер борышкер осы кезеңде жұмыс істемеген болса, алимент бойынша берешек бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айқындалады.

4. Сот орындаушысының алимент бойынша берешекті айқындауымен келіспеген кезде кез келген тарап Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген тәртіппен сот орындаушысының іс-әрекетіне шағым жасай алады.

5. Баланың алимент төлеуден жалтарып жүрген ата-анасын іздестіру кезеңінде төленген, балаға Қазақстан Республикасының балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы заңнамасында белгіленген ай сайынғы жәрдемақы сомалары төленген сомалардың он пайызын бюджет кірісіне есептеу арқылы сол ата-аналардан өндіріп алынады.

 

170-бап. Алимент бойынша берешекті төлеуден босату

1. Алимент бойынша берешекті төлеуден босату немесе тараптардың келісімі бойынша алимент төлеген кезде осы берешекті азайту, кәмелетке толмаған балаларға алимент төлейтін жағдайларды қоспағанда, тараптардың өзара келісімі бойынша жүргізілуі мүмкін.

2. Алимент төлеуге міндетті адамның талап-арызы бойынша сот, егер алимент осы адамның науқастануына байланысты немесе басқа да дәлелді себептер бойынша төленбегенін және оның материалдық және отбасылық жағдайы алимент бойынша пайда болған берешекті өтеуге мүмкіндік бермейтінін анықтаса, оны алимент бойынша берешекті төлеуден толық немесе ішінара босатуға құқылы.

 

171-бап. Алиментті уақтылы төлемеу

1. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеуге міндетті адамның және (немесе) сот шешімі бойынша алимент төлеуге міндетті адамның кінәсінен берешек пайда болған кезде кінәлі адам алимент алушыға кешіктірген әрбір күні үшін төленбеген алимент сомасының оннан бір пайызы мөлшерінде тұрақсыздық айыппұлын төлейді.

2. Алимент алушы алименттің уақтылы төленбеуіне кінәлі адамнан алиментті төлеу жөніндегі міндетін орындауды кешіктіруден келтірілген бүкіл залалының тұрақсыздық айыппұлымен жабылмаған бөлігін де өндіріп алуға құқылы.

 

172-бап. Алиментті есепке жатқызуға және кері өндіріп алуға жол бермеу

1. Алиментті басқа қарсы талаптармен есепке жатқызуға болмайды.

2. Төленген алимент сомасын:

1) Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде көзделген;

2) алимент алушы тарапынан алдап, қорқытып немесе күш қолданып жасалған алиментті төлеу жөніндегі келісім жарамсыз деп танылған жағдайларды қоспағанда, кері талап етуге болмайды.

3. Егер осы баптың 2-тармағының 2) тармақшасында тізбеленген іс-әрекеттерді кәмелетке толмаған баланың немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз алимент алушының өкілі жасаса, алимент кері өндіріп алынбайды, ал төленген алименттің сомасы алимент төлеуге міндетті адамның талап-арызы бойынша кінәлі өкілден өндіріп алынады.

 

173-бап. Алиментті индекстеу

Сот шешімі бойынша тұрақты ақша сомасында өндіріп алынатын алименттің индекстелуін алиментті ұстап қалатын орын бойынша ұйымның әкімшілігі айлық есептік көрсеткіштің мөлшеріне барабар түрде жүргізеді.

 

174-бап. Алимент төлеуге міндетті адам Қазақстаннан тыс жерлерге уақытша кеткен немесе тұрақты тұруға кеткен жағдайда алимент төлеу

1. Алимент төлеуге міндетті адам Қазақстаннан тыс жерлерге уақытша кеткен немесе тұрақты тұруға кеткен жағдайда, ол заң бойынша күтіп-бағуға қаражат беруге міндетті отбасы мүшелерімен осы Кодекстің 157-162-баптарына сәйкес алимент төлеу туралы келісім жасасуға құқылы.

2. Келісімге қол жеткізілмеген кезде мүдделі адам алименттің мөлшерін тұрақты ақша сомасында белгілеу туралы немесе алиментті біржолғы төлеу туралы не белгілі бір мүлікті алимент есебіне беру туралы немесе алиментті өзге де тәсілмен төлеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы.

3. Алиментті төлегенін растайтын құжаттары болмаған жағдайда борышкерге Қазақстаннан тыс жерлерге тұрақты тұру үшін кетуге рұқсат берілмейді.

 

175-бап. Сот бұрын белгілеген алимент мөлшерін өзгерту және алимент төлеуден босату

1. Егер алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде алимент мөлшері сот тәртібімен белгіленгеннен кейін тараптардың бірінің материалдық немесе отбасылық жағдайы өзгерсе, сот кез келген тараптың талап етуі бойынша белгіленген алимент мөлшерін өзгертуге немесе алимент төлеуге міндетті адамды оны төлеуден босатуға құқылы. Алимент мөлшері өзгертілген немесе оны төлеуден босатылған кезде сот тараптардың назар аударарлық өзге де мүддесін ескеруге құқылы.

2. Егер кәмелетке толған әрекетке қабілетті адамның алимент төлеуге міндетті адамға қатысты қасақана қылмыс жасағаны анықталса немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетті адам отбасында лайықсыз мінез-құлық көрсеткен жағдайда, сот оған алимент өндіріп беруден бас тартуға құқылы.

 

176-бап. Алимент төлеу жөніндегі міндеттерді тоқтату

1. Алимент төлеу туралы келісімде белгіленген алимент төлеу жөніндегі міндет осы келісімнің қолданылу мерзімі аяқталғанда немесе осы келісімде көзделген негіздер бойынша, сондай-ақ тараптардың бірі қайтыс болғанда тоқтатылады.

2. Сот тәртібімен өндіріп алынатын алиментті төлеу:

1) бала кәмелетке толғанда немесе кәмелетке толмаған балалар кәмелетке толғанға дейін толық әрекетке қабілетті болған жағдайда немесе алимент төлеу туралы келісімде көрсетілген жасқа толғанда;

2) күтіп-бағу үшін алимент өндіріп алынған бала асырап алынғанда;

3) сот алимент алушының еңбекке жарамдылығы қалпына келтірілген немесе көмекке мұқтаждығы тоқтатылған деп танығанда;

4) еңбекке жарамсыз, бұрынғы жұбайының көмегіне мұқтаж болып келген алимент алушы жаңа некеге отырғанда (ерлі-зайыпты болғанда);

5) алимент алушы адам немесе алимент төлеуге міндетті адам қайтыс болғанда тоқтатылады.

 

ЕРЕКШЕ БӨЛІМ

 

6-бөлім. Азаматтық хал актілері

 

24-тарау. Жалпы ережелер

 

177-бап. Мемлекеттік тіркеуге жататын азаматтық хал актілері

Туу, қайтыс болу, неке қию (ерлі-зайыпты болу), некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу, бала асырап алу, әке (ана) болуды анықтау, атын, әкесінің атын және тегін өзгерту тіркеуші органдарда осы Кодексте белгіленген мерзімде міндетті мемлекеттік тіркелуге жатады.

Басқа мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуіне тыйым салынады және ол танылмайды.

 

178-бап. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу туралы бастапқы және қайтадан куәліктер беру

1. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркегеннен кейін өздеріне қатысты акт жазбасы жасалған адамдарға құжатты берген тіркеуші орган бастығының қолтаңбасымен және елтаңбалы мөрімен бекітілген, белгіленген үлгідегі азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беріледі.

Бастапқы куәлік жоғалған немесе пайдалануға жарамсыз болған жағдайда мұрағаттық акт жазбасының негізінде азаматтық хал актісін тіркеу туралы куәлік қайтадан беріледі.

2. Өздеріне қатысты ата-ана құқықтарынан айрылған ата-аналарға, оны қалпына келтіргенге дейін баланың туу туралы куәлігі қайтадан берілмейді.

Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзған ерлі-зайыптыларға және некесі (ерлі-зайыптылығы) жарамсыз деп танылған ерлі-зайыптыларға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік қайтадан берілмейді.

3. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер қазақ тілінде немесе орыс тілінде толтырылады.

Азаматтар (ата-аналар, ерлі-зайыптылар, бала асырап алушылар) туралы мәліметтер олардың жеке басын куәландыратын құжаттарға сәйкес толтырылады.

4. Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер нотариатта куәландырылған сенімхат бойынша берілуі мүмкін.

 

179-бап. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүргізетін органдар

1. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді тіркеуші органдар жүргізеді.

2. Мұндай бөлімдер жоқ жерлерде ауыл (село), кент, ауылдық (селолық) округ әкімі өздерінің аумағында тұратын азаматтардың азаматтық хал актілерін (тууын, неке қиюын (ерлі-зайыпты болуын), қайтыс болуын) тіркеуге арналған құжаттарды қабылдауды және азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу және осы Кодексте көзделген мерзімде Жеке тұлғалар туралы мемлекеттік дерекқорға мәліметтер енгізу үшін оларды әділет органдарына беруді, сондай-ақ азаматтық хал актілерін тіркеу туралы куәліктер беру мен тапсыруды жүргізеді.

3. Ауыл (село), кент, ауылдық (селолық) округ тұрғындарының азаматтық хал актілерін тіркеуді ұйымдастыру тәртібін ауданның немесе облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органдарының келісімі бойынша аумақтық әділет органдары айқындайды.

4. Тіркеуші органдардың лауазымды адамдары өздеріне, өздерінің жұбайларына және жақын туыстарына қатысты азаматтық хал актілерін тіркеуді жүргізуге құқылы емес. Мұндай жағдайларда азаматтық хал актілерін тіркеуді тіркеуші органның басқа да лауазымды адамы немесе басқа тіркеуші орган жүргізеді.

 

180-бап. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеудің қағидалары мен тәртібі

1. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеудің қағидалары, сондай-ақ некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың денсаулық жағдайы мен отбасылық жағдайы туралы бір-бірін өзара хабардар етуі, олардың болашақ ерлі-зайыптылар және ата-аналар ретіндегі құқықтары мен міндеттерін түсіндіру тәртібі осы Кодекске сәйкес белгіленеді.

2. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді ұйымдастыру, азаматтық хал актілерінің жазбаларына өзгерістер енгізу, қалпына келтіру, күшін жою тәртібін әділет органдары айқындайды.

 

181-бап. Акт кітаптары. Оларды сақтау тәртібі мен мерзімдері

1. Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу актісі кітаптарының нысандарын және осы кітаптардағы жазбалар негізінде берілетін куәліктердің нысандарын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

2. Қатаң, жүйелі түрде тігілген және нөмірленген, оны құрастырған, тіркеуші орган бастығының қолтаңбасымен және елтаңбалы мөрімен бекітілген акт кітаптары бірдей жүз акт жазбасын қамтып, екі данада жасалады. Акт жазбаларының бірдейлігін аумақтық әділет органдарының лауазымды адамдары қамтамасыз етеді.

Акт кітаптарының бірінші даналары - азаматтық хал актісін бастапқы тіркеу орны бойынша ауданның (қаланың) тіркеуші органының мұрағатында, екінші данасы облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың тіркеуші органының мұрағатында сақталады.

3. Акт кітаптарының бірінші және екінші даналарын бір үй-жайда (ғимаратта) сақтауға тыйым салынады.

4. Республика бойынша акт жазбаларының электрондық нұсқалары Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған уәкілетті органда Жеке тұлғалар туралы мемлекеттік дерекқордың орталық серверінде сақталады.

5. Бастапқы тіркеу орны бойынша акт кітаптары жетпіс бес жыл бойы сақталады, содан кейін тиісті мемлекеттік мұрағатқа беріледі.

6. Екінші даналардың акт кітаптары белгіленген мерзім өткеннен кейін жойылуға жатады.

 

182-бап. Мемлекеттік баж

1. Азаматтық хал актілерінің тіркелгені үшін Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес мемлекеттік баж алынады.

2. Тууды, қайтыс болуды, әке болуды анықтауды, Қазақстан Республикасы азаматтарының бала асырап алуын тіркеу, сондай-ақ азаматтық хал актілерін тіркеу кезінде жіберілген қателерге байланысты қайтадан куәліктер беру Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес мемлекеттік баж алынбай жүргізіледі.

 

183-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын өзгерту, толықтыру және түзету тәртібі

1. Тіркеу туралы бастапқы акт жазбалары, сондай-ақ жеткілікті негіздер болған кезде және мүдделі адамдардың арасында дау болмаған кезде азаматтық хал актілерінің жазбаларына өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізуді тіркеуші орган жүргізеді. Мүдделі адамдардың арасында дау болған кезде азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізу мәселелері сот тәртібімен шешіледі.

2. Азаматтық хал актілерінде жазылған жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізу туралы өтініштер өтініш берушінің тұрақты тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға беріледі.

3. Шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ азаматтық хал актілерін Қазақстан Республикасының тіркеуші органдарында тіркеген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың өтініштері Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерi арқылы бастапқы жазбаның сақталған орны бойынша тіркеуші органға беріледі.

4. Азаматтық хал актілерінде жазылған жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізуді жазба жасалған жер бойынша тіркеуші орган жүргізеді. Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізу туралы бас тартуға сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.

 

184-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын қалпына келтіру

1. Азаматтық хал актілерінің жоғалған жазбаларын қалпына келтіру туралы өтініш сол өтініш берушінің тұрақты тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға, ал шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ азаматтық хал актілерін Қазақстан Республикасының тіркеуші органдарында тіркеген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың өтініштері Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерi арқылы бастапқы жазбаның мемлекеттік тіркелген (жоғалған) орны бойынша тіркеуші органға беріледі.

2. Азаматтық хал актілері жазбаларын қалпына келтіру тиісті жазбаның бұрын болғанын растайтын құжаттар болған кезде немесе мемлекеттік тіркеу орны мен уақыты көрсетіле отырып, акт жазбасын қалпына келтіру туралы сот шешімінің негізінде жүргізіледі.

3. Тарихи отанына қайта оралған адамдарға қатысты туу туралы азаматтық хал актілерінің жазбаларын қалпына келтіру жеткілікті негіздер болған кезде және осы фактіні құжаттық растау (акт жазбасының болмауы (жоғалғаны) туралы анықтама немесе хабарлама) мүмкін болған кезде немесе ішкі істер органдарының осы адамдардың Қазақстан Республикасына заңды түрде келгені туралы растамасы және олардың Қазақстан Республикасының азаматтығын беру туралы өтініші болған кезде ғана жүргізіледі.

Оралмандардың туу туралы қалпына келтірілген жазбаларын мемлекеттік тіркеу олардың тұрғылықты жері бойынша жүргізіледі.

4. Азаматтық хал актілері жазбаларының жоғалғанын сол жоғалған жазба жасалған жер бойынша азаматтық хал актілері жазбасының облыстық (қалалық) мұрағаты растауға тиіс.

5. Тіркеуші органның жоғалған жазбаны қалпына келтіруі мүмкін болмаған кезде азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу фактісі Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген қағидалар бойынша сот тәртібімен белгіленеді.

6. Азаматтық хал актілері жазбаларын қалпына келтіруді мемлекеттік тіркеуді жоғалған жазба жасалған жер бойынша тіркеуші орган жүргізеді.

 

185-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын жою

1. Азаматтық хал актілерінің жазбасы:

1) сот шешімінің негізінде;

2) мүдделі адамдардың өтініші бойынша;

3) жойылуға жататын бастапқы, қалпына келтірілген немесе қайтадан жазылған жазбаны тапқан тіркеуші органның бастамасы бойынша жойылуы мүмкін.

2. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын жою туралы өтініш сотқа немесе өтініш берушінің тұрақты тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға, ал шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, азаматтық хал актілерін Қазақстан Республикасының тіркеуші органдарында тіркеген және шетелде тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың өтініштері Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерi арқылы жойылуға жататын акт жазбасының сақталу орны бойынша тіркеуші органға беріледі.

3. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын жою, жойылуға жататын жазба жасалған жер бойынша жүргізіледі.

 

186-бап. Жеке адамдардың азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу тәртібін сақтау міндеті

1. Жеке адамдар осы Кодексте белгіленген азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу тәртібін сақтауға міндетті.

2. Тіркеуші органдарда азаматтық хал актілерін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімде мемлекеттік тіркеу міндеті азаматтарға жүктеледі.

3. Азаматтық хал актілерін тіркеу кезінде некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) кедергі келтіретін мән-жайларды жасыруға немесе жалған мәліметтер беруге тыйым салынады.

4. Өкіл арқылы ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші негізінде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды), некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды тіркеуге, баланың ата-анасының бірлескен өтініші негізінде әке болуды анықтауға, тегін, атын, әкесінің атын өзгертуге жол берілмейді.

 

25-тарау. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу

 

187-бап. Баланың тууын тіркеу үшін негіз

1. Баланың тууын тіркеу үшін туу туралы медициналық куәлік немесе туу фактісін анықтау туралы сот шешімінің көшірмесі негіз болып табылады.

Медициналық ұйымнан тыс жерде, оның ішінде үйде босанған жағдайда, туу туралы медициналық куәлікті анасының жеке басын куәландыратын құжаттарына сәйкес босанғаннан кейін ол өтініш жасаған медициналық ұйымның қызметкері немесе босандырған және жеке медициналық практикамен айналысатын жеке адам ресімдейді.

Мемлекеттік тіркеу кезінде дәлелді себеп бойынша ата-анасының жеке басын куәландыратын құжаттары болмаған жағдайда, ата-анасы туралы мәліметтер неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлікке не осы тіркеуші органдағы неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасына сәйкес толтырылады. Ата-анасының аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі, ұлты туралы азаматтық хал актілерін жазу кітаптарындағы ата-аналары туралы жазба осы Кодекстің 50, 51 және 63-баптарына сәйкес жүргізіледі.

Баланы суррогат ана туған жағдайда туу туралы медициналық куәлік тіркеу үшін негіз болып табылады.

2. Баланың туу туралы медициналық куәлігі баланың анасы туралы барлық қажетті мәліметтерді (тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса), сондай-ақ баланың туған күнін, айын, жылын және жынысын, құжаттың берілген күнін қамтуға тиіс. Куәлік медициналық ұйымның лауазымды адамының қолтаңбасымен және мөрімен расталуға тиіс.

3. Кәмелетке толмаған ата-аналардың бала тууын, сондай-ақ суррогат ана туған баланы мемлекеттік тіркеу жалпы тәртіппен жүргізіледі.

4. Осы баптың 1-тармағында көрсетілген тууды мемлекеттік тіркеу үшін негіз болмаған кезде баланың тууын мемлекеттік тіркеу осы әйелдің баланы туу фактісін анықтау туралы сот шешімінің негізінде жүргізіледі.

 

188-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу орны

1. Баланың тууын мемлекеттік тiркеудi тіркеуші органдар баланың туған жерi бойынша немесе ата-анасының не олардың бiреуiнiң тұрғылықты жерi бойынша жүргiзедi. Ата-анасының тұрғылықты жері олардың заңды мекенжайына сәйкес айқындалады.

2. Егер ата-анасы бір-бірімен некеде тұрмаса (ерлі-зайыпты болмаса), ортақ баланың тууы өзiн баланың әкесiмiн деп мойындаған адамның тұрғылықты жерi бойынша тiркелуi мүмкiн. Баланың тууын тiркеу туралы өтiнiшпен бір мезгілде әке болуды анықтау туралы өтiнiш берiледi.

3. Туу туралы актінің жазбасында баланың туған жері болып тууды мемлекеттік тіркеу кезінде қабылданған Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірлігінің атауына сәйкес баланың нақты туған жерінің атауы көрсетіледі.

4. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдіктері мен консулдық мекемелерінде не ата-анасының немесе олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша осы Кодексте белгіленген мерзімде тіркеуші органда жүргізіледі. Баланың тууын ата-анасының не олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша тіркеген жағдайда, баланың туған жері болып осы елді мекен көрсетіледі.

5. Экспедицияларда және тіркеуші орган жоқ шалғай жерлерде, сондай-ақ анасының теңіз, өзен, әуе кемесінде немесе поезда болған уақытында туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу ата-анасының немесе олар тұрғылықты жеріне қайтып келген соң олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органда жүргізіледі.

Мұндай жағдайларда баланың туған жері болып баланың тууын мемлекеттік тіркеу жүргізілген әкімшілік-аумақтық бірлік көрсетіледі.

 

189-бап. Баланың тууы туралы өтініш беру мерзімдері

Баланың тууы туралы өтінішті оның ата-анасы не басқа да мүдделі адамдар тіркеуші органдарға ол туған күннен бастап екі айдан кешіктірмей беруге тиіс, ал бала өлі туған жағдайда, медициналық ұйымның жауапты лауазымды адамы өтінішті босанған кезден бастап бес тәуліктен кешіктірмей береді.

Екі ай мерзім өткеннен кейін баланың тууын мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша тіркеуші орган жасаған қорытындының негізінде жүргізіледі.

 

190-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы өтініш

Баланың тууын мемлекеттік тiркеу туралы өтінішті ата-аналары немесе олардың бiреуi, ал олар қайтыс болған, науқастанған немесе өзге де себептермен өтініш беру мүмкiн болмаған жағдайларда, мүдделi адамдар немесе бала туған кезде анасы жатқан медициналық ұйымның әкiмшiлiгi жазбаша нысанда бередi. Өтінішке ата-анасының жеке басын куәландыратын құжаттардың, сондай-ақ неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәліктің көшірмелері қоса беріледі.

Баланың тууы белгіленген мерзімді бұза отырып тіркелген жағдайда: ата-анасының түсініктемесі, баланың туған жері мен ата-анасының тұрғылықты жері бойынша туу туралы жазбаның болмауы туралы анықтама, баланың денсаулығы туралы анықтама қосымша беріледі.

Егер баланың тууын мемлекеттік тіркеуге ата-аналары емес, басқа адамдар өтініш берсе, онда осы адамдар өтініш берушінің жеке басын куәландыратын құжатты, сондай-ақ баланың тууын тіркеуге оның өкілеттігін растайтын құжатты ұсынуға тиіс.

Екі немесе одан да көп баланы мемлекеттік тіркеу кезінде өтініш әрқайсысына қатысты бөлек беріледі.

 

191-бап. Әкесі қайтыс болғаннан кейін немесе неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін не неке жарамсыз деп танылғаннан кейін туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу

Некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезде бойға біткен және әкесі қайтыс болғаннан кейін немесе неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейін не неке (ерлі-зайыптылық) жарамсыз деп танылғаннан кейін туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу, егер әкесі қайтыс болған немесе неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған не ол жарамсыз деп танылған күннен бастап екі жүз сексен күннен аспаса, жалпы негізде жүргізіледі.

 

192-бап. Баланың туу туралы акт жазбасына ата-аналары туралы мәліметтерді енгізу тәртібі

1. Бір-бірімен некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) әкесі мен анасы туу туралы жазбалар кітабына олардың кез келгенінің өтініші бойынша баланың ата-аналары болып жазылады. Мұндай жазбаға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік негіз болып табылады.

2. Некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) және қосалқы репродуктивтік әдістер мен технологияларды қолдануға өз келісімін жазбаша нысанда берген адамдар, осы әдістерді қолдану нәтижесінде өздерінде бала туылған жағдайда туу туралы актілер жазбасының кітабына оның ата-аналары болып жазылады.

Суррогат ана болу шартына сәйкес бала туылған жағдайда, ерлі-зайыптылар туу туралы актілер жазбасының кітабына оның ата-аналары болып жазылады.

3. Бала тууды тіркеу кезінде, егер ата-аналарының арасында неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған, оны сот жарамсыз деп таныған немесе жұбайы қайтыс болған жағдайда, бірақ неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған, оны жарамсыз деп таныған немесе жұбайы қайтыс болған кезден бастап екі жүз сексен күннен аспаса, анасы туралы мәлімет осы Кодекстің 187-бабында көрсетілген құжаттардың негізінде, баланың әкесі туралы мәлімет неке қию немесе некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәліктің, әкесінің қайтыс болуы туралы куәліктің негізінде енгізіледі.

Егер бала неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған, оны жарамсыз деп таныған күннен бастап екі жүз сексен күн өткеннен кейін туса, бұрынғы жұбайы әке болуды анықтау туралы актілер жазбасының негізінде ғана баланың әкесі болып жазылуы мүмкін.

Босанған әйелдің жұбайы болып табылмайтын адам жазбаша мойындаған жағдайда және оның күйеуінің жазбаша келісімі болған кезде әке болуды анықтауды тіркеу және тууды тіркеу кезінде баланың әкесі болып осы адам жазылады.

4. Егер баланың ата-анасы бір-бірімен некеде тұрмаса (ерлі-зайыпты болмаса), анасы туралы мәлімет осы Кодекстің 187-бабында көрсетілген құжаттардың негізінде енгізіледі.

Мұндай жағдайда әкесі туралы мәліметтер:

1) егер баланың тууын мемлекеттік тіркеумен бір мезгілде әкесі белгілі болған және тіркелген жағдайда, әке болуды анықтау туралы актілер жазбасының негізінде;

2) егер әкесі анықталмаса, некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) анасының өтініші бойынша енгізіледі.

Тууды жазу кiтабында баланың әкесiнің тегі - анасының тегi бойынша, баланың аты мен әкесiнiң аты оның көрсетуі бойынша жазылады. Енгізілген мәліметтер әке болуды анықтау туралы мәселені шешуге кедергі болып табылмайды.

Баланың әкесі туралы мәліметтер анасының тілегі бойынша туу туралы актілер жазбасына енгізілмеуі мүмкін;

3) өзін баланың әкесімін деп мойындаған адамның өтініші бойынша, оған баланың анасының келісімі болған кезде енгізіледі.

Анасы туралы мәліметтер осы Кодекстің 187-бабында көрсетілген құжаттардың негізінде енгізіледі, әкесі туралы мәліметтер осы адамның көрсетуі бойынша жазылады.

Бұдан әрі баланың анасы туу туралы акт жазбасына енгізілген баланың әкесі туралы мәліметтермен келіспеген кезде түзетулер белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

 

193-бап. Бала ата-анасының қай ұлтқа жататынын жазу тәртібі

Егер тууды тіркеу кезінде өтініш беруші ата-анасының қай ұлтқа жататынын көрсетуге тілек білдірсе, онда баланың туу туралы акт жазбасында ата-анасының - Қазақстан Республикасы азаматтарының ұлты Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетілген ұлтына сәйкес көрсетіледі.

Шетелдік болып табылатын ата-ананың қай ұлтқа жататыны туралы мәлімет оның ұлттық паспортына сәйкес көрсетіледі.

Шетелдіктің ұлттық паспортында ұлты туралы мәлімет болмаған кезде оның ұлты өзі азаматы болып табылатын шет мемлекеттің құзыретті органы берген құжатқа сәйкес айқындалуы мүмкін.

 

194-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу кезінде оған тегін, атын, әкесінің атын беру тәртібі

1. Тууды мемлекеттік тіркеу кезінде баланың тегі ата-аналарының тегімен айқындалады. Ата-аналарының тегі әртүрлі болған кезде балаға ата-анасының келісімі бойынша әкесінің немесе анасының тегі беріледі. Ата-аналарының тілегі бойынша баланың тегі ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып, баланың әкесінің немесе атасының атымен жазылады. Баланың тегіне қатысты ата-аналарының арасында туындаған келіспеушіліктер сот тәртібімен шешіледі.

2. Азаматтардың тілегі бойынша ұлты қазақ адамдардың тегі мен әкесінің атын жазуда қазақ тіліне тән емес: -ов, -ев, -ова, -ева, -ин, -н, -ины, -на, - овна, - евна, - ович, - евич аффикстері алып тасталады, ал олардың орнына әкесінің атына: - ұлы, - қызы деген сөздер қосылып бірге жазылады.

Жеке адамның тегіне «тегі», «ұрпағы», «немересі», «шөбересі», «келіні» деген және басқа да сөздерді қосып жазуға жол берілмейді.

3. Ұлты қазақ адамдардың әкесінің аты тегін ауыстырған кезде оның міндетті түрде бірінші болып тұруына, одан кейін атының жазылуына жол беріледі, ал әкесінің аты жазылмайды.

4. Басқа ұлт адамдарының тілегі бойынша олардың тегін, атын және әкесінің атын жазу олардың ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес жүргізілуі мүмкін.

 

195-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу

Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде туған баланың тууын мемлекеттік тіркеу келген елдің аумағында орналасқан Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерінде не басқа елде қызметін қоса атқаратын Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерінде жүргізіледі.

 

196-бап. Тауып алынған, тастанды (бас тартылған) баланың тууын мемлекеттік тіркеу тәртібі

1. Тауып алынған, тастанды (бас тартылған) баланың тууы ішкі істер органдарының, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның, білім беру ұйымдары әкімшілігінің немесе бала орналастырылған медициналық ұйымның өтініші бойынша тауып алынған, бас тартылған немесе қалдырылған күннен бастап жеті тәуліктен кешіктірілмей тіркелуге тиіс.

Өтінішке бала тауып алынған кездегі уақыт, орын және мән-жайлар көрсетіле отырып, ішкі істер органы немесе қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган жасаған хаттама немесе акт; тауып алынған баланың жасы мен жынысын растайтын медициналық ұйым берген құжат және басқа да бала туралы дербес мәліметтер қоса тіркеледі.

2. Медициналық ұйымда баладан бас тартылған жағдайда, осы ұйымның әкімшілігі Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген нысан бойынша анасының жазбаша өтінішін ресімдеу жөнінде шаралар қолданады.

3. Баланы белгісіз ана қалдырып кеткен жағдайда медициналық ұйымның әкімшілігі екі куәгердің қатысуымен хаттама жасайды. Тууды мемлекеттік тіркеу кезінде хаттамалар тастанды (ата-анасы бас тартқан) баланы тіркеу туралы медициналық ұйымның лауазымды адамының өтінішіне қоса беріледі.

 

197-бап. Өлі туған немесе өмірінің алғашқы аптасында шетінеген баланы мемлекеттік тіркеу

1. Өлі туған баланы және өмірінің алғашқы аптасында шетінеген баланы мемлекеттік тіркеу тіркеуші органда бала туған немесе шетінеген кезден бастап бес тәуліктен кешіктірілмей жүргізіледі.

2. Баланың өлі тууы медициналық ұйым немесе жеке дәрігерлік практикамен айналысатын дәрiгер берген перинатальдық қайтыс болуы туралы медициналық куәліктің негізінде тіркеледі.

Өлі туған баланың туу туралы куәлігі берілмейді. Ата-анасының өтініші бойынша өлі туған баланы мемлекеттік тіркеу фактісін растайтын құжат беріледі.

3. Бала өмірінің алғашқы аптасында қайтыс болған жағдайда оның тууын мемлекеттік тіркеу - туу туралы медициналық анықтаманың негізінде, ал қайтыс болған жағдайда перинатальдық қайтыс болуы туралы куәліктің негізінде жүргізіледі.

Туу және қайтыс болу туралы жасалған актілер жазбаларының негізінде тек қайтыс болуы туралы куәлік қана беріледі. Ата-анасының өтініші бойынша баланың тууын мемлекеттік тіркеу фактісін растайтын құжат беріледі.

Одан әрі қайтыс болу туралы куәлік қана қайтадан беріледі.

4. Тіркеуші органға баланың өлі тууы туралы немесе баланың тууы және өмірінің алғашқы аптасында қайтыс болғандығы туралы мәлімдеу міндеті:

1) бала туылған немесе бала шетінеген медициналық ұйымның басшысына;

2) дәрігері баланың өлі тууы, баланың өмірінің алғашқы аптасында қайтыс болуы фактісін анықтаған медициналық ұйымның басшысына;

3) медициналық ұйымнан тыс жерде туған жағдайда жеке дәрігерлік практикамен айналысатын дәрiгерге жүктеледі.

 

198-бап. Бір жасқа толған және одан үлкен баланың тууын мемлекеттік тіркеу

1. Бір жасқа толған және одан үлкен баланың тууын мемлекеттік тіркеу медициналық ұйым немесе жеке дәрігерлік практикамен айналысатын дәрiгер берген белгіленген нысандағы туу туралы құжаты болған кезде ата-аналарының немесе өзге де мүдделі адамдардың жазбаша өтініші бойынша жүргізіледі.

Бала кәмелетке толғаннан кейін тууын мемлекеттік тіркеу оның жазбаша өтініші бойынша жүргізіледі.

Өтінішке туу туралы медициналық куәлік, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің тіркеуші органының туу туралы акт жазбасының жоқтығы туралы хабарламасы, денсаулық жағдайы туралы анықтамалар, ата-анасының жеке басын, некесін (ерлі-зайыптылығын) куәландыратын құжаттар, өтініш берушінің жеке басын куәландыратын құжат қоса берілуге тиіс.

2. Бір жасқа толған және одан үлкен баланың тууын мемлекеттік тіркеу аумақтық әділет органы бекіткен тіркеуші органның қорытындысы негізінде жүргізіледі.

 

199-бап. Шетелдіктердің балаларының тууын мемлекеттік тіркеу

Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты немесе уақытша тұратын шетелдіктердің балаларының тууын мемлекеттік тіркеу Қазақстанның аумағында орналасқан тиісті шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерінде немесе консулдық мекемелерінде не, егер Қазақстан Республикасында мұндай жоқ болса, қызметін қоса атқаратын шетелдегі мекемелерде жүргізіледі.

Шетелдіктердің балаларының тууын мемлекеттік тіркеу ол жөнінде Жеке адамдар туралы мемлекеттік дерекқорға мәліметтер енгізілместен және балаға жеке сәйкестендіру нөмірі берілместен, олардың тілегі бойынша өздерінің тұрақты немесе уақытша тұратын жеріндегі тіркеуші органдарда жүргізіледі.

 

200-бап. Баланың тууын салтанатты жағдайда мемлекеттік тіркеу

Ата-аналардың тілегі бойынша тіркеуші орган баланың тууын салтанатты жағдайда мемлекеттік тіркеуді өз үй-жайында не арнайы осыған арналған мемлекеттік неке сарайларында қамтамасыз етеді.

 

201-бап. Баланың туу туралы жазбалар кітабына енгізілетін мәліметтер

Баланың туу туралы акт жазбасына мынадай деректер:

1) баланың тууын мемлекеттік тіркеу күні;

2) балаға берілген жеке сәйкестендіру нөмірі;

3) баланың туу туралы акт жазбасының нөмірі;

4) тегі, аты, қалауы бойынша - әкесінің аты, баланың жынысы, туған күні, айы, жылы, туған жері;

5) туған балалардың саны (біреу, егіз немесе одан да көп бала);

6) баланың тірі туғандығы туралы немесе баланың өлі туғандығы туралы белгі;

7) баланың туу фактісін растайтын құжат туралы мәліметтер;

8) баланың заңды мекенжайы;

9) ата-аналарының тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса), туған күні, айы, жылы, жасы, тұрақты тұрғылықты жері, заңды мекенжайы, азаматтығы, табыс көзі немесе жұмыс орны, білімі және, егер жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетілген болса, олардың ұлты;

10) соның негізінде баланың әкесі туралы мәліметтер енгізілген құжат туралы мәліметтер;

11) өтініш беруші туралы мәліметтер;

12) берілген туу туралы куәліктің сериясы мен нөмірі енгізіледі.

 

202-бап. Баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беру

Баланың тууын мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасының негізінде белгіленген үлгідегі туу туралы куәлік беріледі.

Туу туралы куәлік жаңа туған баланың ата-аналарына, басқа уәкілетті адамдарға немесе бала тұратын ұйымның өкілдеріне беріледі.

Екі немесе одан да көп бала туған жағдайда туу туралы куәлік әрбір балаға беріледі.

 

203-бап. Баланың туу туралы куәлігі

Баланың туу туралы куәлігі мынадай мәліметтерді:

1) баланың тегін, атын, әкесінің атын (егер бар болса), туған күні, айы, жылы мен туған жерін;

2) акт жазбасының жасалған күнін және нөмірін;

3) жеке сәйкестендіру нөмірін;

4) ата-аналарының тектерін, аттарын, әкелерінің аттарын (егер бар болса), егер жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетілген болса, ұлтын;

5) ата-аналарының азаматтығын;

6) мемлекеттік тіркеу орнын (тіркеуші органның атауын);

7) туу туралы куәліктің берілген күнін қамтиды.

 

26-тарау. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

 

204-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу үшін негіз

1. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу:

1) баланың ата-анасының әке болуды анықтау туралы бірлескен өтініші;

2) анасы қайтыс болған, анасы қайтыс болды деп жарияланған; анасы психикалық аурудың немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан әрекетке қабілетсіз деп танылған; анасы ата-ана құқықтарынан айырылған не оның ата-ана құқықтары шектелген; баланың анасының тұрғылықты жерін анықтау мүмкін болмаған жағдайларда баланың әкесінің өтініші;

3) әке болуды анықтау туралы, сондай-ақ әке болуды тану фактісін және әке болу фактісін анықтау туралы сот шешімі негізінде тіркеуші органдарда жүргізіледі.

2. Психикалық аурудың немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан сот тәртібімен әрекетке қабілетсіз деп танылған адамның, сондай-ақ осы әрекетке қабілетсіз адамның қорғаншысының өтініші бойынша әке болуды анықтауға тыйым салынады.

 

205-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу орны

Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеуді тіркеуші органдар баланың туған жері бойынша, баланың әкесінің немесе анасының тұрғылықты жері бойынша не әке болуды анықтау туралы немесе әкелікті тану фактісін және әке болу фактісін анықтау туралы сот шешімі шығарылған жер бойынша жүргізеді.

Анасы қайтыс болған немесе оны әрекетке қабілетсіз деп таныған, анасының тұрған жерін анықтау мүмкін болмаған жағдайда немесе оны ата-ана құқықтарынан айырған жағдайда, баланың орналасқан жері әке болуды анықтауды тіркеу орны болып табылады.

 

206-бап. Баланың ата-аналарының бірлескен өтініші негізінде әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

1. Ата-аналарының әке болуды анықтау туралы бірлескен өтініші баланың туған жері бойынша немесе олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға беріледі. Бірлескен өтініш беру қиын болған жағдайда баланың әкесі мен анасы тіркеуші органға жеке-жеке өтініш бере алады.

2. Егер ата-аналарының біреуі дәлелді себеппен әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу үшін тіркеуші органға өзі келе алмаған жағдайда, оның өтініштегі қолтаңбасы нотариатта куәландырылуға тиіс.

3. Ата-аналарының әке болуды анықтау туралы өтініш беруі бала туғаннан кейін мүмкін болмайтын немесе қиындық тудырған жағдайда, әлі тумаған балаға қатысты бірлескен немесе бөлек өтінішті тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға медициналық анықтамамен расталған анасының жүктілігі кезінде алдын ала беруге рұқсат етіледі. Баланың ата-анасы туралы жазба бала туғаннан кейін жасалады.

Мұндай өтінішті баланың ата-анасы әке болуды анықтайтын мемлекеттік тіркеу жасалғанға дейін кез келген уақытта қайтарып алуы мүмкін.

4. Ата-аналарының әке болуды анықтау туралы бірлескен өтінішімен бірге ата-аналарының жеке басын куәландыратын құжаттар және баланың туу туралы куәлігі, ал мұндай өтініш бала туғанға дейін берілген жағдайда медициналық ұйым немесе жеке дәрігерлік практикамен айналысатын дәрігер берген анасының жүктілігін растайтын медициналық анықтама ұсынылады.

Егер әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу тууды мемлекеттік тіркеумен бір мезгілде жүргізілсе, баланың туу туралы куәлігін қоса беру талап етілмейді.

5. Осы баптың 2 және 3-тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, әке болуды анықтауды тіркеуші орган ата-анасының екеуінің қатысуымен өтініш берілген күні жүргізеді.

 

207-бап. Ата-аналарының әке болуды анықтау туралы бірлескен өтініші кезінде балаға тегін, әкесінің атын беру

1. Ата-аналарының әке болуды анықтау туралы бірлескен өтініші кезінде баланың тегі - ата-аналарының келісімі бойынша, ал келісім болмаған кезде сот тәртібімен айқындалады.

Баланың таңдап алынған тегі әке болуды анықтау туралы өтініште көрсетілуге тиіс.

2. Баланың әкесінің аты, оның ішінде кәмелетке толған балаға да қатысты, егер оның тарапынан қарсылық болмаса, әкесінің аты бойынша өзгертіледі.

Баланың туу туралы акт жазбасында бұрын көрсетiлген (анасының көрсетуi бойынша) баланың әкесiнiң аты баланың әкесi деп танылған адамның атымен сәйкес келмеген жағдайда, тіркеуші орган әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеуден бас тартуға құқылы емес.

3. Егер баланың ата-аналары ол туғаннан кейiн некеге отырса (ерлі-зайыпты болса), әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеместен, әкесi туралы мәлiметтердi баланың туу туралы акт жазбасына енгiзуге жол берiлмейдi.

 

208-бап. Өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның өтініші бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

1. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның жазбаша өтініші бойынша осы Кодексте белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

2. Өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның өтінішіне оның жеке басын куәландыратын және анасының болмауының мән-жайын растайтын құжаттар: анасының қайтыс болуы туралы куәлік; психикалық аурудың немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан анасын әрекетке қабілетсіз деп тану туралы, оны қайтыс болды деп жариялау туралы, анасын ата-ана құқықтарынан айыру не оны шектеу туралы сот шешімі; анасының тұрғылықты жерін анықтаудың мүмкін еместігі туралы анықтама қоса беріледі.

 

209-бап. Өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның өтініші бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу кезінде балаға тегін, әкесінің атын беру

1. Баланың тегі өзінің баланың әкесі екенін мойындаған адамның өтініші бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның келісімімен айқындалады.

2. Баланың әкесінің аты, оның ішінде кәмелетке толған балаға да қатысты, егер оның тарапынан қарсылық болмаса, әкесінің аты бойынша өзгертіледі.

 

210-бап. Әке болуды анықтау, әкелікті тану фактісі және әке болу фактісі туралы сот шешімінің негізінде әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу

1. Әке болуды анықтау туралы, сондай-ақ әке болу фактісін және әкелікті тану фактісін анықтау туралы сот шешімінің негізінде әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу баланың анасының, әкесінің немесе қорғаншысының не қамқоршысының өтініші бойынша жүргізіледі.

2. Өтінішке соттың заңды күшіне енген шешімінің көшірмесі, өтініш берушінің жеке басын куәландыратын құжаттар және баланың туу туралы куәлігі қоса беріледі.

3. Әке болуды анықтау туралы, сондай-ақ әке болу фактісін және әкелікті тану фактісін анықтау туралы шешім шығарған сот осы шешімнің көшірмесін ол заңды күшіне енген күннен бастап үш күн мерзімде сот шешімі шығарылған жер бойынша тіркеуші органға жіберуге міндетті.

 

211-бап. Сот шешімі бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу кезінде балаға тегін, әкесінің атын беру

1. Сот шешімі бойынша әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу кезінде әкесі туралы мәліметтер сот шешіміне сәйкес көрсетіледі.

Әкесінің тұрақты тұрғылықты жері, оның жұмыс орны, егер осы мәліметтер сот шешімінде көрсетілмесе, өтініш берушінің айтуымен жазылуы мүмкін.

Сот шешімінде әкесінің ұлты туралы мәліметтер болмаған кезде әке болуды анықтау туралы акт жазбасындағы ұлты туралы баған оның жеке басын куәландыратын құжаттың негізінде толтырылады.

2. Балаға тегі - сот шешіміне сәйкес, ал мұндай жазба болмаған кезде өтініш берушінің көрсетуі бойынша беріледі. Бұл мәселе бойынша дау туындаған жағдайда тегі сот шешімі бойынша жазылады.

 

212-бап. Баланың тууын және әке болуды анықтауды бiр мезгiлде мемлекеттік тiркеу

Баланың тууын және әке болуды анықтауды бiр мезгiлде мемлекеттік тiркеу кезiнде мiндеттi түрде туу туралы және әке болуды анықтау туралы актiлер жазбасы жасалады. Туу туралы акт жазбасында баланың тегi анасының тегi бойынша, әкесiнiң аты мен әкесi туралы мәлiметтер әкесiнiң өтініші немесе ата-аналарының бiрлескен өтініші бойынша көрсетiледi.

 

213-бап. Кәмелетке толған балаға қатысты әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеу тәртібі

Кәмелетке толған адамдарға қатысты әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеуге - олардың жазбаша келiсiмiмен ғана, ал егер ол әрекетке қабiлетсіз деп танылса, оның қорғаншысының немесе қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның келiсiмiмен жол берiледi.

Кәмелетке толған адамның келісімі жеке өтініште не ата-аналарының бiрлескен өтінішіндегі өзінің қолтаңбасымен көрсетілуге тиіс. Өтініш берген кезде бір мезгілде кәмелетке толған бала не оның қорғаншысы әкесінің тегін алғысы келетіндігін не анасының тегін сақтағысы келетіндігін көрсетеді.

 

214-бап. Әке болуды анықтау туралы өтініш

Әке болуды анықтау туралы өтінішті ата-аналары немесе олардың біреуі, ал олар қайтыс болған, науқастанған немесе өтініш жасау өзге де себептер бойынша мүмкін болмаған жағдайда, Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен сенім білдірілген адамдар жазбаша нысанда береді.

Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу туралы өтінішті ата-аналары емес, басқа адам берген кезде өтініш берушінің жеке басын куәландыратын құжат ұсынылуға тиіс.

 

215-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеу кезінде өзгерістер енгізу тәртібі

1. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тiркеу кезінде туу туралы акт жазбасына әке болуды анықтау туралы акт жазбасының негізінде тиісті өзгерістер енгізіледі.

Баланың тегі, әкесінің аты, сондай-ақ әкесі туралы мәліметтер осы Кодекстің 207, 209 және 211-баптарына сәйкес енгізіледі.

2. Туу туралы акт жазбасына тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін өтініш берушіге (өтініш берушілерге) баланың туу туралы жаңа куәлігі беріледі.

 

216-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде анықталған әке болуды тану

Егер ата-аналарының ең болмаса бiреуiнде Қазақстан Республикасының азаматтығы бар болса, ол балаға қатысты Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелері тіркеген әке болу танылады.

 

217-бап. Әке болуды анықтау туралы жазбалар кітабына енгізілетін мәліметтер

Әке болуды анықтау туралы акт жазбасына мынадай деректер:

1) баланың тууын мемлекеттік тіркеу күні;

2) баланың туу туралы акт жазбасының нөмірі;

3) баланың әке болуды анықтағанға дейінгі және одан кейінгі тегі, аты, әкесінің аты (егер бар болса);

4) баланың туған уақыты мен туған жері;

5) ата-аналарының тектері, аттары, әкелерінің аттары (егер бар болса), туған күні, айы, жылы, тұрақты тұрғылықты жері, заңды мекенжайы, азаматтығы, табыс көзі немесе жұмыс орны, егер жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетілген болса, ұлты;

6) оның негізінде әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу жүргізілген құжат туралы мәліметтер;

7) өтініш иесі туралы мәліметтер;

8) берілген куәліктің сериясы мен нөмірі енгізіледі.

 

218-бап. Әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті беру

Әке болуды анықтау туралы куәлікті әке болуды анықтауды мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасының негізінде тіркеуші орган береді.

Әке болуды анықтау туралы куәлік мемлекеттік тіркеу орны бойынша ата-аналарының біреуіне беріледі немесе олардың тілегі бойынша әрқайсысына берілуі мүмкін.

 

219-бап. Әке болуды анықтау туралы куәлік

Әке болуды анықтау туралы куәлік мынадай мәліметтерді:

1) баланың әкесінің тегін, атын, әкесінің атын (егер бар болса);

2) баланың тегін, атын, әкесінің атын (егер бар болса), туған күнін, айын, жылын;

3) баланың анасының тегін, атын, әкесінің атын (егер бар болса);

4) акт жазбасының жасалған күнін және нөмірін;

5) мемлекеттік тіркеу орнын, тіркеуші органның атауын;

6) әке болуды анықтау туралы куәліктің берілген күнін қамтиды.

 

27-тарау. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу

 

220-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу үшін негіз

Тіркеуші органдар неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеуді Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы бірлескен жазбаша өтініштің негізінде жүргізеді.

 

221-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу орны

Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың тілегі бойынша Қазақстан Республикасының аумағындағы кез келген тіркеуші органда жүргізіледі.

 

222-бап. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш беру мерзімі және неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу мерзімі

1. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш тіркеуші органға некені (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тіркегенге дейін бір ай бұрын беріледі.

2. Некені (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тіркеуді некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы бірлескен өтініш берілген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң тіркеуші орган жүргізеді.

Мерзімнің өтуі өтініш берілгеннен кейінгі келесі күннен басталады және келесі айдың тиісті күні бітеді. Егер осы күн жұмыс күні болмаса, онда одан кейінгі жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып есептеледі.

Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу уақытын тіркеуші орган некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірген адамдардың келісімі бойынша тағайындайды. Мемлекеттік тiркеу уақыты сол үй-жайда қайтыс болуды және некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тiркеген уақытпен сәйкес келмейтiндей есеппен тағайындалуға тиіс.

3. Егер тіркеуші органға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш берген кезде некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамның екеуі бірдей қатысуы мүмкін болмаса немесе қатысуы өте қиын болса (бір-бірінен алыста тұруы, ауыр науқасы, әскери қызмет өткеруі және басқалары) белгіленген нысан бойынша толтырылған және некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамның екеуі бірдей қол қойған неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы өтінішті олардың біреуі бере алады.

Жоқ адамның қолтаңбасын тіркеуші органның бастығы куәландыруы және азаматтың тұрған жері бойынша тіркеуші органның, нотариустың немесе Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес нотариаттық іс-әрекеттер жасауға құқық берілген өзге де лауазымды адамның мөрімен бекітілуі мүмкін, сондай-ақ мынадай тәртіппен:

1) әскери қызметшілерді - тиісті әскери бөлімнің командирі;

2) жүзу уақытында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туымен жүретін теңіз кемелерінде немесе ішкі жүзу кемелерінде болатын Қазақстан Республикасының азаматтарын - осы кемелердің капитандары;

3) экспедицияларда болатын адамдарды - осы экспедициялардың бастықтары;

4) стационарлық медициналық ұйымдарда болатын адамдарды - осы ұйымдардың бас дәрігерлері;

5) қамауға алу, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны орындайтын мекемелерде отырған адамдарды - тиісті мекемелердің бастықтары куәландыруы мүмкін.

 

223-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу мерзімдерін қысқарту және ұзарту

1. Некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың бірлескен өтініші бойынша тиісті құжаттармен расталған (дәрігерлік-біліктілік комиссиясының жүктілік туралы анықтамасы, денсаулық жағдайы туралы анықтама, басқа да ерекше мән-жайларды растайтын анықтамалар) дәлелді себептер (жүктілік, баланың тууы, тараптардың бірінің өміріне тікелей қатер төнуі және басқа да ерекше мән-жайлар) болған кезде тіркеуші органның бастығы неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу орны бойынша бiр ай өткенге дейін некенi қиюға (ерлі-зайыпты болуға) рұқсат етеді не бұл мерзiмдi ұзартады, бірақ ол бір айдан аспауға тиіс.

Мерзiмдi қысқарту уақыты әрбiр жеке жағдайда нақты мән-жайларға байланысты айқындалады.

2. Жекелеген жағдайларда неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеудi күту мерзiмi неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеуге кедергi келтіретін мән-жайлар болған кезде ғана тіркеуші органның бастамасы бойынша ұзартылуы мүмкiн. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы жазба жасалғанға дейiн лауазымды адам жазбаны тоқтата тұруға және өтініш берушiден бiр айдан асыруға болмайтын белгiленген мерзiмде тиiстi деректі айғақтар беруді талап етуге міндеттi.

Тіркеуші орган мүдделi адамдардың өтініші бойынша немесе өз бастамасымен қажеттi тексеруді жүргiзеді. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеудi кейінге қалдыру туралы некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш берген адамдар хабардар етіледі. Неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) заңды кедергiлер болған кезде тіркеуші орган оны мемлекеттік тiркеуден бас тартады.

Егер мұндай кедергiлер туралы мәлiметтер расталмаған болса, некенi (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тiркеу жалпы негiздерде жүргiзiледi. Аталған мән-жайларды тексеру бiр ай мерзiмде аяқталуға тиiс.

Айлық мерзiмді қысқарту немесе ұзарту туралы рұқсатты тіркеуші органның бастығы, ал ол болмаған кезде оның мiндетiн атқарушы адам некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтінішке қарар түрінде бередi.

Егер некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек бiлдiрушiлер дәлелдi себептер бойынша белгiленген күнi тіркеуші органға келе алмайтын болса, неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеу мерзiмi олардың өтініші бойынша басқа уақытқа ауыстырылады.

 

224-бап. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш

1. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш жазбаша түрде жасалуға тиiс. Белгіленген үлгідегі өтініш нысаны болмаған жағдайда, өтініштің мәтінінде көзделген мәліметтердің бәрі еркін түрде қамтылуға тиіс.

Өтініш нысанында қамтылған барлық сұрақтарға толық әрі дәл жауаптар берілуге тиіс.

2. Некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш беру кезінде:

1) Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын немесе шетелде уақытша болатын Қазақстан Республикасының азаматы жеке куәлiгiн не паспортын; шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматы - оның шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматы ретiнде есепке алынғаны туралы шетелдегi консулдық мекеменiң белгiсi бар Қазақстан Республикасы азаматының паспортын ұсынады; Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдік, шетелдіктің Қазақстан Республикасында тұруға арналған ықтиярхатын ұсынады. Қазақстан Республикасында уақытша болатын шетелдік Қазақстан Республикасының iшкi iстер органы берген Қазақстан Республикасында уақытша тұруға рұқсат ететін құжатын ұсынады; Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адам тұрғылықты жерi бойынша тiркелгендiгi туралы Қазақстан Республикасы iшкi iстер органдарының белгiсi бар азаматтығы жоқ адамның куәлiгiн ұсынады. Қазақстан Республикасында уақытша болатын азаматтығы жоқ адам оның жеке басын куәландыратын, өзі тұратын елдiң құзыреттi органдары берген және Қазақстан Республикасының iшкi iстер органдарында белгiленген тәртiппен тiркелген құжатын ұсынады.

Шетелдік паспортын (жеке басын куәландыратын құжатын) ұсынумен қатар оның мәтiнiнiң нотариатта куәландырылған қазақ тiлiндегі немесе орыс тiлiндегі аудармасын беруге тиiс.

Шетелдіктің, азаматтығы жоқ адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың мәтіні аудармасының дұрыстығы шетелдік азаматы болып табылатын мемлекеттiң немесе азаматтығы жоқ адам тұрақты тұратын мемлекеттің дипломатиялық өкілдігінде немесе консулдық мекемесінде не сыртқы саясат ведомствосында куәландырылуы мүмкiн;

2) осы Кодекстің 10-бабында көрсетілген белгiленген неке жасын азайту қажеттігін растайтын құжаттарды;

3) бұрынғы некелері (ерлі-зайыптылықтары) туралы мәліметтерді;

4) балалары бар екендiгi туралы мәлiметтерді;

5) бір-бірінің денсаулық жағдайы және материалдық жағдайы туралы, сондай-ақ некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) кедергінің жоқтығы туралы хабардар екендігі туралы қолхатты ұсыну қажет.

 

225-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде ерлі-зайыптылардың тектерін жазу тәртібі

1. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу кезінде некеге дейінгі тегін екінші жұбайының тегіне өзгертуге тілек білдірген жұбайға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасында ортақ тек ретінде таңдап алынған тегі көрсетіледі.

2. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасын жасаған кезде бұрынғы тектерінде қалуға тілек білдірген ерлі-зайыптылардың тектері өзгертілмейді.

3. Өзінің некеге дейінгі тегіне екінші жұбайының тегін қосып жазуға тілек білдірген жұбайға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасында қосылатын тегі некеге дейінгі тегінен кейін сызықша арқылы жазылады.

4. Ерлі-зайыптылардың тектерін таңдауы некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы бірлескен жазбаша өтініште көрсетіледі.

 

226-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу тәртібі

1. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеуді тіркеуші органдар осы Кодексте белгіленген тәртіппен жүргізеді.

2. Егер некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдар (адамдардың біреуі) ауыр науқастануы салдарынан немесе басқа да дәлелді себеп бойынша тіркеуші органға келе алмайтын жағдайда, неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу оның үйінде, медициналық немесе өзге де ұйымда некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың қатысуымен жүргізіледі.

3. Тіркеуші органның лауазымды адамы:

1) некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдіргені туралы берілген өтініштерді жария етеді;

2) некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдарға болашақ жұбайлардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;

3) некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) келісімді және жұбайлардың таңдаған тегі туралы шешімді анықтайды;

4) неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) кедергінің жоқ екендігін анықтайды;

5) мемлекет атынан неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы белгіленген үлгідегі куәлікті тапсырады.

4. Неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) кедергі болмаған кезде азаматтық хал актілерін жазу кітабына некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың қолы қойылған және тіркеуші орган бастығының қолтаңбасымен және елтаңбалы мөрімен бекітілген неке (ерлі-зайыптылық) туралы жазба енгізіледі.

5. Егер неке қиюға (ерлі-зайыпты болуға) кедергі келтіретін мән-жайлардың бар екенін растайтын айғақтары болса, тіркеуші орган неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеуден бас тартады.

6. Тіркеуші органның неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеуден бас тартуына сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.

 

227-бап. Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) салтанатты жағдайда мемлекеттік тіркеу

Неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) салтанатты жағдайда мемлекеттік тіркеу некеге отыратындардың (ерлі-зайыпты болатындардың) тілегі бойынша тіркеуші органдардың арнайы жабдықталынған үй-жайларында не арнайы осыған арналған мемлекеттік неке сарайларында жүргізіледі.

 

228-бап. Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдіктермен немесе азаматтығы жоқ адамдармен неке қиюын (ерлі-зайыпты болуын) мемлекеттік тіркеу

1. Қазақстан Республикасы азаматтарының шетелдіктермен немесе азаматтығы жоқ адамдармен неке қиюын (ерлі-зайыпты болуын) мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасының тіркеуші органдарында Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жалпы негіздерде не некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) тілек білдірген адам азаматы болып табылатын шет мемлекеттің дипломатиялық өкілдігінде, консулдық мекемесiнде жүргізіледі.

2. Шетелдікпен некеге отыру (ерлі-зайыпты болу) туралы өтініш берумен бір мезгілде шетелдік өзі азаматы болып табылатын мемлекеттің құзыретті органынан некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) рұқсатты, егер мұндай рұқсат алу шет мемлекеттің заңнамасына сәйкес талап етілсе, ұсынуға тиіс.

Мұндай рұқсат болмаған кезде тіркеуші орган өтінішті қабылдау кезiнде некеге отырушыларға (ерлі-зайыпты болушыларға) және бірінші кезекте Қазақстан Республикасының азаматына (азаматшасына), олардың некесi (ерлі-зайыптылығы) ол некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адам азаматы болып табылатын елде жарамсыз болып танылуы мүмкiн екендiгiн түсiндiруге тиiс.

Егер мұндай түсiндiрулерге қарамастан, өтініш берушiлер неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеуді талап етіп сұраса, бұл неке (ерлі-зайыптылық) тiркеледi.

Қазақстан Республикасы азаматтарының оралмандармен некесін қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жалпы негіздерде жүргiзiледi.

3. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтығы жоқ адаммен неке қию (ерлі-зайыпты болу) шарттары, егер ол адамның Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрғылықты жері болса, Қазақстан Республикасының заңнамасымен айқындалады.

 

229-бап. Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде, дипломатиялық өкілдіктерінде және шет мемлекеттердің шетелдік мекемелерінде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу

1. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары арасындағы неке (ерлі-зайыптылық) Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде қиылады.

2. Егер Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмесе, Қазақстан Республикасының аумағында шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерінде немесе консулдық мекемелерінде шетелдіктер арасында қиылған неке (ерлі-зайыптылық) Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

 

230-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қиылған некені (ерлі-зайыптылықты) тану

 

1. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде Қазақстан Республикасы азаматтарының арасында және Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың арасында қиылған неке (ерлі-зайыптылық), ол аумағында неке қиылған мемлекеттің заңнамасын сақтай отырып жасалса, осы Кодекстің 10 және 11-баптарында көзделген жағдайлардан басқа, Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

2. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде шетелдіктер арасында қиылған неке (ерлі-зайыптылық), ол аумағында жасалған мемлекеттің заңнамасын сақтай отырып қиылса, егер ол Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмесе, Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

 

231-бап. Қазақстан Республикасында немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қиылған некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығы

Қазақстан Республикасында немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қиылған некенің (ерлі-зайыптылықтың) жарамсыздығы неке қию (ерлі-зайыпты болу) кезінде қолданылған Қазақстан Республикасының заңнамасымен айқындалады.

 

232-бап. Некеге құқық қабілеттілігі туралы анықтамалар беру тәртібі

1. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша некеге құқық қабілеттілігі туралы анықтама Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу үшін Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын не бұрын тұрған азаматтарға беріледі.

2. Некеге құқық қабілеттілігі туралы анықтаманы облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың тіркеуші органы аудандардың тіркеуші органдарының мұрағаты бойынша тексерулер негізінде өтініш жасалған күні береді.

Егер адам Қазақстан Республикасынан тыс жерге кеткенге дейін бір әкімшілік-аумақтық бірлікте тұрақты тұрған болса, неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасының бар екендігін тексеру он алты жастан бастап жүргізіледі, өзге жағдайда анықтама осы аумақта тұрған кезден бастап беріледі.

3. Анықтамалар алу үшін өтініш беруші мынадай құжаттарды:

1) жеке басын куәландыратын құжатты;

2) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлiкті немесе егер өтініш беруші некеде тұрса (ерлі-зайыпты болса), жұбайының қайтыс болуы туралы куәлiкті ұсынады.

 

233-бап. Қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерінде қамауда отырған, сотталған, жазасын өтеп жүрген адаммен неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу

1. Бас бостандығынан айыру орындарында (қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерінде) қамауда отырған немесе жазасын өтеп жүрген адаммен неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеуді тіркеуші органдар осы Кодексте көзделген неке қию (ерлі-зайыпты болу) шарттарын сақтай отырып, тиісті мекеменің үй-жайында жүргізеді.

2. Сотталған адаммен неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеу некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың қатысуымен қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің әкiмшiлiгi белгiлеген үй-жайда тіркеуші органмен келiсім бойынша жүргiзіледi.

Сотқа дейiн бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алу таңдалған адамдармен неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тiркеуді тіркеуші орган адамды немесе осы іс жүргізуінде жатқан органды хабардар еткеннен кейін тергеу изоляторларында жүргiзедi.

 

234-бап. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасының мазмұны

1. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасына мынадай мәліметтер:

1) некеге отыратындардың (ерлі-зайыпты болатындардың) әрқайсысының тегі (неке қиылғанға (ерлі-зайыпты болғанға) дейінгі және одан кейінгі), аты, әкесінің аты (егер бар болса), туған күні, айы, жылы мен туған жері, жасы, азаматтығы, егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілген болса, ұлты, табыс көзі немесе жұмыс орны, тұрғылықты жері және заңды мекенжайы, білімі, отбасылық жағдайы;

2) ортақ балалары туралы мәліметтер;

3) некеге отыратындардың (ерлі-зайыпты болатындардың) жеке басын куәландыратын құжаттардың деректемелері;

4) акт жазбасының жасалған күні және нөмірі;

5) неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы берілген куәліктің нөмірі енгізіледі.

2. Неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған немесе жарамсыз деп танылған жағдайда неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасына қажетті мәліметтер енгізіледі. Мұндай мәліметтерді енгізу некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу немесе жарамсыз деп тану туралы сот шешімінің не ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші бойынша тіркеуші органдарда некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы жазбаның негізінде жүргізіледі.

 

235-бап. Мүдделі адамның өтініші бойынша неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы жазбаны тоқтата тұру

Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы жазба жасалғанға дейін мүдделі адамнан неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу үшін кедергілердің бар екендігі туралы өтініш түскен жағдайда, тіркеуші органның бастығы жазбаны тоқтата тұруға және өтініш берушіден белгіленген мерзімде тиісті деректі айғақтар беруді талап етуге міндетті. Жазбаны тоқтата тұру мерзімі бір айдан аспауға тиіс.

 

236-бап. Ерлі-зайыптыларға неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік беру

Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік ерлі-зайыптыларға неке қиылған жер бойынша неке (ерлі-зайыптылық) мемлекеттік тіркелген күні беріледі.

Қажет болған кезде некеге отыратын (ерлі-зайыпты болатын) адамдардың әрқайсысына неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік берілуі мүмкін.

 

237-бап. Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік

Неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік мынадай мәліметтерді:

1) некеге отыратындардың (ерлі-зайыпты болатындардың) әрқайсысының тегін (неке қиылғанға (ерлі-зайыпты болғанға) дейінгі, атын, әкесінің атын (егер бар болса), туған күні, айы, жылы мен туған жерін, азаматтығын, егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілген болса, ұлтын;

2) некенің қиылған (ерлі-зайыпты болған) күнін;

3) актінің жасалған күнін және нөмірін;

4) ерлі-зайыптылардың тегін таңдау туралы мәліметтерді;

5) неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу орнын, тіркеуші органның атауын;

6) неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәліктің берілген күнін;

7) неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы берілген куәліктің сериясы мен нөмірін қамтиды.

 

28-тарау. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу

 

238-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу үшін негіздер

1. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші, белгіленген тәртіппен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға құқығы бар ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініші, сондай-ақ некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы соттың заңды күшіне енген шешімі некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеуге негіздер болып табылады.

2. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды тіркеуші органдарда мемлекеттік тіркеу кәмелетке толмаған ортақ балалары жоқ және бір-біріне мүліктік және өзге де талаптар қоймайтын ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға өзара келісімі кезінде жүргізіледі.

3. Ерлі-зайыптылардың кәмелетке толмаған балалары болған кезде некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы сот шешімінің негізінде жүргізіледі.

4. Ерлі-зайыптылардың ортақ кәмелетке толмаған балаларының болуына қарамастан, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініші бойынша:

1) жұбайын хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы соттың заңды күшіне енген шешімінің;

2) жұбайын әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп тану туралы соттың заңды күшіне енген шешімінің;

3) жұбайының қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталғандығы туралы сот үкімінің негізінде тіркеуші органдарда бұзылады.

 

239-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу орны

1. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші негізінде ерлі-зайыптылардың немесе олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органда жүргізіледі.

2. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды 238-баптың 4-тармағы негізінде мемлекеттік тіркеген жағдайда, өтініш осы өтінішті берген жұбайдың тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органға беріледі.

3. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы сот шешімінің негізінде некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу кезінде мемлекеттік тіркеуді некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы сот шешімі шығарылған жер бойынша тіркеуші орган жүргізеді.

4. Қазақстан Республикасы азаматының некесін (ерлі-зайыптылығын) бұзуды мемлекеттік тіркеу шет мемлекеттің некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы күшіне енген сот шешімінің негізінде азаматтың тұрғылықты жері бойынша тіркеуші органда жүргізіледі.

 

240-бап. Ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы бірлескен өтініші бойынша некені (ерлі- зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу мерзімдері

Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеуді тіркеуші орган некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы бірлескен өтініш берілген күннен бастап бір ай мерзім өткеннен кейін некені (ерлі-зайыптылықты) бұзушылардың өздері қатысқан кезде жүргізеді.

Мерзімнің өтуі өтініш берілгеннен кейінгі келесі күннен басталады және келесі айдың тиісті күнінде бітеді. Егер бұл күн жұмыс күніне тура келмесе, онда одан кейінгі жұмыс күнi мерзiмнiң аяқталған күнi болып есептеледі.

Айлық мерзімнің қысқартылуы мүмкін емес.

Егер ерлі-зайыптылар некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу үшін өздеріне белгіленген күні тіркеуші органға келе алмаса, олар тіркеуші органға некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы өтінішпен қайтадан жүгіне алады, ол некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу үшін қайтадан айлық мерзімді тағайындайды.

 

241-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш

1. Кәмелетке толмаған ортақ балалары жоқ ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы сот шешімінің негізінде некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу туралы, жұбайын хабар-ошарсыз кеткен деп тану туралы заңды күшіне енген сот шешімінің; жұбайын әрекетке қабілетсіз деп тану туралы заңды күшіне енген сот шешімінің; жұбайының қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталғандығы туралы сот үкімінің негізінде некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініштердің нысанын Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі бекітеді.

2. Осы Кодекстің 238-бабының 2 және 4-тармақтарында көзделген негіздер бойынша некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы өтінішке неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік қоса берілуге тиіс.

Егер ерлі-зайыптыларда осы куәлік жоқ болса және неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасы тіркеуші органда сақталмаса, неке (ерлі-зайыптылық) туралы актінің жазбасын қалпына келтіру талап етіледі.

Өтініш беруші мынадай құжаттарды:

1) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзатын адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттарды;

2) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу үшін осы Кодекстің 238-бабының 4-тармағында көзделген негіздерді;

3) қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның әрекетке қабілетсіз немесе хабар-ошарсыз кеткен деп танылған жұбайдың мүлкіне қорғаншы тағайындау туралы қорытындысын;

4) мемлекеттік бажды төлегені туралы құжатты ұсынуға тиіс.

3. Бұрынғы ерлі-зайыптылар (олардың әрқайсысы) немесе әрекетке қабілетсіз жұбайдың қорғаншысы басқа адамдардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу туралы мәлімдеме жасауына нотариатта куәландырылған сенімхат негізінде уәкілеттік бере алады.

4. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу үшін тіркеуші органға келе алмаған жағдайда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес оларға, оның мүдделерін білдіру үшін сенімхат беріледі.

 

242-бап. Хабар-ошарсыз кеткен деп танылған, әрекетке қабілетсіз немесе ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адаммен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу

Хабар-ошарсыз кеткен деп танылған, әрекетке қабілетсіз немесе қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адаммен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеген жағдайда, тіркеуші орган өтініш түскен күннен бастап бір апта мерзімде ол туралы қамауда жатқан жұбайға не әрекетке қабілетсіз жұбайдың қорғаншысына немесе хабар-ошарсыз кеткен деп танылған жұбайдың мүлкіне қорғаншыға хабарламаны алған күннен бастап қырық бес күн мерзім белгілей отырып хабарлауға міндетті, осы мерзім ішінде олар некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы өтініш бойынша өздерінің арасында дау бар екені туралы жазбаша хабарлауға құқылы.

 

243-бап. Ерлі-зайыптылардың некені (ерлі-зайыптылықты) бұзғаннан кейін тектерін сақтауы немесе өзгертуі

Некеге отыру (ерлі-зайыптылыққа тұру) кезінде өз тегін басқа текке өзгерткен жұбай, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу кезінде ортақ тегін сақтау немесе осы тегін некеге дейінгі тегіне өзгерту туралы некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы өтініште көрсетуге тиіс.

 

244-бап. Шетелдіктермен немесе азаматтығы жоқ адамдармен некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу

1. Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар арасындағы некені (ерлі-зайыптылықты), сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында шетелдіктер арасындағы некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүргізіледі.

2. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасының азаматы Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын жұбайымен (зайыбымен) некені (ерлі-зайыптылықты) оның азаматтығына қарамастан Қазақстан Республикасының сотында бұзуға құқылы. Егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес некені (ерлі-зайыптылықты) тіркеуші органда бұзуға жол берілген жағдайда, неке (ерлі-зайыптылық) Қазақстан Республикасының шетелдегi мекемелерiнде бұзылуы мүмкін.

3. Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар арасында Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тиісті шет мемлекеттің заңнамасын сақтай отырып, жасалған некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

4. Шетелдіктер арасында Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тиісті шет мемлекеттің заңнамасын сақтай отырып, жасалған некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

 

245-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы акт жазбасының мазмұны

Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы акт жазбасына мынадай мәліметтер:

1) бұрынғы ерлі-зайыптылардың әрқайсысының тегі (неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғанға дейінгі және одан кейінгі, аты, әкесінің аты (егер бар болса), туған күні, айы, жылы мен туған жері, жасы, азаматтығы, егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе, ұлты, тұрғылықты жері және заңды мекенжайы, білімі, табыс көзі немесе жұмыс орны, некенің (ерлі-зайыптылықтың) саны туралы мәліметтер;

2) неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы акт жазбасының жасалған күні, нөмірі және неке қиюды (ерлі-зайыпты болуды) мемлекеттік тіркеу жүргізілген тіркеуші органның атауы;

3) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға негіз болып табылатын құжат;

4) некенің (ерлі-зайыптылықтың) тоқтатылған күні;

5) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзған адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттардың деректемелері;

6) мемлекеттік бажды төлегені туралы мәліметтер;

7) өтініш беруші туралы мәліметтер;

8) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәліктің сериясы мен нөмірі енгізіледі.

 

246-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік беру

Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы акт жазбасының негізінде белгіленген үлгідегі некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлікті тіркеуші орган олардың өтініші бойынша некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеу уақытына қарамастан, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу мемлекеттік тіркелген орны бойынша ерлі-зайыптылардың әрқайсысына береді.

 

247-бап. Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік

Некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік мынадай мәліметтерді:

1) атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін (неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғанға дейінгі және одан кейінгі, туған күні, айы, жылы мен туған жерін, азаматтығын, егер бұрынғы ерлі-зайыптылардың әрқайсысының жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілген болса, ұлтын;

2) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуды мемлекеттік тіркеуге негіз болып табылатын құжат туралы мәліметтерді;

3) некенің (ерлі-зайыптылықтың) тоқтатылған күнін;

4) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы актінің жасалған күні мен нөмірін;

5) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік берілген адамның атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін;

6) құжаттың берілген күнін және оны берген тіркеуші органның атауын;

7) некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәліктің сериясы мен нөмірін қамтиды.

Егер неке (ерлі-зайыптылық) сот тәртібімен бұзылса, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлікте некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы сот шешімінің заңды күшіне енетін күні көрсетілуге тиіс.

 

29-тарау. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу

 

248-бап. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеудің негізі

Бала асырап алу баланы асырап алу туралы заңды күшіне енген сот шешімі және баланың заңды өкілдерінің өтініші негізінде тіркеуші органда тіркеледі.

Бала асырап алу баланың тууын тіркегеннен немесе оның туу туралы жоғалған акт жазбасын қалпына келтіргеннен кейін ғана жүргізілуі мүмкін.

Бала асырап алу туралы акт жазбасына бала және бала асырап алушылар туралы мәліметтер соттың шешімінде көрсетілген мәліметтерге сәйкес енгізіледі.

 

249-бап. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу орны

Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу бала асырап алу туралы сот шешім шығарған, баланың туған немесе тұрған жері бойынша тіркеуші органда жүргізіледі.

 

250-бап. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш

1. Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу жеке басын куәландыратын құжаттарды көрсеткен және соттың бала асырап алу туралы заңды күшіне енген шешімінің көшірмесін ұсынған кезде бала асырап алушының жазбаша өтініші бойынша жүргізіледі.

Бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініштің нысанын Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі белгілейді.

Бала асырап алушылар бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш беруге жазбаша нотариатта куәландырылған нысанда басқа адамдарға уәкілеттік беруге құқылы.

2. Егер бала асырап алушылар немесе уәкілетті адам соттың бала асырап алу туралы шешімі заңды күшіне енген күннен бастап бір ай ішінде бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу туралы өтініш жасамаған жағдайда, тіркеуші орган бала асырап алу туралы шешім шығарған соттан түскен шешімнің көшірмесі немесе сот шешімінің үзінді көшірмесі негізінде бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу туралы жазбаны дербес жүргізеді.

 

251-бап. Шетелдіктердің бала асырап алуын мемлекеттік тіркеу

1. Қазақстан Республикасының аумағында шетелдіктердің Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын баланы асырап алуын мемлекеттік тіркеу, оның ішінде бала асырап алудың күшін жою осы Кодекстің талаптарын сақтай отырып, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүргізіледі.

2. Шетелдіктерге асырап алуға берілген балаларды бақылауды Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерi және Қазақстан Республикасының балалар құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы жүзеге асырады.

 

252-бап. Бала асырап алу туралы акт жазбасының мазмұны

Бала асырап алу туралы акт жазбасына мынадай мәліметтер:

1) баланы асырап алуды мемлекеттік тіркегенге дейінгі және одан кейінгі баланың аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі;

2) баланың туған күні, айы, жылы, туған жері және азаматтығы;

3) ата-анасының аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі, азаматтығы, акт жазбасында немесе баланың туу туралы куәлігінде болған кезде, ұлты;

4) бала асырап алу туралы акт жазбасының жасалған күні және нөмірі, баланың тууын мемлекеттік тіркеуді жүргізген тіркеуші органның атауы;

5) бала асырап алу туралы актінің жасалған күні;

6) бала асырап алушылардың аттары, әкелерінің аттары (егер бар болса), тектері, азаматтығы, егер жеке басын куәландыратын құжаттарда көрсетілсе, ұлты, табыс көзі немесе жұмыс орны, тұрақты тұрғылықты жері;

7) бала асырап алушылардың баланың ата-анасы болып жазылғаны не жазылмағаны;

8) бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу үшін негіз болып табылатын құжат туралы мәліметтер;

9) бала асырап алу туралы куәліктің сериясы мен нөмірі енгізіледі.

 

253-бап. Бала асырап алу туралы куәлікті және баланың туу туралы жаңа куәлігін беру

Бала асырап алу туралы куәлікті бала асырап алушыларға мемлекеттік тіркелген орны бойынша тіркеуші орган береді. Асырап алынған баланың туған күні, айы, жылы мен туған жерін, тегін, атын, әкесінің атын өзгерткен, сол сияқты бала асырап алушыны туу туралы актілерді жазу кітаптарына асырап алынған баланың ата-анасы ретінде жазған кезде баланың туу туралы жаңа куәлігі беріледі.

Екі немесе одан да көп бала асырап алған жағдайда бала асырап алу туралы куәлік әрбір балаға беріледі.

 

254-бап. Бала асырап алу туралы куәлік

Бала асырап алу туралы куәлік мынадай мәліметтерді:

1) асырап алынған баланың атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін, туған жерін;

2) бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу үшін негіздерді;

3) бала асырап алушылардың аттарын, әкесінің аттарын (егер бар болса), тектерін;

4) бала асырап алуды мемлекеттік тіркегеннен кейін берілген баланың атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін;

5) мемлекеттік тіркеу күнін, орнын, тіркеуші органның атауын;

6) бала асырап алу туралы куәліктің берілген күнін;

7) бала асырап алу туралы куәліктің сериясы мен нөмірін қамтиды.

 

255-бап. Бала асырап алу туралы жазбаның күшін жою

1. Бала асырап алу туралы жазба бала асырап алудың күшін жою туралы немесе бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы заңды күшіне енген сот шешімінің негізінде жойылады.

2. Егер бала асырап алудың күші олардың өтініші бойынша жойылса, бала асырап алуды жою туралы өтінішті баланың ата-анасы немесе, егер бала асырап алудың күші жойылған болса, оның талап етуі бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган береді.

 

256-бап. Тіркеуші органдардың бала асырап алудың құпиясын қамтамасыз етуі

1. Тіркеуші органдардың қызметкерлері бала асырап алушының келісімінсіз бала асырап алу туралы қандай да бір мәліметтерді хабарлауға және бала асырап алушылар асырап алынған баланың ата-анасы емес екені олардың мазмұнынан көрініп тұратын құжаттарды беруге құқылы емес.

2. Асырап алынған бала туралы мәліметтер Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген өз құзыреті шегінде мемлекеттік органдардың сұрау салуы бойынша ғана беріледі.

 

30-тарау. Атын, әкесінің атын,тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу

 

257-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу үшін негіз

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеуді он алты жасқа толған және атын және (немесе) әкесінің атын, тегін ауыстыруға тілек білдірген адамның жеке өтініші бойынша тіркеуші органдар жүргізеді.

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру мынадай дәлелді себептер:

1) атының, әкесiнiң атының, тегiнiң оғаш естiлуi;

2) атының, әкесiнiң атының, тегiнiң айтуға қиындық келтіруі;

3) егер некені (ерлі-зайыптылықты) мемлекеттік тіркеу кезінде некеге дейiнгі тектерінде қалса, жұбайымен ортақ текте болғысы келген жұбайдың тілегі;

4) егер неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған кезде бұл туралы мәлімделмесе, некеге дейiнгi тегiн алғысы келуі;

5) бұрынғы некеден (ерлі-зайыптылықтан) туған балаларымен ортақ текте болғысы келуі;

6) жұбайы қайтыс болған жағдайда некеге дейiнгi тегiн алғысы келуі;

7) жұбайы қайтыс болған жағдайда өтiнiш берушi некеге дейiнгi тегiнде болғанда, балаларымен ортақ текте болғысы келуі;

8) өтініш беруші таңдаған ата-аналарының бірінің ұлтына (ата-аналарының ұлты әртүрлі болған кезде) сәйкес келетін атты және (немесе) текті алғысы келуі;

9) құжаттардағы атынан өзгеше, өмірде нақты қалыптасқан атын алғысы келуі;

10) егер некеге отырған (ерлі-зайыпты болған) кезде жұбайының тегі қабылданса, некеге дейінгі тегін алғысы келуі;

11) ұлттық дәстүрлерге байланысты әкесiнiң немесе атасының аты бойынша текте болғысы келуі;

12) өтініш берушіні іс жүзінде тәрбиелеген адамның тегі мен аты бойынша текті және әкесінің атын алғысы келуі;

13) жынысын хирургиялық жолмен өзгерткен кезде таңдаған жынысқа сәйкес келетін атты, әкесінің атын, текті алғысы келуі кезінде жүргізіледі.

 

258-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу орны

 

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтініш тіркеуші органға өтініш берушінің тұрғылықты жері бойынша беріледі.

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтініш қанағаттандырылған жағдайда мемлекеттік тіркеу азаматтың тұрғылықты жері бойынша жүргізіледі.

 

259-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтініш

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтініште мынадай мәліметтер:

1) өтініш берушінің аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі;

2) таңдаған аты, әкесінің аты, тегі;

3) атын, әкесінің атын, тегін ауыстырудың себептері көрсетілуге тиіс.

 

260-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу туралы өтінішті қарау мерзімдері

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтінішті қарауды тіркеуші орган Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заңнамасында белгіленген тәртіппен жүргізеді.

 

261-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтінішке қоса берілетін құжаттардың тізбесі

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы өтінішке өтініш берушінің атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды өтінуіне байланысты себептерді растайтын мынадай құжаттар:

1) өтініш берушінің туу туралы куәлігі;

2) егер өтініш беруші некеде тұрса (ерлі-зайыпты болса), неке қию (ерлі-зайыпты болу) туралы куәлік;

3) егер өтініш берушінің кәмелетке толмаған балалары болса, баланың туу туралы куәліктері;

4) егер оларды тіркеуші органдар тіркеген болса, бала асырап алу туралы куәлік не әке болуды анықтау туралы куәлік;

5) егер өтініш беруші некені (ерлі-зайыптылықты) бұзуға байланысты өзіне некеге дейінгі тегін беру туралы өтініш жасаса, некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы куәлік;

6) өтініш берушінің екі фотосуреті қоса беріледі.

Қажет болған жағдайда, өтініш берушінің атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды өтінуіне байланысты себептерді растайтын қосымша құжаттар талап етіледі.

 

262-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеуден бас тарту

Тіркеуші органның атын, әкесінің атын, тегін ауыстырудан бас тартуына сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.

 

263-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы акт жазбасының мазмұны

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы акт жазбасына мынадай мәліметтер:

1) адамның мемлекеттік тіркеуге дейінгі және одан кейінгі аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі;

2) туған күні, айы, жылы, туған жері;

3) азаматтығы, егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілген болса, ұлты;

4) тіркелген жері, туу туралы акт жазбасының жасалған күні және нөмірі;

5) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы жазбаның негізі;

6) жеке басын куәландыратын құжаттардың деректемелері;

7) мемлекеттік баждың төленгені туралы мәліметтер;

8) құжаттың берілген күні және оны берген тіркеуші органның атауы;

9) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәліктің сериясы мен нөмірі енгізіледі.

 

264-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруға байланысты өзгертуге жататын мәліметтер

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруға байланысты бұл туралы акт жазбасының негізінде адамның өзіне қатысты жасалған туу туралы акт жазбасына ғана өзгеріс енгізіледі. Басқа жазбаларға өзгерістер енгізу жүргізілмейді.

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру жүргізілгенін растау үшін белгіленген үлгідегі атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік көрсетіледі.

 

265-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік беру

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеу жасалғаннан кейін азаматқа атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік беріледі.

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік тек қана ауыстыру жүргізілген адамға мемлекеттік тіркеу орны бойынша беріледі.

 

266-бап. Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік

Атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәлік мынадай мәліметтерді:

1) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы мемлекеттік тіркеуге дейінгі және одан кейінгі атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін;

2) туған күні, айы, жылы мен туған жерін;

3) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы акт жазбасының жасалған күнін және нөмірін;

4) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыруды мемлекеттік тіркеуді жүргізген тіркеуші органның атауын;

5) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәліктің берілген күнін;

6) атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы куәліктің сериясы мен нөмірін қамтиды.

 

267-бап. Азаматтың атын, әкесінің атын, тегін ауыстыру туралы хабарланатын мемлекеттік органдардың тізбесі

Азаматтың аты, әкесінің аты, тегі ауыстырылған жағдайда, бұл туралы хабарлама бір апта мерзімде азаматтың тұрақты тұрғылықты жері бойынша ішкі істер органдарына, Ұлттық қауіпсіздік комитетіне, прокуратура және қаржы полициясы органдарына, жергілікті әскери басқару органдарына, салық комитетіне, сондай-ақ тууды мемлекеттік тіркеу орны бойынша тіркеуші органға жіберіледі.

 

31-тарау. Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу

 

268-бап. Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу үшін негіз

Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу үшін:

1) медициналық ұйым берген, қайтыс болу туралы белгіленген нысандағы құжат;

2) қайтыс болу фактісін белгілеу туралы немесе адамды қайтыс болды деп жариялау туралы соттың заңды күшіне енген шешімі негіз болып табылады.

 

269-бап. Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу орны

Қайтыс болуды мемлекеттік тіркеу қайтыс болған адамның тұрған жері бойынша немесе ол қайтыс болған жер бойынша тіркеуші органдарда жүргізіледі.

 

270-бап. Қайтыс болу туралы мәлімдеме

1. Қайтыс болу туралы мәлімдемені қайтыс болған адаммен бірге тұрған адамдар, ал ондай адамдар болмаған жағдайда көршілері, тұрғын-үй пайдалану ұйымдарының қызметкерлері, жергілікті атқарушы органдар, қайтыс болған адамды күтіп-баққан не адам сонда қайтыс болған ұйымның әкімшілігі немесе мәйітті тапқан ішкі істер органы жазбаша немесе ауызша нысанда береді.

2. Мәйіттері танылмаған және талап етілмеген адамдардың қайтыс болуын мемлекеттік тіркеу туралы өтінішті қайтыс болған адамның тұрған жері бойынша сот-медициналық сараптамасы ұйымының лауазымды адамы жазбаша нысанда береді.

3. Мәлімдеме жасаушы қайтыс болу туралы мәлімдемеде қайтыс болған адам туралы мынадай мәліметтерді: қайтыс болған адамның атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін, туған жылын, соңғы тұрғылықты жерін және оның отбасылық жағдайын, қайтыс болған жылын, айы мен күнін, қайтыс болу себебін, сондай-ақ қайтыс болу туралы мәлімдеме жасаған адамның атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін және тұрғылықты жерін көрсетеді.

4. Қайтыс болуды тіркеу кезінде қайтыс болған адамның паспорты, жеке куәлігі, әскери билеті тіркеуші органға тапсырылуға жатады.

 

271-бап. Мәйіттері танылмаған және талап етілмеген адамдардың қайтыс болуын мемлекеттік тіркеу

Мәйіттері танылмаған және талап етілмеген адамдардың қайтыс болуын мемлекеттік тіркеуді тіркеуші органдар мәйіттің жатқан жері бойынша немесе сот-медициналық сараптаманың қорытындысын берген жер бойынша жүргізеді.

Мәйіттері танылмаған адамдардың қайтыс болуын мемлекеттік тіркеу кезінде қайтыс болу туралы актінің жазбасына қайтыс болу туралы медициналық куәлікте қамтылған, мемлекеттік тіркеу үшін қажетті мәліметтер ғана енгізіледі.

Егер қайтыс болған адам кейіннен танылған болса, ол туралы жетіспейтін мәліметтер қайтыс болу туралы медициналық куәліктің және мәлімдеме жасаушының жазбаша өтінішінің негізінде қайтыс болу туралы актінің жазбасына қорытынды жасалмастан енгізіледі.

Мәйіттері танылмаған және талап етілмеген адамдардың мемлекеттік тіркелгені туралы жергілікті атқарушы органдардың тиісті қызметіне Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі белгілеген нысан бойынша қайтыс болу туралы анықтама беріледі.

 

272-бап. Қайтыс болу туралы акт жазбасының мазмұны

Қайтыс болу туралы акт жазбасына мынадай мәліметтер:

1) қайтыс болған адамның аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі, туған күні, айы, жылы мен туған жері, соңғы тұрғылықты жері, жынысы, азаматтығы, егер жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе, ұлты, қайтыс болған күні мен орны;

2) қайтыс болу фактісін растайтын құжаттың негізінде қайтыс болу себебі;

3) қайтыс болу фактісін растайтын құжат;

4) қайтыс болу туралы мәлімдеме жасаған мәлімдеме жасаушының аты, әкесінің аты (егер бар болса), тегі, тұрғылықты жері не органның, ұйымның атауы және заңды мекенжайы;

5) қайтыс болу туралы куәліктің сериясы мен нөмірі енгізіледі.

 

273-бап. Қайтыс болу туралы куәлік беру

Қайтыс болу мемлекеттік тіркелгеннен кейін қайтыс болған адамның мұрагерлерінің аясына кіретін жақын туыстарына не қайтыс болған адам қамқорлықтарында болған азаматтарға, сондай-ақ қайтыс болған адам тұрған немесе жазасын өтеген мемлекеттік ұйымдар әкімшілігінің өкілдеріне қайтыс болу туралы куәлік беріледі.

Басқа туыстарына қайтыс болу туралы куәлік мұрагерлік іс қарауында жатқан нотариустың хабарламасы бойынша беріледі.

Мәйіттері танылмаған және талап етілмеген адамдардың қайтыс болуы туралы куәлік қайтыс болу туралы акт жазбасына барлық қажетті мәліметтер енгізілгеннен кейін ғана беріледі.

 

274-бап. Қайтыс болу туралы куәлік

Қайтыс болу туралы куәлік мынадай мәліметтерді:

1) қайтыс болған адамның атын, әкесінің атын (егер бар болса), тегін, туған күні, айы, жылы мен туған жерін, жасын, қайтыс болған күні мен орнын;

2) қайтыс болу туралы акт жазбасының жасалған күні мен нөмірін;

3) құжаттың берілген күнін және оны берген тіркеуші органның атауын;

4) қайтыс болу туралы куәліктің сериясы мен нөмірін қамтиды.

 

7-бөлім. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы нормаларының қолданылуы

 

32-тарау. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы нормаларының шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға қолданылуы

 

275-бап. Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері

Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері аумағында өздері бірге тұратын тұрғылықты жері бар мемлекеттің заңнамасымен, ал бірге тұратын тұрғылықты жері болмаған кезде аумағында олардың соңғы бірге тұратын тұрғылықты жері болған мемлекеттің заңнамасымен айқындалады. Бұрын бірге тұратын тұрғылықты жері болмаған ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының заңнамасымен айқындалады.

 

276-бап. Әке (ана) болуды анықтау және оны даулау

1. Әке (ана) болуды анықтау және оған дау айту бала туған кезде азаматы болған мемлекеттің заңнамасымен айқындалады.

2. Әке (ана) болуды анықтаудың және оған дау айтудың тәртібі Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының заңнамасымен айқындалады. Егер Қазақстан Республикасының заңнамасында тіркеуші органдарда әке (ана) болуды анықтауға жол берілсе, баланың Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұратын ең болмаса біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын ата-аналары әке (ана) болуды анықтау туралы Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерiне өтініш беруге құқылы.

 

277-бап. Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері

Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері, оның ішінде ата-аналардың балаларын күтіп-бағу жөніндегі міндеті аумағында олардың бірге тұратын тұрғылықты жері бар мемлекеттің заңнамасымен айқындалады. Ата-аналар мен балалардың бірге тұратын тұрғылықты жері болмаған кезде ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері бала азаматы болып табылатын мемлекеттің заңнамасымен айқындалады. Талапкердің талап етуі бойынша алименттік міндеттемелерге және ата-аналар мен балалардың арасындағы басқа да қатынастарға аумағында бала тұрақты тұрып жатқан мемлекеттің заңнамасы қолданылуы мүмкін.

 

278-бап. Кәмелетке толған балалардың, сондай-ақ отбасының басқа да мүшелерінің алименттік міндеттемелері

Ата-аналардың пайдасына алименттік міндеттемелер, сондай-ақ отбасының басқа да мүшелерінің алименттік міндеттемелері аумағында олардың бірге тұратын тұрғылықты жері бар мемлекеттің заңнамасымен айқындалады. Бірге тұратын тұрғылықты жері болмаған кезде мұндай міндеттемелер алимент алуға құқығы бар адам азаматы болып табылатын мемлекеттің заңнамасымен айқындалады.

 

279-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу

1. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты немесе уақытша тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына қатысты азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерi жүргізеді және олар жасаған акт жазбалары Қазақстан Республикасы астанасының аумақтық әділет органына беріледі.

2. Қазақстан Республикасының шетелдегі мекемелерiнде азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу кезінде, егер мүдделі адамдар Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылса, Қазақстан Республикасының заңнамасы қолданылады.

 

280-бап. Азаматтық хал актілерінің жасалуын растайтын шет мемлекеттердің құжаттарын тану

Қазақстан Республикасының азаматтарына, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты тиісті мемлекеттердің заңдары бойынша шет мемлекеттердің құзыретті органдары берген Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде азаматтық хал актілерінің жасалғанын растайтын құжаттар, егер олар Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмесе, сондай-ақ консулдық ресмилендірілген не арнайы мөртаңба (апостиль) болған кезде Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

Қазақстан Республикасының құзыретті органдары босқындар мен мәжбүрлеп қоныс аударушыларға бұрынғы тұрған жері бойынша неке қию (ерлі-зайыпты болу), туу туралы куәліктерді және азаматтық хал актілерінің басқа да құжаттарын алуға жәрдем көрсетуге міндетті.

 

33-тарау. Қорытынды және өтпелі ережелер

 

281-бап. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылық

Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасын бұзу Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.

 

282-бап. Осы Кодексті қолдану тәртібі

1. Осы Кодекс, осы баптың 2-тармағын қоспағанда, қолданысқа енгізілгенінен кейін туындаған құқықтық қатынастарға қолданылады.

2. Бала асырап алу жөніндегі агенттіктер осы Кодекс қолданысқа енгізілген күннен бастап бір жыл ішінде Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органында аккредиттеуден өтуге міндетті.

 

283-бап. Осы Кодексті қолданысқа енгізу тәртібі

1. Осы Кодекс алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Опубликован: «Казахстанская правда» от 7 января 2012 г. № 6-7 (26825-26826)

Жариялануы: «Егемен Қазақстан» 2012 жылғы 7 қаңтар


2. «Неке және отбасы туралы» 1998 жылғы 17 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңының (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., № 23, 430-құжат; 2001 ж., № 24, 338-құжат; 2004 ж., № 23, 142-құжат; 2006 ж., № 1, 5-құжат; 2007 ж., № 3, 20-құжат; № 9, 67-құжат; № 20, 152-құжат; 2011 ж., № 6, 49-құжат) күші жойылды деп танылсын.

  

Қазақстан Республикасының

Президенті Н. НАЗАРБАЕВ

  

Астана, Ақорда, 2011 жылғы желтоқсанның 26-ы. № 518-ІV


Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Секретарь-администратор

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Неке және отбасы туралы ҚР Заңы.doc

Неке және отбасы туралы 1998 ж. 17 желтоқсандағы № 321-I

Қазақстан Республикасының Заңы

(2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)

Осы Заңға енгізілетін өзгерістерді қара:2007 жылғы 12 қаңтардағы № 224-III ҚР Заңы  (2012 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі)         1-бөлім. Жалпы ережелер                                  (1 - 8 баптар)  1-тарау. Неке-отбасы заңдары                                  (1 - 5 баптар)  2-тарау. Неке-отбасы құқықтарын жүзеге асыру және қорғау      (6 - 8 баптар)       2-бөлім. Неке                                            (9 - 44 баптар)  3-тарау. Некеге тұрудың шарттары мен тәртібі                  (9 - 13 баптар)  4-тарау. Некені тоқтату                                       (14 - 23 баптар)  5-тарау. Некенің жарамсыздығы                                 (24 - 27 баптар) 6-тарау. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері     (28 - 30 баптар)  7-тарау. Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері (31 -  баптар)1. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңды режимі                        (31 - 37 баптар)2. Ерлі-зайыптылар мүлкінің шарттық режимі                      (38 - 42 баптар)3. Ерлі-зайыптылардың міндеттемелер бойынша жауапкершілігі      (43 - 44 баптар)       3-бөлім. Отбасы                                          (45 - 99 баптар)  8-тарау. Балалардың туу тегін белгілеу                        (45 - 51 баптар)  9-тарау. Баланың құқықтары                                    (52 - 59 баптар)  10-тарау. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттері              (60 - 66 баптар)  11-тарау. Ата-ана құқықтарынан айыру және оларды шектеу       (67 - 75 баптар)  12-тарау. Бала асырап алу                                     (76 - 99 баптар)       4-бөлім. Қорғаншылық және қамқоршылық                    (100 - 123 баптар)  13-тарау. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған                (100 - 102 баптар)            балаларды анықтау және орналастыру  14-тарау. Қорғаншылықты және қамқоршылықты белгілеу тәртібі   (103 - 108 баптар)  15-тарау. Қорғаншылардың (қамқоршылардың) және қамқорлыққа    (109 - 118 баптар)            алынғандардың құқықтық жағдайы  16-тарау. Патронат                                            (119 - 123 баптар)       5-бөлім. Отбасы мүшелерінің алименттік қатынастары       (124 - 162 баптар)  17-тарау. Ата-аналармен балалардың алименттік міндеттемелері  (124 - 132 баптар)  18-тарау. Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-               (133 - 136 баптар)     зайыптылардың алименттік міндеттемелері 19-тарау. Отбасының басқа мүшелерінің алименттік              (137 - 142 баптар)            міндеттемелері 20-тарау. Алимент төлеу туралы келісім                        (143 - 148 баптар) 21-тарау. Алиментті сот тәртібімен төлеттіру                  (149 - 162 баптар) және өндіріп алу тәртібі       6-бөлім. Азаматтық хал актілері                          (163 - 199 баптар)  22-тарау. Жалпы ережелер                                      (163 - 171 баптар)  23-тарау. Тууды тіркеу                                        (172 - 177 баптар)  24-тарау. Әке болуды анықтауды тіркеу                         (178 - 179 баптар)  25-тарау. Некені тіркеу                                       (180 - 185 баптар) 26-тарау. Некенің бұзылуын тіркеу                             (186 - 189 баптар) 27-тарау. Бала асырап алуды тіркеу                            (190 - 193 баптар)  28-тарау. Атын, әкесінің атын және тегін өзгертуді тіркеу     (194 - 194 баптар)  29-тарау. Қайтыс болуды тіркеу                                (195 - 199 баптар)      7-бөлім. Неке-отбасы заңдары нормаларының шетелдіктер    (200 - 213 баптар)             мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылуы2006.10.01. № 116-III ҚР Заңымен мәтіндегі «аудандық (қалалық) атқарушы органның», «аудандық (қалалық) атқарушы органнан», «Аудандық (қалалық) атқарушы органдар», «аудандық (қалалық) атқарушы органдар» деген сөздер тиісінше «республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органының», «республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органынан», «Республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органдары», «республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органдары» деген сөздермен ауыстырылды (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара) Осы Заң Қазақстан Республикасындағы неке-отбасы қатынастарын, сондай-ақ оларды жүзеге асырудың кепілдіктерін белгілеп, реттейді, отбасының дамуын Қазақстан Республикасы мемлекеттік әлеуметтік саясатының басым бағыты деп анықтай отырып, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.

 

1-бөлім. Жалпы ережелер

1-тарау. Неке-отбасы заңдары

1-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар

Осы Заңда мынадай ұғымдар пайдаланылады:

1) неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ;

2) жалған неке - отбасын құру ниетінсіз заңда белгіленген тәртіппен жасалған және ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін туғызбайтын неке;

3) отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы;

4) неке жасы - адамның некеге тұру құқығына жеткендегі жасы;

5) балалық шақ - кәмелетке толмаған адамдардың құқықтық жай-күйі;

6) мүліктің шарттық режимі - ерлі-зайыптылардың және олардың осы некеден туған балаларының неке шартымен белгіленген меншігінің режимі;

7) суррогат ана шарты - балалы болуды қалайтын адамдар мен бойға бала бітірудің жасанды әдісін немесе эмбрион имплантациясын қолдануға келісімін берген әйелдің арасындағы келісім;

8) патронат - уәкілетті мемлекеттік орган мен баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдірген адамның (патронат тәрбиешінің) жасасқан шарты бойынша ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар азаматтардың отбасына тәрбиелеуге берілетін тәрбие нысаны;

9) алименттер - алуға құқығы бар екінші адамға бір адам беруге міндетті болатын асырау қаражаты;

10) отбасылық жағдай - некеде тұрғандағы немесе айырылысқандағы жағдай, балалардың немесе отбасының басқа да мүшелерінің болуы немесе болмауы;

11) материалдық жағдай - жалақының, зейнетақының, басқа да табыстардың болуы немесе болмауы; олардың мөлшері; мүліктің болуы; еңбек қабілетін жоғалту дәрежесі; отбасының басқа мүшелерінен материалдық көмек алуы немесе алмауы;

12) азаматтық хал актілері - адамның құқықтары мен міндеттерінің пайда болуына және тоқтатылуына байланысты оны дараландыратын заңдық ресімделген мән-жайлар;

13) жақын туыстары - ата-аналар, балалар, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек ағалы-інілер мен апалысіңлілер (аға-қарындастар), ата, әже, немерелер;

14) қорғаншы (қамқоршы) - қорғаншылық пен қамқоршылық жөніндегі міндеттерді жүзеге асыру үшін заңда белгіленген тәртіппен тағайындалған адам;

15) қорғаншылық (қамқоршылық) - кәмелетке толмағандардың және сот әрекетке қабілетсіз (әрекет қабілеттілігі шектеулі) деп таныған адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың құқықтық нысаны;

16) репродукциялық денсаулық - адамның толымды ұрпақ туғызуға қабілетін көрсететін денсаулығы;

17) суррогат ана - суррогат ана мен ықтимал ата-ана арасындағы шарт бойынша бойға бала бітіру, оны көтеру және туу.

2006.10.01. № 116-III ҚР Заңымен 18) тармақшамен толықтырылды (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)

18) қорғаншы және қамқоршы орган - республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органы.

 

2-бап. Неке-отбасы заңдарының негіздері

1. Неке және отбасы, ана, әке және бала мемлекеттің қорғауында болады.

2. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңдары:

1) еркек пен әйелдің некелі одағының еріктілігі;

2) ерлі-зайыптылардың отбасындағы құқықтарының теңдігі;

3) отбасының ісіне кімнің болса да өз бетінше араласуына жол берілмеушілік;

4) отбасы ішіндегі мәселелерді өзара келісіммен шешу;

5) балаларды отбасында тәрбиелеуге басымдық беру, олардың өсіп-жетілуі мен әл-ауқатты болуына қамқорлық жасау;

6) отбасының кәмелетке толмаған және еңбекке қабылетсіз мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауға басымдық беру;

7) отбасы мүшелерінің өз құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруын қамтамасыз ету, бұл құқықтарды сот қорғауының мүмкіндіктері;

8) отбасының барлық мүшелерін салауатты тұрмыс салтына ынталандыру принциптеріне негізделеді.

3. Мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу органдарында қиылған неке ғана танылады.

4. Некеге тұруы кезінде және отбасылық қатынастарда әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық тіл және діни белгілері бойынша азаматтардың құқықтарын шектеудің кез келген нысандарына тыйым салынады.

Азаматтардың неке-отбасы қатынастарындағы құқықтары тек заң негізінде және отбасы мүшелері мен өзге де азаматтардың денсаулығын, адамгершілігін, құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау мақсатында қаншалықты қажет болса, сондай шамада ғана шектелуі мүмкін.

3-бап. Неке-отбасы заңдарымен реттелетін қатынастар

Неке-отбасы заңдары:

1) некеге тұрудың, некені тоқтатудың және оны жарамсыз деп танудың шарты мен тәртібін белгілейді;

2) отбасы мүшелерінің: ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың (асырап алушылар мен асырап алынғандардың) арасындағы, ал неке-отбасы заңдарында көзделген жағдайларда және шектерде басқа туыстар мен өзге де адамдардың арасындағы азаматтық құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес және мүліктік жеке қатынастарды реттейді;

3) ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына орналастырудың нысандары мен тәртібін айқындайды;

4) азаматтық хал актілерін тіркеу және заңдарда белгіленген тәртіппен ақылы қызмет көрсету тәртібін реттейді.

4-бап. Неке-отбасы заңдары және отбасы құқығының нормаларын қамтитын өзге де актілер

Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Заңнан, отбасылық құқық нормалары қамтылатын Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.

5-бап. Неке-отбасы қатынастарына азаматтық заңдарды қолдану

1. Осы Заңның 3-бабында аталған, неке-отбасы заңдарымен реттелмеген (осы Заңның 4-бабы) отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарға азаматтық заңдар қолданылады, өйткені ол неке-отбасы қатынастарының мәніне қайшы келмейді.

2. Осы заңның 3-бабында көзделген қатынастар заңдармен немесе тараптардың келісімімен реттелмеген және оларға қолданылатын әдет-ғұрып болмаған жағдайларда, бұл олардың мәніне қайшы келмейтіндіктен, мұндай қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін неке-отбасы және (немесе) азаматтық заңдардың нормалары (заң ұқсастығы) қолданылады. Аталған жағдайларда заң ұқсастығын пайдалану мүмкін болмаса, неке-отбасы қатынастары субъектілерінің құқықтары мен міндеттері неке-отбасы немесе азаматтық заңдардың жалпы негіздері мен мәні және адалдық, парасаттылық пен әділеттілік талаптары (құқық ұқсастығы) негізге алынып айқындалады.

2-тарау. Неке-отбасы құқықтарын жүзеге асыру және қорғау

6-бап. Неке-отбасы қатынастарындағы құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру

1. Егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, азаматтар өздеріне тиесілі неке-отбасы қатынастарынан туындайтын құқықтарды, оның ішінде осы құқықтарды қорғауға арналған құқықты өз қалауы бойынша қолданады.

Неке-отбасы құқықтарын жүзеге асыру және міндеттерді орындау отбасының басқа мүшелері мен құқықтың өзге субъектілерінің құқықтарын, бостандығын және заңды мүдделерін бұзбауға тиіс.

2. Неке-отбасы құқықтары заңмен қорғалады, бұған осы құқықтардың мақсатына қайшы келетін жағдайлар қосылмайды.

7-бап. Неке-отбасы құқықтарын қорғау

Неке-отбасы құқықтарын қорғауды азаматтық сот ісін жүргізу ережелері бойынша - сот, ал осы Заңда көзделген жағдайларда мемлекеттік органдар немесе қорғаншы және қамқоршы органдар осы Заңның тиісті баптарында көзделген тәртіппен жүзеге асырады.

8-бап. Неке-отбасылық қатынастарға талап-арыздың ескіруін қолдану

1. Талап-арыздың ескіруі неке-отбасы қатынастарынан туындайтын талаптарға қолданылмайды, бұған бұзылған құқықты қорғауға арналған мерзім осы Заңмен белгіленген жағдайлар қосылмайды.

2. Талап-арыздың ескіруін белгілейтін нормаларды қолдану кезінде сот Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) 177, 179, 180, 182-185-баптарының ережелерін басшылыққа алады.

2-бөлім. Неке

3-тарау. Некеге тұрудың шарттары мен тәртібі

9-бап. Некеге тұру шарттары

1. Некеге тұру үшін некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті келісімі және олардың неке жасына жетуі қажет.

2. Неке осы Заңның 11-бабында аталған мән-жайлар болған жағдайда қиылмайды.

10-бап. Неке жасы

1. Неке жасы еркектер мен әйелдер үшін он сегіз жас болып белгіленеді.

2. Дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін.

3. Неке жасын төмендету туралы өтінішті некеге тұруға тілек білдірушілер немесе олардың ата-аналары, не қорғаншылары (қамқоршылары) белгіленген неке жасын төмендету қажеттігін туғызатын себептерді көрсете отырып қозғай алады.

4. Барлық жағдайларда неке жасын төмендетуге тек некеге тұрушылардың келісімімен ғана жол беріледі.

5. Неке жасына толмаған адамдар арасындағы некеге ата-аналарының не қорғаншыларының келісімімен ғана рұқсат етіледі.

11-бап. Араларында неке қиылуына жол берілмейтін адамдар

Некеге тұруға:

1) біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың;

2) тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немерелерінің), ата-анасы бір және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-сіңілілердің (аға-қарындастардың);

3) асырап алушылар мен асырап алғандардың;

4) біреуін болса да психикалық ауруының немесе ақыл есі кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдардың арасында жол берілмейді.

12-бап. Некеге тұратын адамдарды медициналық тексеру

1. Некеге тұруға тілек білдіруші адамдарға медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консультация беру мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана жүргізеді.

2. Некеге тұратын адамдарды тексерудің нәтижелері медициналық құпия болып табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеруден өткен адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.

13-бап. Некеге тұру тәртібі

1. Некеге тұратын адамдардың тікелей қатысуымен неке мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу органдарында қиылады.

Некеге тұруға ниет білдірген адамдардың біреуі азаматтық хал актілерін жазу органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке мұндай адамның тұратын жері бойынша қиылуы мүмкін.

Неке қию кезінде өкіл жіберуге жол берілмейді.

2. Некені қию некеге тұруға тілек білдірушілер азаматтық хал актілерін жазу органына арыз берген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі.

Дәлелді себептер болған жағдайда неке қиюды мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы бір ай өткенге дейін неке қиюға, сондай-ақ осы мерзімді ұзартуға, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге ұзартуға рұқсат етуі мүмкін.

Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктілік, бала тууы, бір тараптың өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтініш берілген күні қиылуы мүмкін.

3. Неке қиюды мемлекеттік тіркеу азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу үшін белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

4. Азаматтық хал актілерін жазу органдарының некені тіркеуден бас тартуына некеге тұруға тілек білдіруші адамдар не олардың біреуі сотқа шағым жасай алады.

4-тарау. Некені тоқтату

14-бап. Жұбайының (зайыбының) қайтыс болуы және оны өлді немесе олардың біреуі хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау салдарынан некенің тоқтатылуы

1. Неке ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы немесе сот оны өлді немесе хабар-ошарсыз кеткен деп жариялау салдарынан тоқтатылады.

2. Сот қайтыс болды деп жариялаған немесе сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныған жұбайы келген және тиісті сот шешімі күшін жойған жағдайда некені ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы қалпына келтіруі мүмкін.

3. Егер жұбайлардың екіншісі жаңа некеге отырса, некені қалпына келтіруге болмайды.

Егер неке қию кезінде тараптарға (немесе тараптардың біреуіне) қайтыс болды немесе хабар-ошарсыз кетті деп танылған жұбайы тірі екені белгілі болса, бұл ереже қолданылмайды.

15-бап. Некені бұзу

1. Неке ерлі-зайыптылардың біреуінің немесе екеуінің де өтініші бойынша, сондай-ақ сот әрекетке қабілетсіз деп таныған жұбайдың қорғаншысының өтініші бойынша оны бұзу жолымен тоқтатылуы мүмкін.

2. Некені әйелдің жүктілігі кезеңінде және бала туғаннан кейінгі бір жыл ішінде әйелдің келісімінсіз бұзуға болмайды.

16-бап. Азаматтық хал актілерін жазу органдарында некені бұзу

1. Азаматтық хал актілерін жазу органдарында некені бұзу кәмелетке толмаған ортақ балалары жоқ және бір-біріне мүліктік және өзге де талаптар қоймайтын ерлі-зайыптылардың некені бұзуға өзара келісуі жағдайында жүргізіледі.

2. Ерлі-зайыптыларға ортақ кәмелетке толмаған балаларының болуына қарамастан, ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініші бойынша, егер ерлізайыптылардың екіншісін:

1) сот хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;

2) сот әрекетке қабілетсіз деп таныса;

3) қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталса, неке азаматтық хал актілерін жазу органдарында бұзылады.

3. Некенің бұзылуын мемлекеттік тіркеуді азаматтық хал актілерін жазу органы азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу үшін белгіленген тәртіппен жүргізеді.

17-бап. Азаматтық хал актілерін жазу органдарында некені бұзу кезінде ерлі-зайыптылардың арасында туындайтын дауларды қарау

Некені бұзу кезінде ерлі-зайыптылардың арасында туындайтын даулар азаматтық хал актілерін жазу органдарында сот тәртібімен қаралады.

18-бап. Некені сот тәртібімен бұзу

Некені сот тәртібімен бұзу:

1) осы Заңның 16-бабының 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, ерлі-зайыптыларда кәмелетке толмаған ортақ балалардың болуы;

2) ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған кезде;

3) егер ерлі-зайыптылардың біреуі өзінің қарсылығы болмауына қарамастан, некені бұзудан өз әрекеттері не әрекетсіздігі арқылы жалтарса;

4) ерлі-зайыптылардың бір-біріне мүліктік талаптары болған жағдайларда жүргізіледі.

19-бап. Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісім болмаған жағдайда некені сот тәртібімен бұзу

1. Егер сот ерлі-зайыптылардың одан әрі бірлесіп өмір сүруі және отбасын сақтауы мүмкін еместігін анықтаса, неке сот тәртібімен бұзылады.

2. Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған жағдайда, сот ерлі-зайыптыларды татуластыруға шаралар қолдануға және ерлізайыптыларға татуласу үшін үш ай көлемінде мерзім тағайындай отырып, істі қарауды кейінге қалдыруға құқылы.

Егер ерлі-зайыптыларды татуластыру жөніндегі шаралар нәтижесіз болып шықса және ерлі-зайыптылар (олардың біреуі) некені бұзуды талап етсе, неке бұзылады.

20-бап. Өзге де негіздер бойынша некені сот тәртібімен бұзу

1. Кәмелетке толмаған ортақ балалары бар ерлі-зайыптылардың, сондай-ақ осы Заңның 18-бабының 3) тармақшасында аталған ерлі-зайыптылардың некені бұзуға өзара келісімі болған жағдайда сот некені айырылысу себептерін анықтамай-ақ бұзады.

2. Некені сот тәртібімен бұзу ерлі-зайыптылар некені бұзу туралы арыз берген күннен бастап кемінде бір ай өткен соң жүргізіледі.

3. Ерекше жағдайларда сот осы баптың 2-тармағында аталғанынан кемірек мерзім белгілеуі мүмкін.

21-бап. Некені бұзу туралы шешім шығару кезінде сот шешетін мәселелер

1. Некені сот тәртібімен бұзу кезінде ерлі-зайыптылар соттың қарауына кәмелетке толмаған балалар өздерінің қайсысымен тұратындығы туралы, балаларды және (немесе) еңбекке жарамсыз мұқтаж жұбайын асырауға қаражат төлеу тәртібі туралы, бұл қаражаттың мөлшері туралы не ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу туралы келісім ұсына алады.

2. Егер ерлі-зайыптылардың арасында осы баптың 1-тармағында аталған мәселелер бойынша келісім болмаса, сондай-ақ ол келісім балалардың немесе ерлі-зайыптылардың біреуінің мүдделерін бұзатындығы анықталса, сот:

1) неке бұзылғаннан кейін кәмелетке толмаған балалар ата-анасының қайсысымен тұратындығын айқындауға;

2) балаларды асырауға алимент ата-аналардың қайсысынан және қандай мөлшерде өндіріліп алынатынын белгілеуге;

3) ерлі-зайыптылардың (олардың біреуінің) талап етуі бойынша олардың бірлескен ортақ меншігіндегі мүлікті бөлуді жүргізуге;

4) екінші жұбайдан асырауға қаражат алуға құқығы бар жұбайдың талап етуі бойынша осы асырау қаражатының мөлшерін айқындауға міндетті.

3. Егер мүлікті бөлу үшінші бір адамдардың мүдделерін қозғайтын болса, сот мүлікті жеке іс жүргізіліп бөлу туралы талапты жеке істе қозғауға құқылы.

22-бап. Некенің ол бұзылған жағдайда тоқтатылу кезі

1. Азаматтық хал актілерін жазу органдарында бұзылатын неке азаматтық хал актілерін жазу кітабында некенің бұзылғандығы мемлекеттік тіркелген күннен бастап, ал неке сотта бұзылған жағдайда - соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап тоқтатылады.

2. Сот некені бұзу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде сот шешімінің көшірмесін шешім шығарылған жердегі, сондай-ақ неке қию мемлекеттік тіркелген жердегі азаматтық хал актілерін жазу органына жолдауға міндетті.

Ерлі-зайыптылардың азаматтық хал актілерін жазу органында некенің бұзылғаны туралы куәлік алғанға дейін жаңадан некеге тұруға құқығы жоқ.

23-бап. Некені тоқтатудың салдары

Некенің тоқтатылуымен ерлі-зайыптылардың, осы Заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, некелік қатынастарынан туындайтын жеке және мүліктік құқықтары мен міндеттері тоқтатылады.

5-тарау. Некенің жарамсыздығы

24-бап. Некені жарамсыз деп тану

1. Осы Заңның 9-11-баптарында белгіленген шарттар бұзылған кезде, сондай-ақ жалған жасалған жағдайда неке жарамсыз деп танылады.

2. Мәжбүрлеп қиылған неке жарамсыз деп танылуы мүмкін.

3. Егер некеге тұрушы адамдардың біреуі екіншісінен құрылған отбасы мүшелеріне, жеке басының және қоғамның қауіпсіздігіне нақты қатер төндіретін ауруы бар екенін жасырса, соңғысы сотқа некені жарамсыз деп тану туралы талаппен жүгінуге құқылы.

4. Некені жарамсыз деп тануды сот жүргізеді.

5. Сот некені жарамсыз деп тану туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде соттың осы шешімімен некеге тұру мемлекеттік тіркелген жердегі азаматтық хал актілерін жазу органына көшірме жіберуге міндетті.

6. Некенің жарамсыздығы оның қиылған күнінен бастап танылады.

25-бап. Некені жарамсыз деп тануды талап етуге құқығы бар адамдар

1. Некені жарамсыз деп тану туралы талап қоюға:

1) егер неке жасына толмаған адаммен неке қиылса (осы Заңның 10-бабы), кәмелетке толмаған жұбайы, оның ата-анасы (оларды ауыстыратын адамдар), қорғаншы және қамқоршы орган немесе прокурор құқылы. Кәмелетке толмаған жұбай он сегіз жасқа толғаннан кейін некені жарамсыз деп тануды талап етуге тек оның өзі ғана құқылы;

2) егер некеге тұруға ерлі-зайыптылардың бірінің ерікті келісімі болмаған жағдайда: мәжбүр ету, алдау, қателесу немесе өзінің жай-күйінің салдарынан некеге тұруды мемлекеттік тіркеу кезінде өзінің әрекеттерінің маңызын түсінбей және өзін-өзі билей алмауы себепті неке қиылған болса, некеге тұру арқылы құқығы бұзылған жұбай, сондай-ақ прокурор;

3) некені қиюға кедергі келтіретін мән-жайлардың бар екенін білмеген жұбай, әрекетке қабілетсіз деп танылған жұбайдың қорғаншысы, оның алдындағы бұзылмаған неке бойынша жұбайы, осы Заңның 11-бабының талаптарын бұза отырып қиылған неке арқылы құқықтары бұзылған басқа да адамдар, сондай-ақ қорғаншы және қамқоршы орган мен прокурор;

4) жалған некеге тұру жағдайында прокурор, сондай-ақ некенің жалғандығы туралы білмеген жұбайы;

5) осы Заңның 24-бабының 3-тармағында аталған мән-жайлар болған кезде құқығы бұзылған жұбай құқылы.

2. Неке жасына толмаған адаммен, сондай-ақ сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адаммен қиылған некені жарамсыз деп тану туралы істі қарау кезінде іске қатысуға қорғаншы және қамқоршы орган тартылады.

26-бап. Некенің жарамсыздығын болғызбайтын мән-жайлар

1. Егер некені жарамсыз деп тану туралы іс қаралатын сәтке заңға орай оның қиылуына кедергі жасаған мән-жайлар жойылса, некені жарамсыз деп тануға болмайды.

2. Егер кәмелетке толмаған жұбайдың мүдделері талап етсе, сондай-ақ оның некені жарамсыз деп тануға келісімі болмаған жағдайда сот неке жасына толмаған адаммен қиылған некені жарамсыз деп тану туралы талап-арыздан бас тарта алады.

3. Егер мұндай некені тіркеткен адамдар істі сот қарағанға дейін іс жүзінде отбасын құрса, сот некені жалған деп тани алмайды.

4. Ерлі-зайыптылардың арасында заңмен тыйым салынған туыстық дәрежесі болған не некені тіркеу кезінде ерлі-зайыптылардың біреуі басқа бұзылмаған некеде тұрған (осы Заңның 11-бабы) жағдайларды қоспағанда, некені ол бұзылғаннан кейін жарамсыз деп тануға болмайды.

27-бап. Некені жарамсыз деп танудың салдары

1. Сот жарамсыз деп таныған неке, осы баптың 4 және 5-тармақтарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, ерлі-зайыптылардың осы Заңда көзделген құқықтары мен міндеттерін туғызбайды.

2. Некесі жарамсыз деп танылған адамдар бірлесіп сатып алған мүліктің құқықтық режимі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің үлестік меншік туралы ережелерімен реттеледі. Ерлі-зайыптылар жасасқан неке шарты (осы Заңның 38-40-баптары) жарамсыз деп танылады.

3. Некені жарамсыз деп тану мұндай некеде туған немесе неке жарамсыз деп танылған күннен бастап екі жүз жетпіс күн ішінде туған балалардың құқығына нұқсан келтірмейді (осы Заңның 46-бабының 2-тармағы).

4. Некені жарамсыз деп тану туралы шешім шығарған кезде сот некені жарамсыз деп тану үшін негізге алынған мән-жайлардан некеге тұру кезінде бейхабар болған жұбайдың (адал ниетті жұбай) екінші жұбайдан осы Заңның 134, 135-баптарына сәйкес асырауға қаражат алу құқығын тануға құқылы, ал некені жарамсыз деп таныған кезге дейін бірлесіп сатып алынған мүлікті бөлуге қатысты осы Заңның 32, 36, 37-баптарында белгіленген ережелерді қолдануға, сондай-ақ неке шартын толық немесе ішінара жарамды деп тануға құқылы.

Адал ниетті жұбай азаматтық заңдарда көзделген ережелер бойынша өзіне келтірілген материалдық және моральдық зиянды өтеуді талап етуге құқылы.

5. Адал ниетті жұбай некені жарамсыз деп таныған кезде өзі неке қиюды мемлекеттік тіркеу кезінде таңдаған тегін сақтап қалуға құқылы.

6-тарау. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары

мен міндеттері

28-бап. Ерлі зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің туындауы

Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері азаматтық хал актілерін жазу органдарында некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайды.

29-бап. Ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі

1. Ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең міндеттер атқарады.

2. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерді таңдауда ерікті.

3. Ана, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді.

4. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және өзара көмек негізінде құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өз балаларының денсаулығына, өсіп-жетілуіне және олардың әл-ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.

30-бап. Ерлі-зайыптылардың тек таңдау құқығы

1. Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылар өз тілектері бойынша ортақ тек ретінде өздерінің біреуінің тегін таңдап алады не ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің некеге тұрғанға дейінгі тегін сақтап қалады, не өз тегіне екінші жұбайдың тегін қосады.

Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас болса, тектерді қосуға жол берілмейді.

2. Ерлі-зайыптылардың біреуінің тегін өзгертуі екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды.

3. Неке бұзылған жағдайда ерлі-зайыптылар ортақ текті сақтауға немесе өздерінің некеге тұрғанға дейінгі тегін қалпына келтіруге құқылы.

7-тарау. Ерлі-зайыптылардың мүліктік

құқықтары мен міндеттері

1. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңды режимі

31-бап. Ерлі-зайыптылар мүлкінің заңды режимі ұғымы

1. Егер неке шартында өзгеше белгіленбесе, ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігінің режимі олардың мүлкінің заңды режимі болып табылады.

2. Ерлі-зайыптылардың шаруа (фермерлік) қожалығы мүшелерінің бірлескен меншігі болып табылатын мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 224 және 225-баптарымен белгіленеді.

32-бап. Ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі

1. Ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады.

2. Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкіне (ерлізайыптылардың ортақ мүлкіне) ерлі-зайыптылардың әрқайсысының еңбек қызметінен, кәсіпкерлік қызметтен және санаткерлік қызмет нәтижелерінен тапқан табыстары, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен және ерлі-зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкінен түскен кірістер, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер (материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек қабілетін жоғалтуына және басқаларына байланысты залалды өтеуге төленген сомалар) жатады. Сондай-ақ ерлізайыптылардың ортақ кірістерінің есебінен сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүліктер, бағалы қағаздар, жарналар, салымдар, несие мекемелеріне немесе өзге де коммерциялық ұйымдарға салынған капиталдағы үлестер және ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезеңде тапқан басқа да кез келген мүлік ол ерлі-зайыптылардың қайсысының атына сатып алынғанына не ақша қаражаттарын ерлі-зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлізайыптылардың ортақ мүлкі болып табылады.

3. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікке құқығы некеде тұрған кезеңде үй шаруашылығын жүргізуді, балаларды бағып-күтуді жүзеге асырған немесе басқа да дәлелді себептермен жеке кірісі болмаған жұбайға да тиесілі.

33-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету

1. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша жүзеге асырылады.

2. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету жөнінде ерлізайыптылардың бірі мәмілелер жасасқан кезде екінші жұбайының келісімі керек болады.

Ерлі зайыптылардың біреуі ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету жөнінде жасасқан мәмілесін сот басқа жұбайдың келісімі болмауын дәлел етіп, тек оның талап етуімен ғана және басқа тараптың мәміле жөнінде білгендігі немесе осы мәмілені жасасуға басқа жұбайдың күні бұрын білуі тиіс екендігі дәлелденген жағдайларда ғана жарамсыз деп тануы мүмкін.

3. Ерлі-зайыптылардың біреуі жылжымайтын мүлікке билік ету жөнінде мәміле мен нотариаттық куәландыруды және (немесе) заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді талап ететін мәміле жасауы үшін басқа жұбайдың нотариат куәландырған келісімін алуы қажет.

Аталған мәміле жасауға нотариат куәландырған келісімі алынбаған жұбай осы мәміленің жасалғандығы туралы өзі білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл ішінде мәмілені сот тәртібімен жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.

34-бап. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі

1. Мыналар ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі болып табылады:

1) некеге тұрғанға дейін ерлі-зайыптылардың әрқайсысына тиесілі болған мүлік;

2) ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезеңінде сыйлыққа, мұрагерлік тәртібімен немесе өзге де мәміле жасау бойынша тегін алған мүлкі;

3) қымбат заттар мен басқа да сән-салтанат заттарын қоспағанда, некеде тұрған кезеңде ерлі-зайыптылардың ортақ қаражаты есебінен сатып алынса да, жеке пайдалану заттары (киім-кешек, аяқкиім және басқалар).

2. Некенің іс жүзінде тоқтатылуына байланысты бөлек тұрған кезде ерлізайыптылардың әрқайсысы тапқан мүлікті сот олардың әрқайсысының меншігі деп тануы мүмкін.

35-бап. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкін олардың бірлескен ортақ мүлкі деп тану

Егер некеде тұрған кезеңде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі немесе басқа жұбайдың мүлкі не ерлі-зайыптылардың кез келгенінің еңбегі есебінен осы мүліктің құнын едәуір арттыратын салыным жүргізілгені (күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және с.с.) анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен ортақ меншігі болып танылуы мүмкін.

36-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу

1. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу ерлі-зайыптылардың кез келгенінің талап ету бойынша неке кезеңінде де, ол бұзылғаннан кейін де, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі ерлі-зайыптылардың біреуінің үлесінен өндіріп алу үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу туралы кредит берушінің талабын мәлімдеуі жағдайында да жүргізілуі мүмкін.

2. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі ерлі-зайыптылар арасында олардың келісімі бойынша бөлінуі мүмкін. Ерлі-зайыптылардың қалауы бойынша олардың ортақ мүлікті бөлу туралы келісімі нотариат арқылы куәландырылуы мүмкін.

3. Дау туған жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың сол мүліктегі үлестерін анықтау сот тәртібімен жүргізіледі.

Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде сот ерлі-зайыптылардың талап етуі бойынша ерлі-зайыптылардың әрқайсысына қандай мүлік берілуге тиіс екендігін анықтайды. Егер ерлі-зайыптылардың біреуіне құны оған тиесілі үлестен асатын мүлік берілсе, басқа жұбайға тиісінше ақшалай немесе өзге де өтемақы берілуі мүмкін.

4. Кәмелетке толмаған балалардың ғана қажеттерін қанағаттандыру үшін сатып алынған заттар (киім-кешек, аяқ киім, мектеп және спорт жабдықтары, музыкалық аспаптар, балалар кітапханасы және басқалары) бөлінуге жатпайды және бала бірге тұратын жұбайға өтемақысыз беріледі.

Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен ерлі-зайыптылар өздерінің кәмелетке толмаған ортақ балаларының атына салған салымдары сол балаларға тиесілі болып есептеледі және ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлген кезде есепке алынбайды.

5. Ерлі-зайыптылардың неке кезеңіндегі ортақ мүлкін бөлген жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің бөлінбеген бөлігі, сондай-ақ ерлізайыптылардың одан кейінгі неке кезеңінде тапқан мүлкі олардың бірлескен ортақ меншігін құрайды.

6. Некесі бұзылған ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу туралы ерлізайыптылар талабына талап-арыз мерзімі өтуінің үш жылдық мерзімі қолданылады.

37-бап. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде үлестерді анықтау

1. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу және осы мүліктегі үлестерін айқындау кезінде, егер олардың арасындағы шартта өзгеше көзделмесе, ерлізайыптылардың әрқайсысының үлесі тең деп танылады.

2. Сот кәмелетке толмаған балалардың мүдделерін негізге ала отырып және (немесе) ерлі-зайыптылардың біреуінің мүдделерін негізге ала отырып, егер жұбайлардың бірі дәлелсіз себептермен табыс таппаса немесе ерлізайыптылардың ортақ мүлкін отбасының мүдделеріне залал келтіріп жұмсаса, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлестерінің теңдігі негізін ескермеуге құқылы.

3. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде ерлі-зайыптылардың ортақ борыштары олардың арасында өздеріне берілген үлеске қарай бөлінеді.

2. Ерлі-зайыптылар мүлкінің шарттық режимі

38-бап. Неке шарты

Некеге тұрушы адамдардың келісімі немесе ерлі-зайыптылардың некедегі және (немесе) ол бұзылған жағдайдағы мүліктік құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісім неке шарты деп танылады.

39-бап. Неке шартын жасасу

1. Неке шарты некеге тұруды мемлекеттік тіркеуге дейін де, неке кезеңіндегі кез келген уақытта да жасалуы мүмкін.

Некеге тұруды мемлекеттік тіркеуге дейін жасалған неке шарты некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап күшіне енеді.

2. Неке шарты жазбаша түрде жасалады және оны нотариат куәландыруға тиіс.

40-бап. Неке шартының мазмұны

1. Ерлі-зайыптылар неке шартымен заңда белгіленген бірлескен ортақ меншік режимін (осы Заңның 32-бабы) өзгертуге, ерлі-зайыптылардың барлық мүлкіне, оның жекелеген түрлеріне немесе ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкіне бірлескен, үлестік немесе бөлектелген меншік режимін белгілеуге құқылы.

Неке шарты ерлі-зайыптылардың қолда бар мүлкі жөнінде де, болашақтағы мүлкі жөнінде де жасалуы мүмкін.

Неке шартында ерлі-зайыптылар өзара күтіп-бағу жөніндегі өз құқықтары мен міндеттерін, бір-бірінің кірістеріне қатысу әдістерін, олардың әрқайсысының отбасылық шығындар жасау тәртібін айқындауға; неке бұзылған жағдайда ерлі-зайыптылардың әрқайсысына берілетін мүлікті белгілеуге, сондай-ақ неке шартына ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарына қатысты өзге де кез келген ережелерді енгізуге құқылы.

2. Неке шартында көзделген құқықтар мен міндеттер белгілі бір мерзімдермен шектелуі не белгілі бір жағдайлардың туындауына немесе туындамауына қарай қойылуы мүмкін.

3. Неке шарты ерлі-зайыптылардың құқық қабілетін немесе әрекет қабілеттілігін, олардың өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну құқығын шектей алмайды; ерлі зайыптылар арасындағы мүліктік емес жеке қатынастарды, ерлі-зайыптылардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттерін реттей алмайды; еңбекке қабілетсіз мұқтаж жұбайдың асырау қаражатын алуға құқығын шектейтін жағдайды көздей алмайды; ерлі-зайыптылардың біреуін өте қолайсыз жағдайға қалдыратын немесе неке-отбасы заңдарының негізгі бастауларына қайшы келетін басқа да жағдайларды қамти алмайды.

41-бап. Неке шартын өзгерту және бұзу

1. Неке шарты ерлі-зайыптылардың келісім бойынша кез келген уақытта өзгертілуі немесе бұзылуы мүмкін. Неке шартын өзгерту туралы немесе бұзу туралы келісім неке шартының өзі сияқты нысанда жасалады.

Неке шартын орындаудан біржақты бас тартуға жол берілмейді.

2. Ерлі-зайыптылардың біреуінің талап етуі бойынша неке шарты Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде неке шартын өзгерту және бұзу үшін белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша соттың шешімімен өзгертілуі немесе бұзылуы мүмкін.

3. Неке шартында, неке тоқтатылғаннан кейінгі кезеңге арналып көзделген міндеттерді қоспағанда, неке шартының қолданылуы неке тоқтатылған кезден бастап тоқтатылады (осы Заңның 22-бабы).

42-бап. Неке шартын жарамсыз деп тану

1. Неке шартын сот Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде мәмілелердің жарамсыздығы үшін көзделген негіздер бойынша толық немесе ішінара жарамсыз деп тануы мүмкін.

2. Егер шарттың талаптары ерлі-зайыптылардың бірін өте қолайсыз жағдайда қалдыратын болса, олардың бірінің талап етуі бойынша да сот неке шартын толық немесе ішінара жарамсыз деп тануы мүмкін. Осы Заңның 40-бабы 3-тармағының талаптарын бұзатын неке шартының талаптары жарамсыз деп танылады.

3. Ерлі-зайыптылардың міндеттемелер бойынша жауапкершілігі

43-бап. Ерлі-зайыптылардың мүлкінен өндіріп алу

1. Ерлі-зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша өндіріп алу тек сол жұбайының мүлкіне ғана жасалуы мүмкін. Бұл мүлік жеткіліксіз болған жағдайда кредит беруші өзіне өндіріп алу үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу кезінде борышкер жұбайға тиесілі болатын борышкер жұбайдың үлесін бөліп беруді талап етуге құқылы.

2. Өндіріп алу ерлі-зайыптылардың ортақ міндеттемелері бойынша, сондай-ақ сот ерлі-зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша алынғандардың бәрі отбасының қажеттеріне пайдаланғандығын анықтаса, ерлі-зайыптылардың біреуінің міндеттемелері бойынша да ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен жасалады. Бұл мүлік жеткіліксіз болған жағдайда ерлізайыптылар аталған міндеттемелер бойынша өздерінің әрқайсысының мүлкімен бірлесе отырып жауапты болады.

Егер соттың үкімімен ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі ерлі-зайыптылардың біреуі қылмыстық жолмен алған қаражат есебінен сатып алынғаны немесе көбейтілгені анықталса, өндіріп алу тиісінше ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен немесе оның бір бөлігінен жасалуы мүмкін.

3. Ерлі-зайыптылардың кәмелетке толмаған балалары келтірген зиян үшін жауапкершілігі азаматтық заңдармен белгіленеді. Ерлі-зайыптылардың кәмелетке толмаған балалары келтірген зиянды өтеуі кезінде олардың мүлкінен өндіріп алу осы баптың 2-тармағына сәйкес жасалады.

44-бап. Неке шартын жасасу, өзгерту және бұзу кезіндегі кредит берушілердің құқықтарына кепілдік

Борышкер жұбайдың кредит берушісі (кредит берушілері) айтарлықтай өзгерген мән-жайларға байланысты Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 401-404-баптарында белгіленген тәртіппен ерлізайыптылар арасында жасалған неке шартының талаптарын өзгертуді немесе оны бұзуды талап етуге құқылы.

3-бөлім. Отбасы

8-тарау. Балалардың туу тегін белгілеу

45-бап. Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері туындауының негіздері

Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері балалардың заңмен белгіленген тәртіппен куәландырылған тегіне негізделеді.

46-бап. Баланың туу тегін белгілеу

1. Баланың анасы жағынан тегін (анасы болуын) ананың медициналық мекемеде бала туғанын растайтын құжаттар негізінде, ал бала медициналық мекемеден тыс жерде туған жағдайда - медициналық құжаттардың, куәлардың көрсетулерінің немесе өзге де айғақтардың негізінде азаматтық хал актілерін жазу органы белгілейді.

2. Бір-бірімен некеде тұратын адамдармен туған баланың туу тегі атаанасының неке туралы жазбасымен куәландырылады.

Бала неке бұзылған, оны жарамсыз деп таныған кезден бастап немесе бала анасының жұбайы қайтыс болған кезден бастап екі жүз жетпіс күн ішінде туған жағдайда, егер өзгеше дәлелденбесе, анасының бұрынғы жұбайы баланың әкесі болып танылады.

3. Егер баланың анасы баланың әкесі өзінің жұбайы (бұрынғы жұбайы) емес деп мәлімдесе, баланың әкесі осы баптың 4-тармағында немесе осы Заңның 47-бабында көзделген ережелер бойынша белгіленеді.

4. Баланың анасымен некеде тұрмайтын адамның әке болуы баланың әкесі мен анасының азаматтық хал актілерін жазу органына бірлесіп арыз беруі жолымен; анасы қайтыс болған, ол әрекетке қабілетсіз деп танылған, анасының тұратын жерін анықтау мүмкін болмаған жағдайларды немесе ол ата-ана құқығынан айырылған жағдайда - қорғаншы және қамқоршы органның келісімімен бала әкесінің арызы бойынша, мұндай келісім болмаған жағдайда - сот шешімімен белгіленеді.

Әке болуды анықтау туралы бірлесіп арыз беру бала туғаннан кейін мүмкін емес немесе қиын деп ұйғаруға негіз беретін мән-жайлар болған кезде болашақ баланың бір-бірімен некеде тұрмайтын ата-анасы анасы жүкті болған кезде азаматтық хал актілерін жазу органына сондай арыз беруге құқылы. Баланың ата-анасы туралы жазба бала туғаннан кейін жасалады.

Егер анасының күйеуі емес еркектің әке екендігі анық болып шықса, анасы босанғанға дейінгі және босанғаннан кейінгі кезеңдердің ішінде өзін асырау жөніндегі шығындарға одан тиісті ақша қаражатын сот тәртібімен талап етуге құқылы. Ақша қаражатының мөлшерін тараптардың материалдық, отбасылық және назар аударуға тұрарлық басқа да мүдделерін негізге ала отырып, ақша қаражатын төлеу кезінде қолданылып жүрген есептік көрсеткіштің еселенген арақатынасымен сот белгілейді.

5. Он сегіз жасқа (кәмелетке) толған адам жөнінде әке болуды белгілеуге оның келісімімен ғана, ал егер ол әрекетке қабілетсіз деп танылған болса - оның қорғаншысының немесе қорғаншы және қамқоршы органның келісімімен ғана жол беріледі.

47-бап. Әкелікті сот тәртібімен белгілеу

Бір-бірімен некеде тұрмайтын ата-аналардан бала туған жағдайда және ата-ананың бірлескен арызы немесе бала әкесінің арыз болмаған кезде (осы Заңның 46-бабының 4-тармағы) баланың нақты адамнан туу тегі (әке болуды) ата-аналарының біреуінің, бала қорғаншысының (қамқоршысының) арызы бойынша немесе баланы асырап отырған адамның арызы бойынша, сондай-ақ баланың кәмелетке толғаннан кейінгі өз арызы бойынша сот тәртібімен белгіленеді. Бұл жағдайда сот баланың нақты адамнан туу тегін анық растайтын айғақтарды ескереді.

48-бап. Соттың әке болуды тану фактісін белгілеуі

Өзін баланың әкесімін деп таныған, бірақ баланың анасымен некеде тұрмаған адам қайтыс болған жағдайда оның әке екенін тану фактісі азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген ережелер бойынша сот тәртібімен белгіленуі мүмкін.

49-бап. Баланың ата-анасын туу туралы жазбалар кітабына жазу

1. Бір-бірімен некеде тұратын әке мен ана туу туралы жазбалар кітабына олардың кез келгенінің арызы бойынша баланың ата-анасы болып жазылады.

2. Егер ата-ана бір-бірімен некеде тұрмаса, баланың анасы туралы жазба-анасының арыз бойынша, ал баланың әкесі туралы жазба баланың әкесі мен анасының бірлескен арызы бойынша немесе бала әкесінің арызы бойынша (осы Заңның 46-бабының 4-тармағы) жүргізіледі немесе әкесі соттың шешіміне сәйкес жазылады.

3. Бала некеде тұрмайтын анадан туған ретте, ата-ананың бірлескен арызы болмаған жағдайда немесе әке болуды анықтау туралы сот шешімі болмаған жағдайда туу туралы жазбалар кітабында бала әкесінің тегі анасының тегі бойынша, бала әкесінің аты-жөні - бала анасының көрсетуі бойынша жазылады.

4. Некеде тұратын және бойға бала бітірудің жасанды әдісін немесе эмбрион имплантациясын қолдануға жазбаша түрде өз келісімін берген адамдар осы әдістерді қолдану нәтижесінде өздерінде бала туған жағдайда туу туралы жазбалар кітабына оның ата-анасы болып жазылады.

Суррогат ана мен бойға бала бітірудің жасанды әдістері мәселелерін құқықтық реттеу Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді.

50-бап. Әке (ана) болуды даулау

1. Осы Заңның 49-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес жүргізілген туу туралы жазбалар кітабына ата-ананы жазу баланың әкесі немесе анасы ретінде жазылған адамның, іс жүзінде баланың әкесі немесе анасы болып табылатын адамның, бала кәмелетке толғаннан кейін оның өзінің, бала қорғаншысының (қамқоршысының), сот әрекетке қабілетсіз деп таныған ата-ана қорғаншысының талап етуі бойынша тек сот тәртібімен ғана даулануы мүмкін.

2. Осы Заңның 49-бабының 2-тармағының негізінде баланың әкесі болып жазылған адамның әке болуына дау туғызу туралы талабы, егер жазу кезінде бұл адамға оның іс жүзінде баланың әкесі емес екендігі айқын болса, қанағаттандырылмайды.

3. Заңда белгіленген тәртіппен бойға бала бітірудің жасанды әдісін немесе эмбрион имплантациясын қолдануға жазбаша түрде келісім берген жұбайдың әке болуды даулау кезінде осы мән-жайларға сілтеме жасауға құқығы жоқ.

Басқа әйелге эмбрион имплантациясына келісім берген ерлі-зайыптылардың, сондай-ақ суррогат ананың (осы Заңның 49-бабы 4-тармағының екінші бөлігі) туу туралы жазбалар кітабына ата-аналар жазылғаннан кейін ана және әке болуды даулау кезінде осы мән-жайларға сілтеме жасауға құқығы жоқ.

51-бап. Бір-бірімен некеде тұрмайтын адамдардан туған балалардың құқықтары мен міндеттері

Осы Заңның 46-48-баптарында көзделген тәртіппен әке екені белгіленген жағдайда балалардың ата-аналары мен олардың туыстарына қатысты бір-бірімен некеде тұратын адамдардан туған балалардағы сияқты құқықтары мен міндеттері болады.

9-тарау. Баланың құқықтары

52-бап. Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы

1. Он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам бала деп танылады.

2. Әрбір баланың мүмкін болғанынша отбасында өмір сүруге және тәрбиеленуге құқығы, өзінің ата-анасын білуге құқығы, олардың қамқорлығына құқығы, өзінің мүдделеріне қайшы келетін жағдайларды қоспағанда, олармен бірге тұруға құқығы бар.

Баланың өз ата-анасы тәрбиеленуіне, оның мүдделерін қамтамасыз етуіне, жан-жақты өсіп-жетілуіне, оның адамдық қадір-қасиетінің құрметтелуіне құқығы бар.

Ата-анасы болмаған жағдайда, оларды ата-ана құқығынан айырған жағдайда және ата-ана қамқорлығынан айырылудың басқа да жағдайларында баланың отбасында тәрбиелену құқығын осы Заңның 13-тарауында белгіленген тәртіппен қорғаншы және қамқоршы орган қамтамасыз етеді.

53-бап. Баланың ата-анасымен және басқа да туыстарымен қарым-қатынас жасау құқығы

1. Баланың ата-анасының екеуімен де, аталарымен, әжелерімен, ағаінілерімен, апа-сіңлілерімен (қарындастарымен) және басқа да туыстарымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар. Ата-анасы некесінің бұзылуы, оның жарамсыз деп танылуы немесе ата-анасының бөлек тұруы баланың құқығына әсер етпеуге тиіс.

Ата-анасы бөлек тұрған жағдайда баланың олардың әрқайсысымен қарымқатынас жасауға құқығы бар. Ата-анасы әртүрлі мемлекеттерде тұрған жағдайда да баланың өз ата-анасымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар.

2. Қысыл-таяң жағдайға (ұсталу, тұтқындалу, қамауға алыну, емдеу мекемесінде болу және т.с.с) ұшыраған баланың заңда белгіленген тәртіппен өзінің ата-анасымен және басқа да туыстарымен қарым-қатынас жасауға құқығы бар.

54-бап. Баланың өз пікірін білдіру құқығы

Бала отбасында өз мүддесін қозғайтын кез келген мәселені шешу кезінде өзінің пікірін білдіруге, сондай-ақ кез келген сот немесе әкімшілік іс қарау барысында тыңдалуға құқылы. Он жасқа толған бала пікірі, егер бұл пікір оның мүдделеріне қайшы келмейтін болса, ескерілуге міндетті. Осы Заңда (56, 70, 84, 86, 88, 97, 98, 122-баптар) көзделген жағдайларда қорғаншы және қамқоршы органдар немесе сот он жасқа толған баланың келісімімен ғана шешім қабылдай алады.

55-бап. Баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін алуға құқығы

1. Баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін алуға құқығы бар.

2. Балаға ат ата-анасының (немесе олардың орнындағы адамдардың) келісімі бойынша қойылады, аты-жөні әкесінің аты бойынша не ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып беріледі.

Әкесі атын өзгерткен жағдайда оның кәмелетке толмаған балаларының әкесінің аты-жөні өзгереді, ал кәмелетке толған балалардың әкесінің атыжөні бұл туралы өздері арыз берген жағдайда өзгертіледі.

3. Баланың тегі ата-анасының тегімен айқындалады. Ата-анасының тегі әртүрлі болған жағдайда балаға ата-анасының келісімі бойынша әкесінің немесе анасының тегі беріледі.

Ата-анасының тілегі бойынша балалардың тегі ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып, әкесінің немесе атасының атынан шығарылуы мүмкін.

4. Баланың атына және (немесе) тегіне қатысты ата-ананың арасында туындаған келіспеушілік сот тәртібімен шешіледі.

5. Егер әкесі белгіленбесе, баланың аты анасының көрсетуі бойынша қойылады, әкесінің аты-жөні баланың әкесі ретінде жазылған адамның аты бойынша (осы Заңның 49-бабының 3-тармағы), тегі - анасының тегі бойынша беріледі.

6. Егер ата-анасының екеуі де белгісіз болса, баланың тегін, атын, аты-жөнін қорғаншы және қамқоршы орган қояды.

56-бап. Баланың аты мен тегін өзгерту

1. Ата-анасының екеуі де тегін өзгерткен жағдайда кәмелетке толмаған балалардың тегі өзгереді.

Бала он алты жасқа толғанға дейін ата-анасының бірлескен өтініші бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы баланың мүдделерін негізге ала отырып, баланың атын, сондай-ақ оған берілген текті басқа ата-ананың тегіне өзгертуге рұқсат беруге құқылы.

2. Неке тоқтатылған немесе неке жарамсыз деп танылған жағдайда балалар өздеріне туған кезде берілген тектерін сақтап қалады.

3. Егер ата-анасы бөлек тұрса және бала бірге тұратын ата-анасының біреуі оған өзінің тегін бергісі келсе, азаматтық хал актілерін жазу органы бұл мәселені баланың мүдделеріне қарай және ата-ананың екіншісінің пікірін ескере отырып шешеді. Ата-ананың тұратын жерін анықтау мүмкін болмаған, ол ата-ана құқығынан айырылған, әрекетке қабілетсіз деп танылған жағдайда, сондай-ақ ата-ана баланы асырап-бағу мен тәрбиелеуден дәлелді себептерсіз жалтарған ретте оның пікірін ескеру міндетті емес.

4. Егер бала бір-бірімен некеде тұрмайтын адамдардан туған болса және әкесі заңды тәртіппен белгіленбесе, азаматтық хал актілерін жазу органы, баланың мүдделерін негізге ала отырып, оның тегін анасының осындай өтініш жасаған кездегі соның тегіне өзгертуге рұқсат етуге құқылы.

5. Он жасқа толған баланың атын және (немесе) тегін оның келісімімен ғана өзгертуге болады.

57-бап. Баланың ұлты

1. Баланың ұлты оның ата-анасының ұлтымен айқындалады.

2. Егер ата-анасының ұлты әртүрлі болса, ол баланың қалауы бойынша оған жеке басының куәлігі немесе паспорт берілген кезде әкесінің немесе шешесінің ұлтымен айқындалады.

3. Одан әрі баланың ұлты оның өтініші бойынша басқа ата-анасының ұлтына өзгертілуі мүмкін.

58-бап. Баланың мүліктік құқықтары

1. Баланың осы Заңның 5-бөлімінде белгіленген тәртіппен және мөлшерде өзінің ата-анасынан және отбасының басқа да мүшелерінен асырау қаражатын алуға құқығы бар.

2. Балаға алименттер, зейнетақылар, жәрдемақылар ретінде тиесілі сомалар ата-анасының (олардың орнындағы адамдардың) билік етуіне келіп түседі және оны олар баланы асырап-бағуға, оған білім беруге және оны тәрбиелеуге жұмсайды.

3. Баланың өзі сыйға немесе мұрагерлік тәртібімен алған кірістерді, мүлікті, сондай-ақ баланың қаражатына сатып алынған басқа да кез келген мүлікті меншіктенуге құқығы бар.

Өз еңбегінен кіріс алған бала, егер ол ата-анасымен бірге тұрса, отбасын асырау жөніндегі шығыстарға қатысуға құқылы.

Баланың өзіне меншік құқығымен тиесілі мүлікке билік ету құқығы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 22 және 23-баптарымен белгіленеді.

Ата-ананың бала мүлкін басқару жөніндегі құқықтарын жүзеге асыруы кезінде оларға осы Заңның 114-бабында белгіленген ереже қолданылады.

4. Баланың ата-ана мүлкіне меншік құқығы болмайды, ата-ананың баланың мүлкіне меншік құқығы болмайды. Бірге тұратын балалар мен ата-аналар бірбірінің мүлкін өзара келісім бойынша иеленіп, пайдалана алады.

5. Ата-аналар мен балалардың ортақ меншік құқығы пайда болған жағдайда олардың ортақ мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы азаматтық заңдарда белгіленеді.

59-бап. Баланың қорғалу құқығы

1. Баланың өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға құқығы бар.

Баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды ата-анасы (олардың орнындағы адамдар), ал осы заңда көзделген жағдайларда қорғаншы және қамқоршы орган, прокурор және сот жүзеге асырады.

Кәмелетке толғанға дейін заңға сәйкес әрекетке толық қабілетті деп танылған кәмелетке толмаған адамның өз құқықтары мен міндеттерін, оның ішінде қорғалу құқығын өз бетінше жүзеге асыруға құқығы бар.

2. Баланың ата-анасының (олардың орнындағы адамдардың) тарапынан жасалған қиянаттан қорғалуға құқығы бар.

Баланың құқықтары мен заңды мүдделері бұзылған кезде, оның ішінде атаанасының (олардың біреуінің немесе олардың орнындағы адамдардың) баланы асырап-бағу, тәрбиелеу, оған білім беру жөніндегі міндеттерін орындамауы кезінде немесе тиісті дәрежеде орындамауы кезінде не ата-ана (қорғаншы, қамқоршы) құқығын теріс пайдалану кезінде бала қорғаншы және қамқоршы органға, ал он төрт жасқа толғанда - сотқа өзінің құқықтарын қорғау үшін өз бетінше өтініш жасауға құқылы.

3. Баланың өміріне немесе денсаулығына қауіп төнгендігі туралы, оның құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғандығы туралы белгілі болған ұйымдардың лауазымды адамдары мен өзге де азаматтар ол жөнінде баланың іс жүзінде тұратын жері бойынша қорғаншы және қамқоршы органға хабарлауға міндетті. Мұндай мәліметтерді алған жағдайда қорғаншы және қамқоршы орган баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.

10-тарау. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттері

60-бап. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігі

1. Ата-аналардың өз балаларына қатысты құқықтары тең және міндеттері (ата-ана құқықтары) тең болады.

2. Осы тарауда көзделген ата-ана құқықтары балалары он сегіз жасқа (кәмелетке) толғанда, сондай-ақ кәмелетке толмаған балалар некеге тұрған кезде тоқтатылады.

61-бап. Кәмелетке толмаған ата-аналардың құқықтары

1. Кәмелетке толмаған ата-аналардың баласымен бірге тұруға және оны тәрбиелеуге қатысуға құқығы бар.

2. Некеге тұрмаған, кәмелетке толмаған ата-аналар олар бала туған жағдайда және олардың ана және (немесе) әке болуы анықталған жағдайда өздері он алты жасқа толғанда ата-ана құқығын өз бетінше жүзеге асыруға құқылы. Кәмелетке толмаған ата-аналар он алты жасқа толғанға дейін қорғаншы және қамқоршы орган балаға қорғаншы тағайындайды, ол баланың кәмелетке толмаған ата-аналарымен бірге оны тәрбиелеуді жүзеге асырады. Баланың қорғаншысы мен кәмелетке толмаған ата-ананың арасында туындаған келіспеушілікті қорғаншы және қамқоршы орган шешеді.

3. Кәмелетке толмаған ата-аналардың жалпы негіздерде өздерінің әке және ана болуын мойындауға және оған дау айтуға құқығы бар, сондай-ақ олардың он төрт жасқа толғаннан кейін сот тәртібімен өз балаларына қатысты әке болуын анықтауды талап етуге құқығы бар.

62-бап. Ата-аналардың балаларды тәрбиелеу және оларға білім беру жөніндегі құқықтары мен міндеттері

1. Ата-аналар өз балаларының денсаулығына қамқорлық жасауға міндетті.

2. Ата-аналардың өз балаларын тәрбиелеуге құқығы бар және оған міндетті.

Ата-аналардың басқа да барлық адамдарға қарағанда өз балаларын тәрбиелеуге басым құқығы бар.

Бала тәрбиелеуші ата-аналар өздерінің қабілеттері мен қаржылық мүмкіндіктерінің шегінде, оның дене, психикалық, адамгершілік және рухани жағынан дамуына қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін негізгі жауапкершілікте болады.

3. Ата-аналар балалардың орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті. Ата-аналардың балалардың пікірін ескере отырып, орта білім алғанға дейін білім беру мекемесі мен балаларды оқыту нысанын таңдауға құқығы бар.

4. Балалардың тәрбиесі мен білім алуына қатысты барлық мәселелерді балалардың мүдделерін негізге алып және балалардың пікірін ескере отырып, өзара келісімі бойынша ата-аналар шешеді. Ата-аналардың арасында келіспеушілік болған жағдайда олар (олардың біреуі) бұл келіспеушіліктерді шешу үшін қорғаншы және қамқоршы органға немесе сотқа жүгінуге құқылы.

63-бап. Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі ата-аналардың құқықтары мен міндеттері

1. Ата-аналар өз балаларының заңды өкілі болып табылады және кез келген жеке және заңды тұлғаларға қатысты, оның ішінде соттарда арнаулы өкілеттіксіз олардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды.

2. Егер қорғаншы және қамқоршы орган ата-аналар мен балалар мүдделерінің арасында қайшылық барын анықтаса, ата-аналардың өз балаларының мүдделерін білдіруге құқығы жоқ. Ата-аналар мен балалардың арасында келіспеушілік болған жағдайда қорғаншы және қамқоршы орган балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін өкіл тағайындауға міндетті.

64-бап. Ата-ана құқықтарын балалардың мүдделерін көздей отырып жүзеге асыру

Ата-ана құқықтарын балалардың мүдделеріне қарама-қайшы жүзеге асыруға болмайды. Балалардың мүдделерін қамтамасыз ету олардың ата-аналары қамқорлығының негізгі мәні болуға тиіс.

Ата-ана құқықтарын жүзеге асыру кезінде ата-аналар балалардың дене және психикалық денсаулығына, олардың адамгершілік жағынан дамуына зиян келтіруге құқығы жоқ. Балаларды тәрбиелеу әдістерінде адамның қадірқасиетін кемсітетін немқұрайлылық, қатыгездік, дөрекілік, балаларды қорлау немесе қанау болмауға тиіс.

Ата-ана құқықтарын балалардың құқықтары мен мүдделеріне нұқсан келтіре отырып жүзеге асыратын ата-аналар заңда белгіленген тәртіппен жауап береді.

65-бап. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыруы

1. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың баласымен қарым-қатынас жасауға, оны тәрбиелеуге және баланың білім алуы мәселелерін шешуге қатысуға құқығы бар.

Бала бірге тұратын ата-ана, егер мұндай қарым-қатынас жасау баланың дене және психикалық денсаулығына, оның адамгершілік дамуына зиян келтірмесе, баланың екінші ата-анасымен қарым-қатынас жасауына кедергі болмауға тиіс.

2. Ата-аналары бөлек тұрып жатқан жағдайда балалардың тұратын жері ата-аналарының келісімімен белгіленеді.

Келісім болмаған жағдайда ата-аналардың арасындағы дауды балалардың мүдделерін негізге алып және балалардың пікірін ескере отырып сот шешеді. Бұл орайда сот баланың ата-аналардың әрқайсысына, аға-інілері мен апасіңлілеріне (қарындастарына) үйірлігін, баланың жасын, ата-аналардың адамгершілік және өзге де жеке қасиеттерін, ата-аналардың әрқайсысы мен баланың арасында орын алған қатынастарды, олардың дамыту және тәрбиелеу үшін балаға жағдай жасау мүмкіндігін (ата-аналар қызметінің түрі, жұмыс режимі, материалдық және отбасылық жағдайы және т.с.с) ескереді.

3. Ата-аналар баладан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқығын жүзеге асыру тәртібі туралы жазбаша түрде келісім жасасуға құқылы.

Егер ата-аналар келісімге келе алмаса, ата-аналардың (олардың біреуінің) талап етуі бойынша дауды қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен сот шешеді.

4. Соттың шешімі орындалмаған жағдайда кінәлі ата-анаға заңдарда көзделген шаралар қолданылады.

Сот шешімі қасақана орындалмаған жағдайда баладан бөлек тұратын атаананың талап етуі бойынша сот баланың мүдделерін негізге алып және баланың пікірін ескере отырып, баланы соған беру туралы шешім шығара алады.

5. Баласынан бөлек тұратын ата-ананың өз баласы туралы тәрбие, емдеу мекемелері мен басқа да мекемелерден ақпарат алуға құқығы бар.

Ақпарат беруден ата-ана тарапынан баланың өмірі мен денсаулығына қатер болған жағдайларда ғана бас тартылуы мүмкін. Ақпарат беруден бас тартуға сот тәртібімен дау айтылуы мүмкін.

66-бап. Ата-аналардың басқа адамдардан балаларын талап етуге құқығы

1. Ата-аналар заң немесе сот шешімі негізінсіз баланы өз қолында ұстап отырған кез келген адамнан оны қайтаруды талап етуге құқылы. Дау туындаған жағдайда ата-аналар өз құқықтарын қорғау үшін сотқа шағымдануға құқылы.

Бұл тараптарды қарау кезінде сот баланы ата-анасына беру баланың мүдделеріне сай келмейді деген қорытындыға келсе, баланың пікірін ескере отырып, ата-анасының талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

2. Егер сот ата-анасының да, бала қолындағы адамның да оның дұрыс тәрбие алуы мен дамуын қамтамасыз етуге жағдайы жоқ екендігін анықтаса, сот баланы қорғаншы және қамқоршы органның қамқорлығына береді.

11-тарау. Ата-ана құқықтарынан айыру және

оларды шектеу

67-бап. Ата-ана құқықтарынан айыру

1. Егер ата-аналар (олардың біреуі):

1) ата-ана міндеттерін орындаудан, оның ішінде алимент төлеуден қасақана жалтаратын болса;

2) өз баласын перзентханадан (бөлімшесінен) не өзге де балаларды тәрбиелеу, емдеу немесе басқа да мекемелерден алудан дәлелді себептерсіз бас тартса;

3) өздерінің ата-ана құқықтарын пайдаланып қиянат жасаса;

4) балаларға қатыгездік көрсетсе, оның ішінде олардың денесіне немесе психикасына зорлық-зомбылық жасаса, олардың жыныстық пәктігіне қастандық жасаса;

5) заңдарда белгіленген тәртіппен маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауырады деп танылған болса, олар ата-ана құқығынан айырылуы мүмкін.

2. Өз балаларының не жұбайының өміріне немесе денсаулығына қарсы қасақана қылмыс жасаған жағдайда ата-аналар (олардың біреуі) ата-ана құқығынан айырылуы мүмкін.

68-бап. Ата-ана құқығынан айыру тәртібі

1. Ата-ана құқығынан айыру сот тәртібімен жүргізіледі.

Ата-ана құқығынан айыру туралы істер ата-аналардың біреуінің (олардың орнындағы адамдардың), кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі міндеттер жүктелген органдардың немесе ұйымдардың (қорғаншы және қамқоршы органдардың, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссияның жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелердің және басқаларының) арызы бойынша, сондай-ақ прокурордың талабы бойынша қаралады.

2. Ата-ана құқығынан айыру туралы істер прокурор мен қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен қаралады.

3. Ата-ана құқығынан айыру туралы істі қарау кезінде сот ата-ана құқығынан айырылған ата-аналардан (олардың біреуінен) алимент өндіріп алу туралы мәселені шешеді.

4. Егер сот ата-ана құқығынан айыру туралы істі қарау кезінде атааналардың (олардың біреуінің) іс-әрекетінен қылмыстық жазаланатын әрекетті байқаса, мұны жеке қаулымен прокурор назарына жеткізуге міндетті.

5. Сот ата-ана құқығынан айыру туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күннің ішінде бұл шешімнің көшірмесін баланың тууын мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы мен қорғаншы және қамқоршы органға жолдауға міндетті.

69-бап. Ата-ана құқықтарынан айырудың салдары

1. Ата-ана құқықтарынан айыру балалармен туыстық фактісіне негізделген барлық құқықтардан, оның ішінде одан асырауға қаражат алу (осы Заңның 131 бабы), сондай-ақ балалары бар азаматтар үшін белгіленген жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақылар алу құқықтарынан айырылуға әкеп соғады.

2. Ата-ана құқығынан айыру ата-аналарды өз баласын асырау міндетінен босатпайды, ол баланы асырап алу арқылы тоқтатылады.

3. Бала мен ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың одан әрі бірге тұруы туралы мәселе сот тәртібімен шешіледі.

4. Ата-анасы (олардың біреуі) ата-ана құқықтарынан айырылған бала атаанасымен және басқа да туыстарымен туыстық фактісіне, оның ішінде мұра алу құқығына негізделген тұрғын үй-жайға меншік құқығын немесе тұрғын үй-жайды пайдалану құқығын, сондай-ақ мүліктік құқықтарын сақтап қалады.

5. Баланы басқа ата-анаға беру мүмкін болмаған кезде немесе атаанасының екеуі де ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқорлығына беріледі.

6. Ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналарының (олардың біреуінің) өтініші бойынша қорғаншы және қамқоршы орган, егер бұл балаға зиянды ықпал етпесе, баламен жолығуға рұқсат ете алады.

7. Ата-анасы (олардың біреуі) ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда баланы асырап алуға ата-ананы (олардың біреуін) ата-ана құқықтарынан айыру туралы сот шешім шығарған күннен бастап кемінде алты ай өткенде жол беріледі.

70-бап. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру

1. Егер ата-аналар (олардың біреуі), мінез-құлқын, тұрмыс салтын және баланы тәрбиелеуге көзқарасын өзгертсе, олардың ата-ана құқықтары қалпына келтірілуі мүмкін.

2. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру ата-ана құқықтарынан айырылған ата-ананың арызы бойынша сот тәртібімен жүзеге асырылады. Ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы істер қорғаншы және қамқоршы органдардың, сондай-ақ прокурордың қатысуымен қаралады.

3. Егер ата-ана құқықтарын қалпына келтіру баланың мүдделеріне қайшы келсе, сот баланың пікірін ескере отырып, ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы ата-ананың (олардың біреуінің) талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

Он жасқа толған бала жөніндегі ата-ана құқықтарын қалпына келтіру баланың келісімімен ғана жасалуы мүмкін.

Егер бала асырап алынған болса және баланы асырап алудың күші жойылмаса (осы Заңның 96-бабы), ата-ана құқықтарын қалпына келтіруге жол берілмейді.

71-бап. Ата-ана құқықтарын шектеу

1. Сот баланың мүддесін ескере отырып, баланы ата-анадан (олардың біреуінен) оларды ата-ана құқықтарынан айырмай алу жолымен ата-ана құқықтарын шектеу туралы шешім шығара алады.

2. Егер баланың ата-аналармен (олардың біреуімен) қалуы:

1) ата-аналарға (олардың біреуіне) байланысты емес мән-жайлар (психикасының бұзылуы немесе өзге де созылмалы ауру, ауыр мән-жайлардың және с.с. салдары) бойынша бала үшін қауіпті болса;

2) олардың мінез-құлқының салдары бала үшін қауіпті болса, алайда атааналарды (олардың біреуін) ата-ана құқықтарынан айыру үшін жеткілікті негіздер анықталмаған болса, ата-ана құқықтарын шектеуге жол беріледі. Егер ата-аналар (олардың біреуі) өз мінез-құлқын өзгертпесе, қорғаншы және қамқоршы орган ата-ана құқықтарын шектеу туралы сот шешімі шыққаннан кейін алты ай өткен соң оларды ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюға міндетті. Баланың мүдделеріне сәйкес қорғаншы және қамқоршы орган осы мерзім аяқталғанға дейін ата-аналарды (олардың біреуін) ата-ана құқықтарынан айыру туралы талап қоюға құқылы.

2007.27.07. № 320-III ҚР Заңымен 3-тармақ өзгертілді (бұр.ред.қара)

3. Ата-ана құқықтарын шектеу туралы талапты баланың жақын туысқандары, кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау міндеті заңмен жүктелген органдар мен мекемелер (осы Заңның 68-бабының 1-тармағы), мектепке дейінгі ұйымдар, орта білім беретін ұйымдар және басқа да мекемелер, сондай-ақ прокурор қоя алады.

4. Ата-ана құқықтарын шектеу туралы істер прокурор мен қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен қаралады.

5. Ата-ана құқықтарын шектеу туралы істер қаралған кезде сот атааналардан (олардың біреуінен) балаға алимент өндіріп алу туралы мәселені шешуге құқылы.

72-бап. Ата-ана құқықтарын шектеудің салдары

1. Ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аталар баланы жеке өзі тәрбиелеу құқығынан айырылады, ал 71-баптың 2-тармағының 2) тармақшасында көзделген жағдайларда, сондай-ақ балалары бар азаматтар үшін белгіленген жеңілдіктер мен мемлекеттік жәрдемақылар алу құқығынан да айрылады.

2. Ата-ана құқықтарын шектеу ата-аналарды баланы асырау жөніндегі міндеттерден босатпайды.

3. Өзіне қатысты ата-аналарының (олардың біреуінің) ата-ана құқықтары шектелген бала тұрғын үй-жайға меншік құқығын немесе тұрғын үй-жайды пайдалану құқығын сақтап қалады, сондай-ақ ата-аналары және басқа да туысқандарымен туыстық фактісіне негізделген мүліктік құқығын, соның ішінде мұра алу құқығын сақтап қалады.

4. Ата-анасының екеуінің де ата-ана құқықтары шектелген жағдайда бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқоршылығына беріледі.

5. Ата-ана құқықтарын сот шектеген ата-аналарға, егер олар балаға зиянды әсерін тигізбесе, баламен қатысуға рұқсат етілуі мүмкін. Атааналардың баламен қатысуына қорғаншы немесе қамқоршы органның не қорғаншысының (қамқоршысының), баланың патронат тәрбиелеушілерінің немесе бала тұратын мекеме әкімшілігінің келісімімен жол беріледі.

73-бап. Ата-ана құқықтарын шектеудің күшін жою

1. Егер ата-аналардың (олардың біреуінің) ата-ана құқықтары шектелген негіздер жойылса, сот ата-аналардың (олардың біреуінің) талап-арызы бойынша баланы ата-анасына (олардың біреуіне) қайтарып беру туралы және осы Заңның 72-бабында көзделген шектеулердің күшін жою туралы шешім шығара алады.

2. Егер ата-анасына (олардың біреуіне) баланы қайтарып беру оның мүдделеріне қайшы келетін болса, сот баланың пікірін ескере отырып, талапты қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.

2004.20.12 N 13-III ҚР Заңымен 74-бап өзгертілді (бұр. ред. қара) (2005.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)

74-бап. Баланың өміріне немесе оның денсаулығына тікелей қатер төнген жағдайда баланы айырып алу

1. Баланың өміріне немесе оның денсаулығына тікелей қатер төнген жағдайда қорғаншы және қамқоршы орган баланы ата-аналардан (олардың біреуінен) немесе оны қамқоршылыққа алған басқа да адамдардан дереу айырып алуға құқылы.

Баланы дереу айырып алуды республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органының тиісті актісі негізінде қорғаншы және қамқоршы орган жүргізеді.

2. Баланы айырып алу кезінде қорғаншы және қамқоршы орган прокурорға дереу хабарлауға, баланы уақытша орналастыруды қамтамасыз етуге және баланы айырып алу туралы республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органының актісі шыққаннан кейін жеті күн ішінде сотқа ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру немесе олардың ата-ана құқықтарын шектеу туралы талап қоюға міндетті.

75-бап. Баланы айырып алуға байланысты істер бойынша сот шешімдерін орындау

1. Баланы ата-анасынан айырып алуға және оны басқа адамға (адамдарға) беруге байланысты шешімді мәжбүрлеп орындау қорғаншы және қамқоршы органның және баланы алатын адамның (адамдардың) міндетті түрде қатысуымен, ал қажет болған жағдайларда ішкі істер органдары өкілінің қатысуымен, ал қажет болған жағдайларда ішкі істер органдары өкілінің қатысуымен жүргізілуге тиіс.

2. Баланы беру туралы сот шешімін оның мүдделеріне нұқсан келтірмей орындау мүмкін болмаған жағдайда бала соттың ұйғарымымен тәрбие, емдеу мекемесіне немесе басқа мекемеге уақытша орналастырылуы мүмкін.

12-тарау. Бала асырап алу

76-бап. Бала ретінде асырап алуға жол берілетін балалар

1. Кәмелетке толмаған балаларға қатысты және солардың мүдделеріне сәйкес қана ұл асырап алуға немесе қыз асырап алуға жол беріледі.

2. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын бұл балаларды Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына тәрбиелеуге беру мүмкін болмаған жағдайларда ғана шетелдіктерге асырап алуға, не балалардың туыстарына осы туыстарының азаматтығы мен тұрғылықты жеріне қарамастан асырап алуға берілуі мүмкін.

Балалар Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына, балалардың туысы емес шетелдіктерге аталған балалар осы Заңның 101-бабының 3-тармағына сәйкес орталықтандырылған есепке қойылған күннен үш ай өткеннен соң асырап алуға берілуі мүмкін.

3. Бала асырап алғысы келетін шетелдіктер баланы жеке өзі таңдап алуға, онымен кемінде екі апта бойы тікелей жақын араласуға, қорғаншы және қамқоршы органға баланы асырап алғысы келетіні туралы жазбаша арыз, сондай-ақ мемлекеттік лицензиялар негізінде осындай қызметті жүзеге асыратын агенттіктер беретін ықтимал ата-аналардың қаржы жағынан әл-ауқаты, отбасы жағдайы, денсаулық жағдайы, жеке басының адамгершілік қасиеттері туралы анықтама беруге міндетті.

77-бап. Баланы асырап алу тәртібі

1. Баланы асырап алуды бала асырап алуға тілек білдірген адамдардың (адамның) арызы бойынша сот жүргізеді. Бала асырап алу туралы істерді сот азаматтық іс жүргізу заңдарында көзделген ережелер бойынша ерекше іс жүргізу тәртібімен жүргізеді.

Балаларды асырап алу туралы істерді сот қорғаншы және қамқоршы органдардың қатысуымен қарайды.

2. Бала асырап алушының және асырап алынған баланың құқықтары мен міндеттері (осы заңның 89-бабы) баланы асырап алу туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап туындайды.

Сот баланы асырап алу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде осы шешімнің көшірмесін шешім шығарған орны бойынша азаматтық хал актілерін жазатын орган мен қорғаншы және қамқоршы органға жіберуге міндетті.

Бала асырап алу азаматтық хал актілерінің мемлекеттік тіркеуі үшін белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркелуге тиіс.

2004.20.12 N 13-III ҚР Заңымен 78-бап өзгертілді (бұр. ред. қара) (2005.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)

78-бап. Асырап алынуға тиісті балаларды және бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу

1. Асырап алынуға тиісті балаларды есепке алу осы Заңның 101-бабының 3-тармағында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

2. Бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу облыстық (республикалық маңызы бар қалалық, астаналық) атқарушы органдар белгілеген тәртіппен жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын балаларды асырап алуға тілек білдірген шетелдіктерді есепке алу Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі белгілейтін тәртіппен жүргізіледі.

79-бап. Бірнеше бала асырап алу

1. Бір адамның ағалы-інілі және апалы-сіңлілі (қарындасты) болып табылатын немесе өзара туыстық қатынасы жоқ бірнеше баланы асырап алуына болады.

Өзара туыстық қатынасы жоқ асырап алынған балалардың арасында ағалыінілі және апалы-сіңлілі (қарындасты) сияқты құқықтар мен міндеттер пайда болады.

2. Асырап алу балалардың мүдделеріне сай келетін жағдайларды қоспағанда, ағалы-інілер мен апалы-сіңлілерді (қарындастарын) әртүрлі адамдардың асырап алуына жол берілмейді.

80-бап. Бала асырап алуға құқығы бар адамдар

1. Бала асырап алуға бала асырап алушы адамның отбасында баланың қалыпты дамуы, тәрбиеленуі және білім алуы үшін жағдайлар болған кезде рұқсат етіледі.

2. Мыналарды:

1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған адамдарды;

2) сот біреуін әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған ерлі-зайыптыларды;

3) сот арқылы ата-ана құқықтарынан айырылған немесе сот ата-ана құқықтарын шектеген адамдарды;

4) өзіне заңмен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерден шеттетілген адамдарды;

5) егер өз кінәлары бойынша сот шешімімен бала асырап алудың күші жойылса, бұрынғы бала асырап алушы адамдарды;

6) денсаулық жағдайы бойынша ата-ана құқықтарын жүзеге асыра алмайтын адамдарды қоспағанда, қай жыныстан болса да кәмелетке толған адамдар бала асырап алушылар бола алады. Баланы асырап алуға, оны қорғаншылығына (қамқоршылығына) алуға, патронатқа алуға болмайтын адамның бойындағы ауруларының тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

3. Бір-бірімен некеде тұрмайтын адамдардың белгілі бір баланы бірлесіп асырап алуына болмайды.

81-бап. Бала асырап алушы мен асырап алынушы баланың арасындағы жас айырмасы

1. Некеде тұрмайтын асырап алушы мен асырап алынушы баланың жас айырмасы кем дегенде он алты жас болуы тиіс. Сот дәлелді деп таныған себептер бойынша жас айырмасы қысқартылуы мүмкін.

2. Өгей әкесі (өгей шешесі) бала асырап алғанда, осы баптың 1-тармағында белгіленген жас айырмасы талап етілмейді.

82-бап. Бала асырап алуға ата-аналардың, қорғаншылар мен қамқоршылардың келісімі

1. Баланы асырап алу үшін оның ата-аналарының келісімі қажет. Жасы он алтыға жетпеген, кәмелетке толмаған ата-аналардың баласын асырап алғанда, сондай-ақ олардың ата-аналарының немесе қорғаншыларының (қамқоршыларының), патронат тәрбиешілерінің келісімі, ал ата-аналары немесе қорғаншылары (қамқоршылары) болмаған жағдайда - қорғаншы және қамқоршы органның келісімі қажет.

2. Бала асырап алуға ата-аналардың келісімі нотариат куәландырған немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала тұратын мекеменің басшысы растаған не бала асырап алу жүргізілген орындағы немесе ата-ананың тұрғылықты жеріндегі қорғаншы және қамқоршы орган бекіткен арызда көрсетілуге тиіс, сондай-ақ бала асырап алу ісін жүргізу кезінде сотта тікелей білдірілуі мүмкін.

Бала асырап алу туралы сот шешімі шығарылғанға дейін ата-аналар бала асырап алуға өздері берген келісімінің күшін жоюға құқылы.

3. Ата-аналар нақты адамдарға не нақты адамды көрсетпей-ақ баланы асырап алуына келісім беруі мүмкін. Қорғаншы және қамқоршы органдар сотқа баланы асырап алудың бала мүдделеріне сай келетіні туралы қорытынды береді. Мұндай қорытынды баланы оның өгей әкесі (өгей шешесі) асырап алған кезде талап етілмейді.

4. Қорғаншылықта (қамқоршылықта) тұрған балаларды асырап алу үшін олардың қорғаншыларының (қамқоршыларының) жазбаша түрдегі келісімі қажет. 5. Патронат туралы шарт бойынша тәрбиеленіп жатқан балаларды асырап алу үшін патронат тәрбиешілерінің жазбаша түрдегі келісімі қажет.

6. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және тәрбие, емдеу мекемелері мен басқа да мекемелердегі балаларды асырап алу үшін осы мекемелер басшыларының жазбаша түрдегі келісімі қажет.

7. Сот баланың мүдделерін көздей отырып, оны асырап алу туралы осы баптың 1, 4-6-тармақтарында аталған адамдардың келісімінсіз шешім шығаруға құқылы.

83-бап. Баланы ата-аналарының келісімінсіз асырап алу

Егер ата-аналарын:

1) сот белгісіз немесе өлген, хабар-ошарсыз кеткен деп таныса;

2) сот әрекетке қабілетсіз деп таныса;

3) сот ата-ана құқықтарынан айырса (осы Заңның 69-бабының 7-тармағындағы талаптар сақталған жағдайда);

4) баламен бірге тұрмайтын және сот дәлелсіз деп таныған себептер бойынша алты айдан астам уақыт бойы оны тәрбиелеу мен асыраудан жалтарып жүрсе, олардың баланы асырап алуға келісімі талап етілмейді.

84-бап. Асырап алуға баланың келісімі

1. Он жасқа толған баланы асырап алу үшін оның келісімі қажет.

Баланың асырап алынуға келісімін сот белгілейді.

2. Егер бала асырап алу туралы арыз берілгенге дейін бала асырап алушының үйінде тұрып, оны өзінің ата-анасы деп есептейтін болса, асырап алуға баланың келісімі бар деп ұйғарылады.

85-бап. Бала асырап алуға ерлі-зайыптылардың біреуінің келісімі

1. Егер баланы ерлі-зайыптылардың екеуі бірдей асырап алмаса, баланы ерлі-зайыптылардың біреуі асырап алған кезде бала асырап алуға ерлізайыптылардың екіншісінің жазбаша келісімі талап етіледі.

2. Егер ерлі-зайыптылар отбасылық қатынастарды іс жүзінде тоқтатып, бір жылдан астам уақыт бөлек тұрып жатса және екінші жұбайының тұрғылықты жері белгісіз болса, бала асырап алу үшін екінші жұбайдың келісімі талап етілмейді.

86-бап. Асырап алынған баланың аты, әкесінің аты және тегі

1. Асырап алынған баланың өз аты, әкесінің аты және тегі сақталады.

2. Бала асырап алушының өтініші бойынша, егер бұл баланың мүдделеріне қайшы келмейтін болса, асырап алынған балаға бала асырап алушының тегі, сондай-ақ ол ұсынған ат беріледі. Асырап алынған баланың әкесінің аты болып, егер бала асырап алушы еркек болса, асырап алушының аты, ал егер асырап алушы әйел болса, асырап алынған баланың әкесі ретінде сол әйел ұсынған адамның аты танылады. Егер бала асырап алушы ерлі-зайыптылардың тектері әртүрлі болса, бала асырап алушы ерлі-зайыптылардың келісімдері бойынша, асырап алынған балаға олардың біреуінің тегі беріледі.

3. Баланы некеде тұрмайтын адам асырап алған жағдайда, оның өтініші бойынша туу туралы кітапқа асырап алынған бала шешесінің (әкесінің) тегі, аты мен әкесінің аты осы адамның (бала асырап алушының) көрсетуі бойынша жазылады.

4. Бала асырап алудың құпиялылығы талап еткен жағдайларды қоспағанда, он жасқа жеткен асырап алынған баланың тегі, аты мен әкесінің аты тек сол баланың келісімімен ғана өзгертілуі мүмкін.

5. Асырап алынған баланың тегі, аты және әкесінің аты өзгертілгені туралы оны асырап алу туралы сот шешімінде көрсетіледі.

87-бап. Асырап алынған баланың туған күні мен туған жерінің өзгертілуі

1. Бала асырап алудың құпиялылығын қамтамасыз ету үшін бала асырап алушының өтініші бойынша асырап алынған баланың туған күні, бірақ алты айдан аспайтын мерзімге, сондай-ақ оның туған жері өзгертілуі мүмкін.

Асырап алынған баланың туған күнін өзгертуге үш жасқа дейінгі бала асырап алынған кезде ғана жол беріледі.

2. Асырап алынған баланың туған күнінің және (немесе) туған жерінің өзгертілуі жөнінде бала асырап алу туралы сот шешімінде көрсетіледі.

88-бап. Бала асырап алғандарды асырауға алынған баланың ата-анасы ретінде жазу

1. Бала асырап алушылардың өтініші бойынша сот туу туралы жазбалар кітабына бала асырап алушыларды өздері асырап алған баланың ата-анасы ретінде жазу туралы шешім қабылдай алады.

2. Осы Заңның 84-бабының 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, он жасқа толған асырап алынған балаға қатысты мұндай жазба жасау үшін оның келісімі қажет.

3. Мұндай жазба жүргізу қажеттілігі жөнінде баланы асырап алу туралы сот шешімінде көрсетіледі.

89-бап. Бала асырап алудың құқықтық салдары

1. Асырап алынған балалар және олардың ұрпақтары бала асырап алушылар мен олардың туыстарына қатысы бойынша, ал бала асырап алушылар және олардың туыстары асырап алынған балалар мен олардың ұрпақтарына қатысы бойынша жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтар мен міндеттер жағынан тегі бір туыстарға теңестіріледі.

2. Асырап алынған балалар өздерінің ата-аналарына (өздерінің туыстарына) қатысы бойынша жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарынан айрылады және олар жөніндегі міндеттерден босатылады.

3. Баланы бір адам асырап алған жағдайда, егер бала асырап алушы еркек болса, шешесінің тілегі бойынша, егер бала асырап алушы әйел болса, әкесінің тілегі бойынша жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтар мен міндеттердің сақталуы мүмкін.

4. Асырап алынған баланың меншігіндегі мүліктің сақталуы үшін бала асырап алушы жауапты болады. Бала асырап алудан бас тартқан жағдайда бұл мүлікті қайтару жөніндегі міндет те бала асырап алушыға жүктеледі.

5. Асырап алынған баланың ата-анасының біреуімен немесе қайтыс болған ата-анасының туыстарымен қарым-қатынастары сақталуы жөнінде баланы асырап алу туралы сот шешімінде көрсетіледі.

6. Осы баптың 1 және 2-тармақтарында көзделген бала асырап алудың, осы баланың туу туралы акт жазбасындағы бала асырап алушылардың ата-анасы ретінде жазылуына қарамастан, құқықтық салдары пайда болады.

90-бап. Асырап алынған баланың зейнетақы мен жәрдемақы алу құқығының сақталуы

Асырап алынар кезінде ата-анасының қайтыс болуына байланысты өзіне тиесілі зейнетақы мен жәрдемақы алуға құқығы бар бала бұл құқықты асырап алынған жағдайда да сақтап қалады.

91-бап. Бала асырап алудың құпиялылығы

1. Бала асырап алудың құпиялылығы заңмен қорғалады.

Бала асырап алу туралы шешім шығарған судьялар немесе бала асырап алуды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырған лауазымды адамдар, сондай-ақ бала асырап алу туралы өзгедей түрде хабардар болған адамдар бала асырап алудың құпиялылығын сақтауға міндетті.

2. Осы баптың 1-тармағында аталған, бала асырап алудың құпиялылығын оны асырап алушылардың еркіне қарамай жария еткен адамдар заңда белгіленген тәртіппен жауапқа тартылады.

92-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану

1. Бала асырап алу:

1) асырап алу туралы шешім жалған құжаттар негізінде қабылданған;

2) заң бойынша міндетті болса да (осы Заңның 82-бабы), бала асырап алу ата-аналардың келісімінсіз жасалған;

3) некеде тұрған адам жұбайының келісімінсіз бала асырап алған;

4) осы Заңның 80-бабының 2-тармағында көзделген ережелер бұзылған жағдайларда жарамсыз деп танылады.

2. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану сот тәртібімен жүргізіледі.

3. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы істі сот қорғаншы және қамқоршы органның қатысуымен қарайды.

93-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы талап етуге құқығы бар адамдар

Бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы талапты асырап алынушының ата-аналары, асырап алушының жұбайы, бала асырап алуға байланысты құқықтары бұзылған адамдар, прокурор, қорғаншы және қамқоршы орган қоюға құқылы.

94-бап. Бала асырап алуды жарамсыз деп танудың салдары

1. Бала асырап алу туралы сот шешімі шыққан кезден бастап бала асырап алу жарамсыз деп танылады.

2. Бала асырап алу жарамсыз деп танылған жағдайда, асырап алынған баланың және асырап алушылардың (бала асырап алушылар туыстарының) өзара құқықтары мен міндеттері тоқтатылады және егер мұны баланың мүдделері қажет етсе, баланың және оның ата-анасының (оның туыстарының) өзара құқықтары мен міндеттері қалпына келтіріледі.

3. Ата-ананың талап етуі бойынша балаға бұрынғы аты, әкесінің аты және тегі беріледі.

4. Сот бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде осы шешімнің үзіндісін бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазатын орган мен қорғаншы және қамқоршы органдарға жіберуге міндетті.

95-бап. Бала асырап алудың күшін жоюға негіздер

1. Бала асырап алушылар өздеріне жүктелген міндеттерін орындаудан жалтарған, ата-ана құқықтарын теріс пайдаланған, асырап алынған балаға қатал қараған, соның ішінде оған күш қолданып немесе психикалық зорлықзомбылық етіп, жыныстық пәктігіне қастық жасаған, маскүнемдікпен, нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен ауырады деп танылған жағдайларда, баланы асырап алудың күші жойылуы мүмкін.

2. Сот баланың мүдделерін негізге алып және баланың пікірін ескере отырып, басқа да негіздер бойынша баланы асырап алудың күшін жоюға құқылы.

96-бап. Бала асырап алудың күшін жою

1. Бала асырап алудың күшін жою сот тәртібімен жүргізіледі.

2. Бала асырап алудың күшін жою туралы іс қорғаншы және қамқоршы органның, сондай-ақ прокурордың қатысуымен қаралады.

3. Бала асырап алудың күшін жою туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап бала асырап алу тоқтатылады.

Сот бала асырап алудың күшін жою туралы сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап үш күн ішінде осы шешімнің үзіндісін бала асырап алуды мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазатын орган мен қорғаншы және қамқоршы органдарға жіберуге міндетті.

97-бап. Бала асырап алудың күшін жоюды талап етуге құқығы бар адамдар

Бала асырап алудың күшін жоюды талап етуге оның ата-аналарының, бала асырап алушылардың, он төрт жасқа толған асырап алынған баланың, қорғаншы немесе қамқоршы органның, сондай-ақ баланың мүдделеріне сай прокурордың құқығы бар.

98-бап. Бала асырап алудың күшін жоюдың салдары

1. Сот бала асырап алудың күшін жойған кезде, асырап алынған баланың және баланы асырап алғандардың, бала асырап алушылар туыстарының өзара құқықтары мен міндеттері тоқтатылады және егер баланың мүдделері талап етсе, бала мен оның ата-анасының (оның туыстарының) өзара құқықтары мен міндеттері қалпына келтіріледі.

2. Бала асырап алудың күші жойылған кезде бала сот шешімі бойынша атаанасына беріледі. Ата-аналары болмаған кезде, сондай-ақ баланы ата-анасына беру оның мүдделеріне қайшы келсе, бала қорғаншы және қамқоршы органның қамқоршылығына беріледі.

3. Сот баланың асырап алынуына байланысты оған берілген аты, әкесінің аты және тегі сақталу-сақталмау мәселесін де шешеді.

Он жасқа толған баланың атын, әкесінің атын немесе тегін тек оның келісімімен ғана өзгерту мүмкін болады.

4. Сот баланың мүдделерін негізге ала отырып, осы Заңның 125 және 127баптарында белгіленген мөлшерде бұрынғы бала асырап алушыны баланы асырауға қаражат төлеп тұруға міндеттеуге құқылы.

99-бап. Асырап алынған бала кәмелетке толғаннан кейін бала асырап алудың күшін жоюға жол бермеу

Егер бала асырап алудың күшін жою туралы талап қойылған кезде асырап алынған бала кәмелетке толса, баланы асырап алудың күшін жоюға жол берілмейді, бұған мұндай күшін жоюға бала асырап алушы мен асырап алынған баланың өзара келісімі, сондай-ақ асырап алынған баланың ата-анасының, егер олары тірі болса, сот ата-ана құқықтарынан айырмаған немесе әрекетке қабілетсіз деп танымаған болса, олардың да келісімі болған жағдайлар қосылмайды.

4-бөлім. Қорғаншылық және қамқоршылық

13-тарау. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған

балаларды анықтау және орналастыру

100-бап. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау

1. Ата-анасының қайтыс болуы, олардың ата-ана құқықтарынан айырылуы, олардың ата-ана құқықтарының шектелуі, ата-анасының әрекетке қабілетсіз деп танылуы, ата-анасының сырқаттылығы, ата-аналарының ұзақ уақыт болмауы, ата-аналардың балаларын тәрбиелеуден немесе олардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудан жалтаруы, соның ішінде ата-аналардың тәрбиелеу, емдеу және басқа да осыған ұқсас мекемелерден өз балаларын алудан бас тартуы, сондай-ақ ата-аналардың қамқорлығы болмаған өзге де жағдайларда, балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау қорғаншы және қамқоршы органдарға жүктеледі.

2. Қорғаншы және қамқоршы органдар ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтайды, осындай балалардың есебін алуды жүргізеді және ата-анасының қамқорлығынсыз қалудың нақты мән-жайларын негізге ала отырып, балаларды орналастырудың нысандарын таңдайды (осы Заңның 102-бабы), сондай-ақ оларды асырау тәрбиелеу және білім беру жағдайларына одан әрі бақылау жасауды жүзеге асырады.

Қорғаншы және қамқоршы органдардан басқа, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру жөніндегі заңды және жеке тұлғалардың қызметіне жол берілмейді.

101-бап. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және есепке алу

2007.27.07. № 320-III ҚР Заңымен 1-тармақ өзгертілді (бұр.ред.қара)

1. Осы Заңның 100-бабының 1-тармағында аталған балалар туралы мәліметтер бар мекемелердің (мектепке дейінгі ұйымдар, орта білім беретін ұйымдар, емдеу және басқа да мекемелердің) лауазымды адамдары және өзге де азаматтар олар туралы қорғаншы және қамқоршы органдарға балалардың нақты тұрған жерін хабарлауға міндетті.

Қорғаншы және қамқоршы орган осындай мәліметтер алған күннен бастап үш күн ішінде баланың тұрмыс жағдайына зерттеу жүргізуге және ата-аналарының немесе оның туыстарының қамқорлығы жоқ екендігі фактісі анықталған кезде баланы орналастыру туралы мәселе шешілгенге дейін оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге міндетті.

2. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар тұратын тәрбие, емдеу және басқа да мекемелердің басшылары, баланы отбасы тәрбиесіне беру мүмкін екендігі белгілі болған күннен бастап жеті күн мерзім ішінде бұл туралы осы мекеменің тұрған жері бойынша қорғаншы және қамқоршы органға хабарлауға міндетті.

3. Қорғаншы және қамқоршы орган осы баптың 1 және 2-тармақтарында аталған мәліметтер түскен күннен бастап бір ай ішінде баланы орналастыруды қамтамасыз етеді (осы Заңның 102-бабы) және баланы отбасына тәрбиелеуге беру мүмкіндігі болмаған кезде орталықтандырылған есепке алу үшін және кейіннен баланы Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматының отбасына тәрбиелеуге орналастыруға жәрдем көрсету үшін осындай бала туралы мәліметті тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің білім беру басқармасының органына жібереді. Балаларды орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

4. Осы баптың 2 және 3-тармақтарында көзделген міндеттерді орындамағаны үшін, сондай-ақ бала туралы көпе-көрнеу жалған мәліметтер бергені үшін лауазымды адамдар заңда белгіленген тәртіппен жауапқа тартылады.

102-бап. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру

1. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар асырап алынып, отбасына тәрбиеленуге, қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) немесе патронат шарты бойынша, ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде, жетім балаларға немесе атааналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған барлық үлгідегі (тәрбие, емдеу және басқа да) мекемелерге берілуге тиіс.

Баланың мүддесіне сай оны орналастыру кезінде оның этникалық шығу тегі, белгілі бір дінге және мәдениетке жататындығы, ана тілі, тәрбие мен білім берудегі сабақтастықты қамтамасыз ету мүмкіндігі ескерілуі мүмкін.

2. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды, осы баптың 1-тармағында аталған отбасына немесе мекемеге тәрбиелеуге орналастырылғанға дейін балаларға қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерін атқару қорғаншы және қамқоршы органдарға уақытша жүктеледі.

14-тарау. Қорғаншылықты және қамқоршылықты

белгілеу тәртібі

103-бап. Қорғаншылық және қамқоршылық белгіленетін адамдар

1. Қорғаншылық және қамқоршылық ата-анасының қамқорлығынсыз қалған (осы Заңның 101-бабының 1-тармағы) балаларға, оларды асырау, тәрбиелеу және білім беру мақсатында, сондай-ақ олардың мүліктік және мүліктік емес құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін белгіленеді.

2. Қорғаншылық және қамқоршылық әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке қабілеті шектеулі кәмелетке толған адамдардың мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін де белгіленеді.

104-бап. Қорғаншылық

1. Қорғаншылық он төрт жасқа толмаған балаларға, сондай-ақ психикалық аурудың салдарынан немесе ақыл-есінің кемдігінен сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдарға белгіленеді.

2. Қорғаншылық қайтыс болған немесе соттың шешімімен өлді немесе хабарошарсыз кеткен деп танылған кәмелетке толмаған адамның, әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке қабілеті шектеулі кәмелетке толған адамның мүлкіне тағайындалады.

Егер қорғаншылық және қамқоршылық белгіленген адамның басқа жерде мүлкі болса, онда осы мүлікті басқару үшін қорғаншы және қамқоршы органдар мүліктің тұрған жерінде қорғаншы тағайындай алады.

105-бап. Қамқоршылық

1. Қамқоршылық он төрттен он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандарға, сондай-ақ спиртті ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салынуы салдарынан сот әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған адамдарға белгіленеді.

2. Денсаулығының жай-күйіне байланысты өзінің құқықтарын өз бетінше жүзеге асыра алмайтын және міндеттерді орындай алмайтын кәмелетке толған әрекет қабілеттілігі адамдардың арызы бойынша оларға қамқоршылық белгіленуі мүмкін.

2004.20.12 N 13-III ҚР Заңымен 106-бап өзгертілді (бұр. ред. қара)

106-бап. Қорғаншы және қамқоршы органдар

1. 2006.10.01. № 116-III ҚР Заңымен алып тасталды (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)

2006.10.01. № 116-III ҚР Заңымен 2-тармақ жаңа редакцияда (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)

2. Республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органдары қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі өз функцияларын:

- кәмелетке толмағандарға қатысты білім беру мен денсаулық сақтаудың жергілікті уәкілетті органдары арқылы;

- кәмелетке толғандарға қатысты халықты әлеуметтік қорғаудың жергілікті уәкілетті органдары арқылы жүзеге асырады.

3. Қорғаншы және қамқоршы органдар баланың және оны тәрбиелеуге үміткер адамның (адамдардың) тұрмыс жағдайларына зерттеу жүргізуге және зерттеу актісін сотқа табыс етуге міндетті.

4. Қорғаншы және қамқоршы органдар өздерінің міндеттерін осы органдар туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін ереже негізінде жүзеге асырады.

107-бап. Қорғаншылықты және қамқоршылықты белгілеу

1. Қорғаншы және қамқоршы органдар қорғаншылық пен қамқоршылықты қажет ететін адамның тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық пен қамқоршылық белгілейді. Жекелеген жағдайларда қорғаншылық пен қамқоршылық қорғаншының (қамқоршының) тұрғылықты жері бойынша белгіленуі мүмкін.

2. Адамды әрекетке қабілетсіз немесе оның әрекет қабілеттілігі шектеулі деп тану туралы шешім заңды күшіне енген кезден бастап үш күн ішінде сот бұл туралы оған қорғаншылық және қамқоршылық белгілеу үшін сол адамның тұрғылықты жері бойынша қорғаншы және қамқоршы органға хабарлауға міндетті.

3. Адамға қорғаншылықты және қамқоршылықты белгілеу қажеттігі туралы тиісті органдарға белгілі болған кезден бастап бір ай ішінде қорғаншылық және қамқоршылық белгіленеді.

4. Қорғаншы немесе қамқоршы тағайындауға мүдделі адамдар сот тәртібімен шағымдануы мүмкін.

108-бап. Қорғаншылар мен қамқоршылар

1. Мыналарды:

1) сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған адамдарды;

2) сот бойынша ата-ана құқықтарынан айырылған немесе ата-ана құқықтарын сот шектеген адамдарды;

3) өзіне заңмен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерден шеттетілген адамдарды;

4) егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшін жойған болса, бұрын бала асырап алушыларды;

5) денсаулығының жай-күйіне байланысты (осы Заңның 80-бабы 2-тармағының 6) тармақшасы) баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдарды қоспағанда, екі жыныстың да кәмелетке толған адамдары қорғаншылар (қамқоршылар) бола алады.

2. Қорғаншы немесе қамқоршы тек оның келісімімен ғана тағайындалуы мүмкін.

Егер бұл қорғаншылыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе, қорғаншыны немесе қамқоршыны тағайындауда жұбайының, ата-анасының, туыстарының немесе қорғаншылыққа алынушыға жақын басқа да адамдардың басым құқығы болады.

Егер қамқорлыққа алынушылардың мүдделерінің арасында қайшылық болмаса, бір қорғаншыны немесе қамқоршыны бірнеше адамға тағайындауға жол беріледі.

3. Әрекетке қабілетті және ата-ана құқықтарынан айырылмаған, бірақ балаларының тәрбиесін жүзеге асыра алмайтын ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларына қорғаншы және қамқоршы тағайындалатын кезде, қорғаншылар және қамқоршылар ата-аналардың тілегі ескеріле отырып тағайындалады.

Балаға қорғаншы (қамқоршы) тағайындау кезінде қорғаншының (қамқоршының) адамгершілік және өзге де жеке қасиеттері, оның қорғаншылық (қамқоршылық) міндеттерді орындау қабілеті, қорғаншы (қамқоршы) мен баланың арасындағы қатынастар, қорғаншы (қамқоршы) отбасы мүшелерінің балаға деген көзқарасы, сондай-ақ, егер бұл мүмкін болса, баланың өз тілегі ескеріледі. Егер кәмелетке толмаған балаға қорғаншы немесе қамқоршы етіп тағайындалатын адам некеде тұрса, оның жұбайының келісімі талап етіледі.

4. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты қажет ететін және тиісті тәрбие, емдеу мекемелерінде, халықты әлеуметтік қорғау мекемелерінде тұрып жатқан адамдардың қорғаншылары мен қамқоршылары осы мекемелердің әкімшілігі болып табылады.

Қорғаншының (қамқоршының) осындай мекемелерге баланы уақытша орналастыруы қорғаншының (қамқоршының) осы балаға қатысты қорғаншылық (қамқоршылық) құқықтары мен міндеттерін тоқтатпайды.

5. Қорғаншылар мен қамқоршылар өз қамқорындағылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды кез келген адамдарға қатысты, соның ішінде сотта арнайы өкілеттіксіз қорғай алады.

15-тарау. Қорғаншылардың (қамқоршылардың) және қамқорлыққа

алынғандардың құқықтық жағдайы

109-бап. Қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) алынған адамдардың құқықтары

1. Қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) алынған адамдардың:

1) өздерінің адамдық қадір-қасиеттерінің құрметтелуіне;

2) қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қамқорлық көруге;

3) осы Заңның 112-бабының 4-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, онымен бірге тұруға;

4) өздеріне тиесілі алименттерін, зейнетақыларын, жәрдемақыларын және басқа да әлеуметтік төлемдерді алуға;

5) тұрғын үйге меншік құқығын немесе тұрғын үйді пайдалану құқығын сақтауға;

6) қорғаншы (қамқоршы) тарапынан қиянат етушіліктен қорғануға құқығы бар.

2. Қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) алынған балалар осы баптың 1-тармағында келтірілген құқықтардан басқа:

1) қорғаншының (қамқоршының) отбасында тәрбиелену;

2) оларды асырап-бағу, тәрбиелеу, білім беру және жан-жақты дамытуы үшін жағдайлардың қамтамасыз етілу;

3) тұрғын үй-жайы болмаған жағдайда тұрғын үй заңдарына сәйкес оны алу құқықтарына да;

4) осы заңның 52-54, 59-баптарында көзделген құқықтарға ие болады.

110-бап. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған, тәрбие және емдеу мекемелеріндегі балалардың құқықтары

2007.15.05. № 253-III ҚР Заңымен 1-тармақ  өзгертілді (бұр.ред.қара)

1. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған, тәрбие, емдеу және басқа да мекемелеріндегі балалардың:

1) асырап-бағылуға, тәрбиеленуге, білім алуға, жан-жақты дамуға, өздерінің адамгершілік қадір-қасиеттерінің құрметтелуіне, өз мүдделерінің қамтамасыз етілуіне;

2) өздеріне тиесілі алименттерді, зейнетақыларды, жәрдемақыларды және басқа да әлеуметтік төлемдерді алуға;

3) тұрғын үй-жайға меншік құқығын немесе тұрғын үй-жайды пайдалану құқығын сақтауға, ал тұрғын үй-жайы болмаған жағдайда тұрғын үй-заңдарына сәйкес тұрғын үй-жай алу құқығына ие болуға;

4) аталған мекемелерде тұруы аяқталған соң Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген жұмысқа орналасу кезіндегі жеңілдіктерге ие болуға құқығы бар.

2. Қорғаншы және қамқоршы органдар осы баптың 1-тармағында аталған мекемелерде тұрып жатқан балаларды асырау, тәрбиелеу, оларға білім беру жағдайларын бақылауды жүзеге асырады.

3. Осы мекемелер түлектерінің құқықтарын қорғау қорғаншы және қамқоршы органдарға жүктеледі.

4. Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған және осы баптың 1-тармағында аталған мекемелерде тұратын балалар осы Заңның 52-54, 59-баптарында көзделген құқықтарға да ие болады.

111-бап. Қорғаншылардың (қамқоршылардың) өз міндеттерін атқаруы

1. Қорғаншылар заң жүзінде қамқоршылыққа алынғандардың өкілдері болып табылады және барлық қажетті мәмілелерді олардың атынан және олардың мүдделерін көздеп жасайды.

2. Қамқоршылар өздерінің қамқоршылығындағы адамдардың өз бетінше жасауға құқығы жоқ мәмілелерді жасауға келісім береді, қамқоршылығындағылардың өз құқықтарын жүзеге асыруына және міндеттерін атқаруына жәрдем көрсетеді, сондай-ақ оларды үшінші бір тұлғалардың тарапынан ықтимал қиянаттардан қорғайды.

3. Заңда белгіленген жағдайларды қоспағанда, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі міндеттер тегін атқарылады.

Қорғаншы (қамқоршы) қамқоршылығына алынғандарды өз есебінен асырап бағуға міндетті емес. Қамқоршылыққа алынушыны асырап-бағу қамқоршылыққа алынушының алатын жалақысы, алименті, зейнетақысы және басқа да әлеуметтік төлемдері есебінен, сондай-ақ оған тиесілі мүліктер есебінен жүзеге асырылады.

Қамқоршылыққа алынушыны асырап-бағуға жеткілікті қаражат болмаған кезде, қорғаншы және қамқоршы органдар оны асырап-бағуға жәрдемақы тағайындайды.

4. Қорғаншылар мен қамқоршылар өздерінің қамқорлығына алынғандарды асырап-бағуға, оларды бағып-күту мен емдеуді қамтамасыз етуге, олардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға қамқорлық жасауға міндетті. Аталған міндеттер сот әрекет қабілеттілігі шектеулі деп таныған кәмелетке толған адамдардың қамқоршылығына жүктелмейді.

5. Спиртті ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салынуы салдарынан әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған адам жөніндегі негіздер жойылса, қорғаншы немесе қамқоршы қамқорлыққа алынушыны әрекетке қабілетті деп тану туралы және одан қорғаншылық пен қамқоршылықты алып тастау туралы сотқа өтініш беруге міндетті.

112-бап. Баланың қорғаншысының (қамқоршысының) құқықтары мен міндеттері

1. Баланың қорғаншысы (қамқоршысы) қорғаншылығындағы (қамқоршылығындағы) баланы тәрбиелеуге, оның денсаулығына, дене, психикалық, адамгершілік және рухани дамуына қамқорлық жасауға құқылы және міндетті.

Қорғаншы (қамқоршы) баланың пікірі мен қорғаншы және қамқоршы органның ұсыныстарын ескере отырып, сондай-ақ осы Заңның 64-бабында көзделген талаптар сақталған жағдайда қорғаншылығындағы (қамқоршылығындағы) баланы тәрбиелеудің әдістерін дербес белгілеуге құқылы.

Қорғаншы (қамқоршы) баланың пікірін ескере отырып, ол орта білім алғанға дейін балаға білім беру мекемесі мен оқытудың нысанын таңдауға құқылы және баланың орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті.

2. Қорғаншы (қамқоршы) қамқоршылығындағы (қорғаншылығындағы) баланы өздерінде заңды негіздерсіз ұстап отырған кез келген адамнан, соның ішінде баланың жақын туыстарынан қайтарып беруді сот арқылы талап етуге құқылы.

3. Баланың өз ата-аналарымен және басқа жақын туыстарымен қарымқатынас жасауына, мұндай қарым-қатынас баланың мүдделеріне сай келмеген жағдайларды қоспағанда, бөгет болуға қорғаншының (қамқоршының) құқығы жоқ.

4. Қамқорлыққа алынушылар, балалар немесе емдеу мекемелерінде тәрбиеленуде немесе емделуде болған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың қорғаншылары мен қамқоршылары өздері қамқорлыққа алғандармен бірге тұруға міндетті. Қамқоршының он алты жасқа толған қамқоршылыққа алынушыдан бөлек тұруына, бұл қамқоршылыққа алынушының тәрбиесіне және оның құқықтары мен мүдделерін қорғауға қолайсыздық туғызбайтын жағдайда, қорғаншы және қамқоршы органның рұқсатымен жол беріледі.

Қорғаншылар мен қамқоршылар тұрғылықты жерінің өзгеруі туралы қорғаншы және қамқоршы органдарға хабарлап отыруға міндетті.

5. Қорғаншы кемінде жылына бір рет қорғаншы және қамқоршы органға қамқоршылыққа алынушының денсаулық жағдайы туралы және оны тәрбиелеу жөніндегі, сондай-ақ оның мүлкін басқару жөніндегі жұмыс туралы есеп беріп отыруға міндетті.

113-бап. Әрекетке қабілетті азаматтарды қамқоршылыққа алу

1. Денсаулық жағдайы бойынша өз құқығын жүзеге асырып, қорғай алмайтын және міндеттерін орындай алмайтын кәмелетке толған әрекетке қабілетті адамның өтініші бойынша оған қамқоршылық белгіленуі мүмкін.

2. Кәмелетке толған әрекетке қабілетті адамның қамқоршысын қорғаншы және қамқоршы орган сол адамның келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін. 3. Кәмелетке толған әрекетке қабілетті қамқоршылыққа алынушыға тиесілі мүлікке билік етуді қамқоршылыққа алынушымен жасалған тапсыру шарты немесе мүлікті сенімді басқару негізінде қамқоршы жүзеге асырады.

Қамқоршылыққа алынушыны асырап-бағуға және оның тұрмыстық қажеттерін қанағаттандыруға бағытталған тұрмыстық және өзге де мәмілелерді жасауды қамқорлыққа алынушының келісімімен қамқоршы жүзеге асырады.

4. Кәмелетке толған әрекетке қабілетті адамды қамқорлыққа алу осы адамның талабы бойынша тоқтатылуы мүмкін.

Қамқоршылыққа алынған адамның қамқоршысы осы Заңның 115-бабында көзделген жағдайларда өзіне жүктелген міндеттерді орындаудан босатылады.

114-бап. Қамқоршылыққа алынушының мүлкіне билік ету

1. Қамқоршылыққа алынушы адамның кірістерін, соның ішінде оның мүлкін басқарудан түсетін кірістерін, қамқоршылыққа алынушының өзі дербес билік етуге құқығы бар кірістерін қоспағанда, тек қана қамқоршылыққа алынушының мүдделеріне сай және қорғаншы мен қамқоршы органның алдын ала рұқсатымен қорғаншы немесе қамқоршы жұмсайды.

Қорғаншы және қамқоршы органның алдын ала берген рұқсатынсыз, қамқоршылыққа алынушының оның кірісі ретіндегі тиесілі сомасы есебінен қорғаншы мен қамқоршы қамқоршылыққа алынушыны асырау үшін қажетті азын-аулақ шығыстар жасауға құқылы.

2. Қорғаншы және қамқоршы органның алдын ала берген рұқсатынсыз қорғаншының иеліктен алу жөніндегі мәмілелер жасауға, ал қамқоршының мәміле жасауға келісім беруге, соның ішінде қамқоршылыққа алынушының мүлкін айырбастауға немесе сыйға тартуға немесе оның атынан кепіл болу шартын жасасуға, оны жалға (жалдауға), тегін пайдалануға немесе кепілге беруге, қамқорлыққа алынушының заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерлікпен тиесілі құқықтарынан бас тартқызуға әкеп соғатын мәмілелер жасауға, оның мүлкін бөлуге немесе одан үлес бөлуге, сондай-ақ қамқоршылыққа алынушының мүлкін азайтуға әкеп соғатын басқа да кез келген мәмілелер жасауға құқығы жоқ. Аталған мәмілелер нәтижесінде қорғаншы алған қаражаттың қалай жұмсалуға тиіс екенін қорғаншы және қамқоршы орган белгілейді.

Қамқоршылыққа алынушының мүлкін басқару тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді.

3. Мүлікті қамқоршылығына алушыға сый ретінде немесе тегін түрде пайдалануға беруді қоспағанда, қорғаншының (қамқоршының), олардың жұбайлары мен жақын туыстарының қамқоршылыққа алынушымен мәмілелер жасауға, сондай-ақ мәмілелер жасау кезінде немесе қамқоршылыққа алынушы мен қорғаншы немесе қамқоршының жұбайы және олардың жақын туыстары арасында жүргізілген сот ісінде қамқоршылыққа алынушының атынан өкілдік білдіруге құқығы жоқ.

Қорғаншы (қамқоршы) болып тағайындалмастан бұрын туындаған қамқоршылыққа алынушының қорғаншысына (қамқоршысына), оның жұбайына немесе туыстарына қарыздары қорғаншы және қамқоршы органның рұқсатымен төленеді.

115-бап. Қорғаншылар мен қамқоршыларды олардың өз міндеттерін атқарудан босату және шеттету

1. Қорғаншы және қамқоршы орган кәмелетке толмаған қамқоршылыққа алынушы өз ата-анасына қайтып оралған немесе ол асырап алушыға қайтарылған жағдайларда, қорғаншыны немесе қамқоршыны өз міндеттерін атқарудан босатады.

Қамқоршылыққа алынушыны тәрбие, емдеу мекемесіне, халықты әлеуметтік қорғау мекемесіне немесе басқа да мекемеге орналастыру кезінде, егер бұл қамқоршылыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе, қорғаншы және қамқоршы орган бұрын тағайындалған қорғаншыны немесе қамқоршыны олардың өз міндеттерін атқарудан босатады.

2. Дәлелді себептер болған кезде (сырқаттану, мүліктік жағдайдың өзгеруі, қамқорлыққа алынушымен өзара түсініспеушілік және т.с.с) қорғаншы немесе қамқоршы оның өтініші бойынша өз міндеттерін атқарудан босатылуы мүмкін.

3. Қорғаншы немесе қамқоршы өзінің тиісті міндеттерін тиісінше атқармаған жағдайда, соның ішінде өзінің қорғаншылығын немесе қамқоршылығын жеке басының пайдасы мақсатында пайдаланған кезде немесе қамқоршылыққа алынушыны қадағалаусыз және қажетті көмексіз қалдырған жағдайда, қорғаншы және қамқоршы орган қорғаншыны немесе қамқоршыны осы міндеттерді атқарудан шеттеуі және кінәлі адамды заңмен белгіленген жауапқа тарту үшін қажетті шаралар қолдануы мүмкін.

116-бап. Қорғаншылықты және қамқоршылықты тоқтату

1. Қамқоршылыққа алынушыны әрекетке қабілетті деп тану немесе қорғаншының, қамқоршының немесе қорғаншы және қамқоршы органның арызы бойынша оның әрекет қабілеттілігі шектеулілігінің күшін жою туралы сот шешім шығарған жағдайларда кәмелетке толған адамдарға қорғаншылық және қамқоршылық тоқтатылады.

2. Жасөспірім қамқоршылыққа алынушы он төрт жасқа жеткен соң оған қорғаншылық тоқтатылады, ал қорғаншылық міндетін жүзеге асыратын адам бұл туралы қосымша шешімсіз кәмелетке толмаған баланың қамқоршысы болады.

3. Кәмелетке толмаған балаға қамқоршылық он сегіз жасқа жеткен кезде арнайы рұқсатсыз, сондай-ақ ол некеге отырған кезде және кәмелетке толғанға дейін ол әрекетке толық қабілетті болған басқа да жағдайларда қамқоршылық тоқтатылады.

117-бап. Қорғаншылардың және қамқоршылардың әрекеттеріне шағым жасау

Қорғаншылардың және қамқоршылардың әрекетіне кез келген адам қамқоршылыққа алынушының мүдделеріне сай қорғаншы және қамқоршы органға не оның тұрғылықты жері бойынша сотқа шағым жасай алады.

118-бап. Қорғаншы және қамқоршы органдардың шешімдеріне шағым жасау

Қорғаншы және қамқоршы органдардың барлық мәселелер жөніндегі шешімдеріне мүдделі адамдар сот тәртібімен шағым жасай алады.

16-тарау. Патронат

119-бап. Патронат

1. Қорғаншылық және қамқоршылық нысанындағы патронат ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соның ішінде тәрбиелеу, емдеу немесе осы тәрізді басқа да мекемелердегі кәмелетке толмаған балаларға белгіленеді.

2. Баланы тәрбиелеуге алуға тілек білдіруші адам (патронат тәрбиеші) мен қорғаншы және қамқоршы орган арасында жасалған баланы (балаларды) тәрбиелеуге беру туралы шарт патронаттың туындау негізі болып табылады.

3. Патронат туралы Ережені Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

120-бап. Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт

1. Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт баланы асырап-бағу, тәрбиелеу және білім беру жағдайларын, патронат тәрбиешінің құқықтары мен міндеттерін, патронат тәрбиешіге қатысты қорғаншы және қамқоршы органдардың міндеттерін, сондай-ақ мұндай шарттың тоқтатылу негіздері мен салдарларын көздеуі тиіс.

Бала патронат тәрбиешіге аталған шартпен белгіленген мерзімге тәрбиелеуге беріледі.

2. Патронат тәрбиешілердің еңбегіне ақы төлеу және тәрбиелеуге алынған балалар санына қарай берілетін жеңілдіктер Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді.

3. Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт:

1) дәлелді себептері (сырқаттану, отбасылық немесе материалдық жағдайдың өзгеруі, баламен өзара түсіністіктің болмауы, балалар арасындағы жанжалдар және басқалар) болған кезде патронат тәрбиешілердің бастамасы бойынша;

2) баланы асырап-бағу, тәрбиелеу және білім беруде қолайсыз жағдайлар туған кезде қорғаншы және қамқоршы органның бастамасы бойынша;

3) бала ата-анасына қайтарып берілген немесе бала асырап алынған жағдайларда мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін.

121-бап. Патронат тәрбиешілер

1. Патронат тәрбиешілер тәрбиеге алынған балаға (балаларға) қатысты қорғаншылар мен қамқоршылар сияқты құқықтар мен міндеттерге ие болады. Оларға осы заңның 108-бабында көзделген талаптар қойылады.

2. Патронат тәрбиешілерді іріктеп алуды қорғаншы және қамқоршы органдар жүзеге асырады.

122-бап. Патронат белгіленетін бала (балалар)

1. Шарт бойынша оны патронат тәрбиешілерге беру үшін баланы (балаларды) алдын ала таңдауды қорғаншы және қамқоршы органмен келісім бойынша баланы (балаларды) отбасына қабылдауға тілек білдірген адамдар жүзеге асырады.

Ағалы-інілерді, апалы-сіңлілерді (қарындастарын) ажыратуға жол берілмейді, бұған олардың мүдделеріне сай келетін жағдайлар қосылмайды.

2. Баланы (балаларды) патронат тәрбиешілерге беру оның пікірі ескеріле отырып жүзеге асырылады. Он жасқа толған бала (балалар) оның келісімімен ғана берілуі мүмкін.

3. Патронат тәрбиешілерге берілген бала (балалар) өзіне тиесілі алименттерге, зейнетақыға, жәрдемақыға және басқа да әлеуметтік төлемдерге құқығын, сондай-ақ тұрғын үй-жайға меншік құқығын немесе тұрғын үй-жайды пайдалану құқығын сақтайды. Тұрғын үй-жайы болмаған кезде, тұрғын үй заңдарына сәйкес оған тұрғын үй-жай берілуіне құқығы бар.

Патронат тәрбиешілерге берілген бала (балалар) осы Заңның 52-54, 59 баптарында көзделген құқықтарға да ие болады.

123-бап. Патронат тәрбиешілерге берілген баланы (балаларды) асырап-бағу

1. Әрбір баланы асырап-бағуға Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен және мөлшерде ай сайын ақшалай қаражат төленеді.

2. Қорғаншы және қамқоршы орган патронат тәрбиешілерге қажетті көмек көрсетуге, баланың (балалардың) өмірі мен тәрбиесіне қалыпты жағдай туғызуға жәрдемдесуге міндетті, сондай-ақ патронат тәрбиешілерге жүктелген баланы (балаларды) асырап-бағу, тәрбиелеу және оған білім беру міндеттерін орындауға бақылауды жүзеге асыруға құқылы.

5-бөлім. Отбасы мүшелерінің алименттік

қатынастары

17-тарау. Ата-аналармен балалардың алименттік

міндеттемелері

124-бап. Ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларды асырап-бағу жөніндегі міндеттері

1. Ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын асырап-бағуға міндетті. Кәмелетке толмаған балаларды асыраудың тәртібі мен нысанын атааналар дербес айқындайды.

Ата-аналар осы Заңның 20-тарауына сәйкес өздерінің кәмелетке толмаған балаларын асырап-бағу туралы келісім (алимент төлеу туралы келісім) жасауға құқылы.

2. Егер ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын асырапбағуына алмаса, кәмелетке толмаған балаларды асырап-бағуға арналған қаражат (алимент) ата-аналардан сот тәртібімен өндіріп алынады.

3. Ата-аналардың алимент төлеу туралы келісімі болмағанда, кәмелетке толмаған балалар асырап-бағуға алынбағанда және сотқа талап-арыз берілмегенде қорғаншы және қамқоршы орган кәмелетке толмаған балаларға олардың ата-анасынан (олардың біреуінен) алимент өндіріп алу туралы талап қоюға құқылы.

125-бап. Кәмелетке толмаған балаларды асырап-бағуға сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

1. Алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда сот кәмелетке толмаған балаларға олардың ата-аналарынан алиментті ай сайын мынадай мөлшерде: бір балаға - ата-анасы табысының және (немесе) өзге де кірісінің - төрттен бірін; екі балаға - үштен бірін; үш және одан да көп балаға тең жартысын өндіріп алады.

2. Бұл үлестердің мөлшерін сот тараптардың материалдық немесе отбасылық жағдайларын және назар аударарлық өзге де мән-жайларды ескере отырып кемітуі немесе көбейтуі мүмкін.

126-бап. Кәмелетке толмаған балаларға алимент ұсталатын табыстың және (немесе) өзге де кірістің түрлері

Ата-аналардың ұлттық және (немесе) шетел валютасымен алатын және осы заңның 125-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балаларға алимент ұсталып қалатын табысының және (немесе) өзге де кірісінің түрлерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

127-бап. Кәмелетке толмаған балаларға тұрақты ақша сомасы түрінде алимент өндіріп алу

1. Ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларына алимент төлеу туралы келісімі болмаған жағдайда және ата-ананың табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлестік қатынаста алимент өндіріп алу мүмкін болмаған, қиындық тудырған немесе тараптардың бірінің мүдделерін айтарлықтай бұзатын жағдайларда, сот тұрақты ақша сомасында немесе сонымен бірге үлесте/осы Заңның 125-бабына сәйкес/және тұрақты ақша сомасында ай сайын өндіріп алынатын алимент мөлшерін белгілеуге құқылы.

Мұндай жағдайларға үнемі алынбайтын, өзгермелі табысы және (немесе) өзге де кірістері бар ата-аналардан не табысын және (немесе) өзге де кірістерін толығымен немесе ішінара заттай алатын ата-анадан алимент өндіріп алу жатады.

2. Тұрақты ақша сомасының мөлшерін сот баланың бұрынғы қамтамасыз етілу деңгейін мүмкіндігінше барынша сақтауды негізге алып, тараптардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен басқа да назар аударарлық мәнжайларды ескере отырып белгілейді.

3. Егер ата-аналардың әрқайсысының қолында балалар қалатын болса, алимент мөлшерін аз қамтамасыз етілген ата-ананың біреуінен екіншісінің пайдасына осы баптың 2-тармағына сәйкес ай сайын өндіріп алынатын және сот белгілейтін тұрақты ақша сомасы белгіленеді.

128-бап. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға алиментті өндіріп алу және пайдалану

1. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға алимент осы Заңның 125-127-баптарына сәйкес өндіріп алынады және балалардың қорғаншысына (қамқоршысына) немесе олардың патронат тәрбиешісіне төленеді.

2. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған және тәрбиелеу, емдеу мекемелері мен өзге де мекемелердегі балаларға ата-аналарынан өндіріп алынатын алимент сол мекемелердің шотына аударылады, онда әр балаға бөлек есептеледі.

Аталған мекемелер бұл соманы банкілерге салуға құқылы. Келіп түскен алимент сомасының айналысынан түскен кірістің елу проценті аталған мекемелердегі балаларды асырап-бағуға пайдаланылады. Бала мұндай мекемеден кеткен кезде оған төленген алимент сомасы және оның айналасынан түскен кірістің елу проценті уәкілетті банкте баланың атына ашылған шотқа аударылады.

129-бап. Еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балалардың алимент алуға құқығы

1. Ата-аналар өздерінің көмекке мұқтаж, еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларын асырап-бағуға міндетті.

2. Алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларға алимент төлеу мөлшерін сот алимент төленетін кезде қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткішке еселенген қатынасында, тараптардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен назар аударарлық басқа да мүдделерін негізге ала отырып белгілейді.

130-бап. Ата-аналардың балаларды асырап-бағуға арналған қосымша шығындарға қатысуы

1. Алимент төлеу туралы келісім болмағанда және ерекше мән-жайлар болғанда (кәмелетке толмаған балалардың немесе еңбекке жарамсыз кәмелетке толған көмекке мұқтаж балалардың ауыр науқастануы, мертігуі, оларға бөгде адамның бағып-күтуіне ақы төлеу қажеттігі және басқа да мән-жайлар) сот осы мән-жайлар туғызған қосымша шығындарды көтеруге әрбір ата-ананы қатысуға тарту мүмкін.

2. Ата-аналардың қосымша шығындарды көтеруге қатыстырылу тәртібі мен бұл шығындардың мөлшерін сот ата-аналар мен балалардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен тараптардың назар аударарлық басқа да мүдделерін негізге ала отырып ай сайын төленуге тиісті алимент төленетін кездегі айлық есептік көрсеткішке еселенген қатынасында белгілейді.

3. Сот ата-аналарды нақты шеккен қосымша шығындарды өтеуге де, балаларды асырап-бағуға болашақта жасалуға тиіс қосымша шығыстарды өтеуге де қатысуға міндеттеуге құқылы.

131-бап. Кәмелетке толған балалардың ата-аналарын асырап-бағу жөніндегі міндеттері

1. Еңбекке жарамды кәмелетке толған балалар өздерінің еңбекке жарамсыз көмекке мұқтаж ата-аналарын асырап-бағуға және оларға қамқорлық жасауға міндетті.

2. Алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда еңбекке жарамсыз көмекке мұқтаж ата-аналарға алимент олардың еңбекке жарамды кәмелетке толған балаларынан сот тәртібімен өндіріп алынады.

3. Әрбір баладан өндіріп алынатын алимент мөлшерін сот ата-аналары мен балаларының материалдық және отбасылық жағдайлары мен тараптардың назар аударарлық басқа да мүдделерін негізге ала отырып, алимент төлеу кезіндегі айлық есептік көрсеткішке еселенген қатынастарында белгілейді.

4. Алимент мөлшерін айқындау кезінде сот, балаларының бәріне, олардың біреуіне немесе олардың бірнешеуіне талап қойылғанына қарамастан, осы атаананың еңбекке жарамды, кәмелетке толған балаларының бәрін ескеруге құқылы.

5. Егер сот ата-аналардың ата-ана міндеттерін орындаудан жалтарғанын анықтаса, балаларының өздерінің еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж ата-аналарын асырап-бағу жөніндегі міндеттерінен босатылуы мүмкін.

Балалары ата-ана құқықтарынан айырылған ата-аналарына алимент төлеуден босатылады.

132-бап. Кәмелетке толған балалардың ата-аналарына жасалған қосымша шығындарға қатысуы

1. Кәмелетке толған балалар ата-аналарына қамқорлық жасамағанда және ерекше мән-жайлар болғанда (ата-анасы ауыр науқастану, мертігу, оны бөгде адамның бағып-күткені үшін ақы төлеу, оны халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің интернат үйіне орналастыру қажет болғанда және т.с.с) кәмелетке толған балаларын сот осы мән-жайлар туғызған қосымша шығындарды көтеруге қатыстыруы мүмкін.

2. Кәмелетке толған балалардың әрқайсысының қосымша шығындарды көтеру тәртібі мен осы шығындардың мөлшерін сот осы Заңның 131-бабының 3, 4, 5-тармақтарының ережелері сақталған жағдайда ата-аналар мен балаларының материалдық және отбасы жағдайлары мен тараптардың назар аударарлық басқа да мүдделерін ескере отырып белгілейді.

3. Қосымша шығындарды көтеру тәртібі мен бұл шығындардың мөлшері тараптардың келісуімен белгіленуі мүмкін.

18-тарау. Ерлі-зайыптылардың және бұрынғы ерлі-

зайыптылардың алименттік міндеттемелері

133-бап. Ерлі-зайыптылардың бір-бірін асырап-бағу жөніндегі міндеттері

1. Ерлі-зайыптылар бір-бірін материалдық жағынан қолдауға міндетті.

2. Мұндай қолдаудан бас тартқан және ерлі-зайыптылардың арасында алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда алимент төлеуге қажетті қаражаты бар жұбайдан:

1) еңбекке жарамсыз мұқтаж жұбайының;

2) жүкті кезінде және ортақ баласы туған күннен бастап үш жыл бойы әйелінің;

3) ортақ мүгедек баланы бағып отырған мұқтаж жұбайының бала он сегіз жасқа толғанға дейін;

4) ортақ мүгедек баланы 16 жасқа толғанға дейін бағып-күтіп отырған, сондай-ақ 16 жасқа толғаннан соң ортақ мүгедек балаға I-II топтағы мүгедектік белгіленген жағдайда мұқтаж жұбайының алимент төлеуді сот тәртібімен талап етуге құқығы бар;

134-бап. Бұрынғы жұбайдың неке бұзылғаннан кейін алимент алуға құқығы

1. Алимент төлеуге қажетті қаражаты бар бұрынғы жұбайынан алимент төлеуді сот тәртібімен талап етуге:

1) жүкті кезінде және ортақ баласы туған күннен бастап үш жыл бойы бұрынғы әйелінің;

2) ортақ мүгедек баланы 16 жасқа толғанға дейін бағып-күтіп отырған, сондай-ақ 16 жасқа толған соң ортақ мүгедек балаға I-II топтағы мүгедектік белгіленген жағдайда көмекке мұқтаж бұрынғы жұбайының;

3) неке бұзылғанға дейін еңбекке жарамсыз болып қалған еңбекке жарамсыз көмекке мұқтаж бұрынғы жұбайының құқығы бар.

2. Алименттің мөлшері мен оны неке бұзылғаннан кейін бұрынғы жұбайына берудің тәртібі бұрынғы ерлі-зайыптылардың арасындағы келісім бойынша белгіленуі мүмкін.

135-бап. Ерлі-зайыптылардан және бұрынғы ерлі-зайыптылардан сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

Ерлі-зайыптылардың (бұрынғы ерлі-зайыптылардың) арасында алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда жұбайдан (бұрынғы жұбайдан) сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшерін ерлі-зайыптылардың (бұрынғы ерлі-зайыптылардың) материалдық және отбасы жағдайын, тараптардың бақа да назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, алимент төлеу кезіндегі қолданылып жүрген есептік көрсеткішке еселенген қатынаста сот белгілейді.

136-бап. Жұбайды екінші жұбайды асырап-бағу жөніндегі міндеттен босату немесе бұл міндеттің мерзімін шектеу

1. Сот жұбайдың еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж екінші жұбайды асырап-бағу міндетінен босатуы немесе некеде тұрған кезеңде де, неке бұзылғаннан кейін де бұл міндетті белгілі бір мерзімге мынадай жағдайларда:

1) спирт ішімдіктеріне, есірткі заттарына, психотропты заттарға салынып кетуі салдарынан немесе қасақана қылмыс жасауы салдарынан көмекке мұқтаж жұбайы еңбекке жарамсыз болып қалған;

2) ерлі-зайыптылар некеде ұзақ тұрмаған;

3) алимент төлеуді талап ететін жұбайдың отбасында өзін лайықты ұстамаған жағдайларда шектеуі мүмкін.

2. Бұрынғы жұбайын асырап-бағу жөніндегі міндет мынадай жағдайларда:

1) көмек алуға құқығы бар жұбай жаңа некеге тұрғанда;

2) осы Заңның 134-бабына көзделген мән-жайлар жойылғанда сот шешімімен тоқтатылады.

19-тарау. Отбасының басқа мүшелерінің алименттік

міндеттемелері

137-бап. Ағалары мен апаларының өздерінің кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз, кәмелетке толған інілері мен сіңлілерін (қарындастарын) асырау жөніндегі міндеттері

Кәмелетке толмаған көмекке мұқтаж інілері мен сіңлілерінің (қарындастарының) өз ата-аналарынан қаражат алуға мүмкіндігі болмаған жағдайда өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты бар еңбекке жарамды, кәмелетке толған ағалары мен апаларынан сот тәртібімен алимент алуға құқығы бар. Еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж кәмелетке толған ағалары мен апаларына да, егер олар өздерінің еңбекке жарамды, кәмелетке толған балаларынан, жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) немесе ата-анасынан көмек ала алмаса, осындай құқық беріледі.

138-бап. Немерелерін асырап-бағу жөніндегі атасы мен әжесінің міндеттері

Өздерінің ата-аналарынан көмек алуы мүмкін болмаған жағдайда, кәмелетке толмаған, көмекке мұқтаж немерелердің өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты бар әжесі мен атасынан сот тәртібімен алимент алуға құқығы бар. Өздерінің жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) немесе ата-анасынан көмек ала алмаса, еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж кәмелетке толған немерелерге де осындай құқық беріледі.

139-бап. Немерелердің атасын және әжесін асырап-бағу міндеті

Өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан немесе жұбайынан (бұрынғы жұбайынан) қажетті қаражат ала алмаған жағдайда, еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж аталар мен әжелер өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты бар кәмелетке толған немерелерінен сот тәртібімен алимент талап етуге құқылы.

140-бап. Тәрбиеленушілердің өздерін нақты тәрбиелеушілерді асырап-бағу міндеті

1. Кәмелетке толмаған балаларға нақты тәрбие беруді, асырап-бағуды жүзеге асырушы, еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж адамдар, егер олар өздерінің кәмелетке толған, еңбекке жарамды балаларынан немесе жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) көмек ала алмаса, олар өздерінің кәмелетке толған, еңбекке жарамды тәрбиеленушілерінен көмек беруді сот тәртібімен талап етуге құқылы.

2. Егер тәрбиелеушілер тәрбиеленушілерді бес жылдан аз уақыт асырапбағып, тәрбиелесе, сондай-ақ өздерінің тәрбиеленушілерінен тиісті түрде асырап-бақпаған және тәрбиелемеген болса, сот тәрбиеленушілерді нақты тәрбиеленушілерін асырап бағу жөніндегі міндеттен босатуға құқылы.

3. Осы баптың 1-тармағында көзделген міндеттер қорғаншылықта (қамқоршылықта), патронатта болған адамдарға жүктелмейді.

141-бап. Өгей ұлдар мен өгей қыздардың өгей әкесін және өгей шешесін асырап-бағу жөніндегі міндеттері

1. Өгей ұлдар мен өгей қыздарын тәрбиелеп, асырап-баққан, еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж өгей әке мен өгей шешенің, егер өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан немесе жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) көмек ала алмаса, осыған қажетті қаражаты бар еңбекке жарамды, кәмелетке толған өгей ұлдарынан немесе өгей қыздарынан асырап бағуды сот тәртібімен талап етуге құқылы.

2. Егер өгей әке мен өгей шеше өгей балалары мен өгей қыздарын бес жылдан аз уақыт тәрбиелеп, асырап-бақса, сондай-ақ олар өздерінің тәрбиелеу және асырау міндеттерін тиісті түрде атқармаса, сот өгей ұлдар мен өгей қыздарды өгей әкесі мен өгей шешесін асырап-бағу міндеттерінен босатуға құқылы.

142-бап. Отбасының басқа мүшелерінен сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшері

1. Осы Заңның 139-141-баптарында аталған адамдарға алименттің мөлшері мен оны төлеу тәртібі тараптардың келісімімен белгіленуі мүмкін.

2. Тараптардың келісімі болмаған жағдайда сот тәртібімен өндіріп алынатын алименттің мөлшерін сот әрбір жеке жағдайда алимент төлеуші мен алушының материалдық және отбасы жағдайы мен тараптардың назар аударарлық басқа да мүдделерін ескере отырып, алимент төлеген кезде қолданылып жүрген есептік көрсеткішке еселенген қатынаста белгілейді.

3. Егер отбасының алимент талап етуші мүшесін бір мезгілде бірнеше адам асырап-бағуға міндетті болса, сот олардың материалдық және отбасы жағдайына қарай әрқайсысының алимент төлеу міндеттерін орындауға қатысу мөлшерін белгілейді. Алимент мөлшерін белгілеу кезінде сот, алимент төлеуге міндетті барлық адамдардың бәріне, олардың біреуіне немесе олардың бірнешеуіне талап қойылғанына қарамастан, сол адамдардың бәрін ескеруге құқылы.

20-тарау. Алимент төлеу туралы келісім

143-бап. Алимент төлеу туралы келісім жасау

Алимент төлеу (алименттің мөлшері, оны төлеуді шарттарымен тәртібі) туралы келісім алиментті төлеуге міндетті адам мен оны алушы адам арасында, ал алиментті төлеуге міндетті адам және (немесе) алимент алушы әрекетке қабілетсіз болған жағдайда осы адамдардың заңды өкілдері арасында жасалады.

144-бап. Алимент төлеу туралы келісімінің нысаны

1. Алимент төлеу туралы келісім жазбаша түрде жасалады және оны нотариат куәландыруға тиіс.

Алимент төлеу туралы келісімнің заңда белгіленген нысанының сақталмауы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 157-бабында көзделген салдарларға әкеп соғады.

2. Алимент төлеу туралы нотариат куәландырған келісім атқару парағының күшіне ие болады.

145-бап. Алимент төлеу туралы келісімді жасасу, атқару, өзгерту, бұзу және жарамсыз деп тану тәртібі

1. Алимент төлеу тәртібі туралы келісімді жасасуға, атқаруға, бұзуға және жарамсыз деп тануға Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) азаматтық-құқықтық мәмілелерді жасасуды, атқаруды, бұзуды және жарамсыз деп тануды реттейтін нормалары қолданылады.

2. Алимент төлеу туралы келісім екі жақтың өзара келісімі бойынша кез келген уақытта өзгертілуі немесе бұзылуы мүмкін. Алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу алимент төлеу туралы келісімнің өзі сияқты нысанда жасалуға тиіс.

3. Алимент төлеу туралы келісімді орындаудан біржақты бас тартуға немесе оның шарттарын біржақты өзгертуге жол берілмейді.

4. Тараптардың материалдық немесе отбасы жағдайлары елеулі өзгеріске ұшыраған жағдайда және алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу жөніндегі келісімге қол жетпеген кезде мүдделі тарап осы келісімді өзгерту туралы немесе бұзу туралы сотқа талап беруге құқылы. Алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу туралы мәселені шешкен кезде сот тараптардың назар аударарлық кез келген мүддесін ескеруге құқылы.

146-бап. Алимент алушының мүдделерін бұзатын алимент төлеу туралы келісімді жарамсыз деп тану

Егер алимент төлеу туралы келісімде көзделген кәмелетке толмаған баланы немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз отбасы мүшесін асырапбағу шарттары олардың мүдделерін айтарлықтай бұзатын болса, атап айтқанда, осы Заңның 147-бабы 2-тармағының талаптары сақталмаған жағдайда кәмелетке толмаған баланың немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз отбасы мүшесінің заңды өкілінің, сондай-ақ қорғаншы және қамқоршы органның немесе прокурордың талап етуі бойынша сот тәртібімен мұндай келісім жарамсыз деп танылуы мүмкін.

147-бап. Алимент төлеу туралы келісім бойынша төленетін алименттің мөлшері

1. Алимент төлеу туралы келісім бойынша төленетін алименттің мөлшерін тараптар сол келісімде белгілейді.

2. Кәмелетке толмаған балаларға алимент төлеу жөніндегі келісім бойынша белгіленетін алименттің мөлшері олардың сот тәртібімен алимент өндіріп алған жағдайда алатын алименттің мөлшерінен төмен болмауы керек (осы Заңның 125-бабы).

148-бап. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеудің әдістері мен тәртібі

1. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеудің әдістері мен тәртібі сол келісіммен белгіленеді.

2. Алименттің алимент төлеуге міндетті адам табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлес есебімен; дүркін-дүркін төленіп тұратын тұрақты ақша сомасымен; бір жолғы төленетін тұрақты ақша сомасымен; мүлік беру жолымен, сондай-ақ келісімде қол жеткеніне қарай өзге де әдістермен төленуі мүмкін.

Алимент төлеу туралы келісімде алимент төлеудің түрлі әдістерін ұштастыру көзделуі мүмкін.

21-тарау. Алиментті сот тәртібімен төлеттіру

және өндіріп алу тәртібі

149-бап. Алиментті сот шешімімен өндіріп алу

Осы Заңның 124-142-баптарында аталған отбасы мүшелері алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда алимент өндіріп алу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы.

150-бап. Алимент алу үшін арыз беру мерзімдері

1. Алимент алуға құқығы бар адам, алимент алу құқығы туындаған кезден бастап өткен мерзімге қарамастан, егер бұрын алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төленбеген болса, сотқа алимент өндіріп алу туралы арыз беруге құқылы.

2. Алимент сотқа өтініш жасалған кезден бастап беріледі.

Егер сотқа арыз беруден бұрын асырап-бағуға қаражат алу шаралары қолданылғанын, бірақ алиментті төлеуге міндетті адамның оны төлеуден жалтаруы салдарынан алимент алынбағанын сот анықтаса, сотқа өтініш жасалған кезден бастап үш жыл мерзім шегінде өткен кезеңге алимент өндіріп алынуы мүмкін.

151-бап. Ұйым әкімшілігінің алиментті ұстап қалу міндеті

Алимент төлеуге міндетті адамның жұмыс орны бойынша ұйымның әкімшілігі нотариат куәландырған алимент төлеу туралы келісімнің негізінде немесе атқару парағының негізінде алимент төлеуге міндетті адамның жалақысынан және өзге де кірісінен алимент алушы адам үшін ай сайын алимент ұстап қалуға және оны алимент төлеуге міндетті адамның есебінен алимент төлеуге міндетті адамға жалақының және өзге де кірістің төленген күнінен бастап үш күн мерзімнен кешіктірмей төлеуге немесе аударуға міндетті.

152-бап. Алимент төлеу туралы келісім негізінде алиментті ұстап қалу

Нотариат куәландырған алимент төлеу туралы келісімнің негізінде алимент осындай келісімнің және атқару құжаттарының негізінде ұсталып қалатын жалпы сома алимент төлеуге міндетті адам жалақысының және өзге де кірісінің елу процентінен асқан жағдайда да ұсталып қалуы мүмкін.

153-бап. Алимент төлеуге міндетті адамның жұмыс орнын ауыстырғаны туралы хабарлау міндеті

1. Сот шешімі немесе нотариат куәландырған алимент төлеу туралы келісім негізінде алиментті ұстап қалушы ұйымның әкімшілігі алиментті өндіріп алу жөніндегі шешім орындалатын жердегі сот орындаушысына және алимент алушы адамға алиментті төлеуге міндетті адамның жұмыстан босағаны туралы, сондай-ақ, өзіне белгілі болса, оның жаңа жұмыс орнын немесе тұратын жерін үш күн мерзім ішінде хабарлауға міндетті.

2. Алимент төлеуге міндетті адам сот орындаушысы белгілеген мерзімде соңғысына және алимент алушы адамға, жұмыс орнының немесе тұратын жерінің өзгергені туралы, ал кәмелетке толмаған балаларға алимент төлеген жағдайда қосымша табысының немесе өзге де кірісінің болуы туралы хабарлауға тиіс.

3. Осы баптың 1 және 2-тармақтарында аталған деректерді дәлелсіз себептермен хабарламаған жағдайда бұған кінәлі лауазымды адамдар және өзге де азаматтар әкімшілік жауапқа тартылады.

154-бап. Алимент төлеуге міндетті адамның мүлкінен өндіріп алу

1. Алимент төлеу туралы келісіммен немесе сот шешімімен белгіленген мөлшерде алимент, сондай-ақ алимент бойынша берешек алимент төлеуге міндетті адамның табысынан және өзге де кірісінен өндіріп алынады, табысы және өзгеде кірісі жеткіліксіз болған жағдайда алимент сол алимент төлеуге міндетті адамның банктердегі шотындағы немесе банктік емес қаржы мекемелеріндегі ақша қаражатынан ұсталады. Бұл қаражат жеткіліксіз болған жағдайда ол алимент төлеуге міндетті адамның заң бойынша өндіріп алуға болатын кез келген мүлкінен өндіріліп алынады.

2. Алимент төлеуге міндетті адамның шотындағы ақша қаражатынан және оның өзге де мүлкінен алимент өндіріп алу заңдарда белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

155-бап. Алимент бойынша берешекті белгілеу

1. Алимент төлеу жөніндегі келісім негізінде немесе атқару парағының негізінде өткен кезең үшін алимент өндіріп алу атқару парағы немесе нотариат куәландырған алимент төлеу туралы келісім табыс етілгеннен бұрынғы үш жыл мерзім шегінде жүргізіледі.

2. Атқару парағы негізінде немесе нотариат куәландырған келісім негізінде алимент ұстау алиментті төлеуге міндетті адамның іздестірілуіне байланысты жүргізілмеген жағдайда, осы баптың 1-тармағында белгіленген мерзімге қарамастан және асырап-бағуға алимент төлеу белгіленген адамның кәмелетке толғанына қарамастан, алимент бүкіл кезең үшін өндіріп алынады.

3. Берешек мөлшерін сот шешімінде немесе алимент төлеу туралы келісімде белгіленген алимент мөлшерін негізге ала отырып, сот орындаушысы анықтайды.

4. Осы Заңның 125-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балаларға төленетін алимент бойынша берешектің мөлшері алимент төлеуге міндетті адамның алимент өндіріп алынбаған кезеңдегі табысы мен өзге де кірісі негізге алына отырып анықталады. Егер алимент төлеуге міндетті адам осы кезеңде жұмыс істемеген болса немесе оның табысы мен өзге де кірісін куәландыратын құжат тапсырылмаса, алимент бойынша берешек сол берешекті өндіріп алу кезіндегі Қазақстан Республикасындағы орташа жалақы мөлшері негізге алына отырып анықталады. Егер берешекті бұлайша анықтау тараптардың бірінің мүддесіне елеулі түрде нұқсан келтірсе, онда мүддесіне нұқсан келтірілген тарап сотқа жүгінуге құқылы, ол тараптардың материалдық және отбасы жағдайын, басқа да назар аударарлық мән-жайларды ескере отырып, берешекті тұрақты ақша сомасында анықтауы мүмкін.

5. Сот орындаушысының алимент бойынша берешекті анықтауымен келіспеген жағдайда кез келген тарап заңдарда көзделген тәртіппен сот орындаушысының әрекетіне шағымдана алады.

6. Алимент төлеуден жалтарып жүрген ата-ананы іздестіру кезеңінде төленген, балаға заңдарда белгіленген ай сайынғы жәрдемақы сомалары сол ата-аналардан төленген сомалардың он процентін бюджет кірісіне есептеу арқылы өндіріп алынады.

156-бап. Алимент бойынша берешекті төлеуден босату

1. Алимент бойынша берешекті төлеуден босату немесе тараптардың келісімі бойынша алимент төлеген кезде осы берешек, кәмелетке толмаған балаларға алимент төлейтін жағдайларды қоспағанда, тараптардың өзара келісуі бойынша азайтылуы мүмкін.

2. Алимент төлеуге міндетті адамның талап-арызы бойынша сот, егер алимент оның сырқаттануына байланысты немесе басқа да дәлелді себептер бойынша төленбегенін, оның материалдық және отбасы жағдайы алимент бойынша пайда болған берешекті өтеуге мүмкіндік бермейтінін анықтаса, оны алимент бойынша берешекті төлеуден толық немесе ішінара босатуға құқылы.

157-бап. Алиментті уақтылы төлемегені үшін жауапкершілік

1. Алимент төлеу туралы келісім бойынша алимент төлеуге міндетті адамның кінәсінен берешек пайда болған жағдайда кінәлі адам сол келісімде көзделген тәртіппен жауапты болады.

2. Сот шешімі бойынша алимент төлеуге міндетті адамның кінәсінен берешек пайда болған жағдайда кінәлі адам алимент алушыға кешіктірген әр күні үшін төленбеген алимент сомасының оннан бір проценті мөлшерінде тұрақсыздық айыбын төлейді.

Алимент алушы алимент төлеуге міндетті, алименттің уақтылы төленбегеніне кінәлі адамнан алименттік міндеттемелерді орындауды кешіктіруден келтірілген бүкіл залалының тұрақсыздық айыбымен жабылмаған бөлігін де өндіріп алуға құқылы.

158-бап. Алиментті есептеуге және кері өндіріп алуға жол берілмеуі

1. Алиментті басқа қарсы талаптармен есептеуге болмайды.

2. Төленген алимент сомасын:

1) алимент алушының жалған мәліметтер хабарлауына байланысты немесе оның қолдан жасалған құжаттар беруіне байланысты алимент өндіріп алу туралы сот шешімінің күші жойылған;

2) алимент алушы тарапынан алдау, қорқыту немесе күш көрсетіп ықпал жасау салдарынан алиментті төлеу жөніндегі келісім жарамсыз деп танылған;

3) сот шешімінің, алимент төлеу туралы келісімнің немесе атқару парағының қолдан жасалу фактісі негізінде алимент төленгені сот үкімімен анықталған жағдайларды қоспағанда, кері талап етуге болмайды.

3. Егер осы баптың 2-тармағында келтірілген әрекеттерді кәмелетке толмаған баланың немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз алимент алушының өкілі жасаған болса, алимент кері өндіріліп алынбайды, ал төленген алименттің сомасы алимент төлеуге міндетті адамның талабы бойынша кінәлі өкілден өндіріп алынады.

159-бап. Алиментті индекстеу

Сот шешімі бойынша тұрақты ақша сомасымен өндіріп алынатын алименттің индекстелуін алиментті ұстайтын орын бойынша ұйымның әкімшілігі заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің өсуіне бара-бар жүргізеді.

160-бап. Алимент төлеуге міндетті адам шет мемлекетке тұрақты тұруға кеткен жағдайда алимент төлеу

1. Алимент төлеуге міндетті адам шет мемлекетке тұрақты тұруға кеткен жағдайда ол заң бойынша қаражат беруге міндетті отбасы мүшелерімен осы Заңның 143, 144, 147 және 148-баптарына сәйкес алимент төлеу туралы келісім жасасуға құқылы.

2. Келісімге қол жетпеген жағдайда мүдделі адам алименттің мөлшерін тұрақты ақша сомасында белгілеу туралы немесе алиментті бір жолғы төлеу туралы не алимент есебіне белгілі бір мүлікті беру туралы немесе алиментті өзге бір жолмен төлеу туралы талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.

161-бап. Соттың бұрын белгіленген алимент мөлшерін өзгерту және алимент төлеуден босату

1. Егер алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда алимент мөлшері сот тәртібімен белгіленгеннен кейін тараптардың бірінің материалдық немесе отбасылық жағдайы өзгерсе, сот кез келген тараптың талап етуі бойынша белгіленген алимент мөлшерін өзгертуге немесе алимент төлеуге міндетті адамды оны төлеуден босатуға құқылы. Алимент мөлшері өзгертілген немесе оны төлеуден босатылған жағдайда сот тараптардың назар аударарлық мүддесін де ескеруге құқылы.

2. Егер кәмелетке толған әрекетке қабілетті адам алиментті төлеуге міндетті адамға қатысты қасақана қылмыс жасағаны немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетті адам отбасында лайықсыз мінез-құлық көрсеткен жағдайы анықталса, сот оған алимент өндіріп беруден бас тартуға құқылы.

162-бап. Алименттік міндеттемелерді тоқтату

1. Алимент төлеу туралы келісіммен белгіленген алименттік міндеттемелер осы келісімнің күшінде болу мерзімі біткенде немесе осы келісімде көзделген негіздер бойынша, сондай-ақ тараптардың бірі қайтыс болғанда тоқтатылады.

2. Сот тәртібімен өндіріп алынатын алиментті төлеу:

1) бала кәмелетке толғаннан кейін немесе кәмелетке толмаған балалар кәмелетке толғанға дейін толық әрекетке қабілетін алған жағдайларда;

2) асырап-бағу үшін алимент өндіріп алынған бала асырап алынғанда;

3) сот алимент алушының еңбекке жарамдылығы қалпына келтірілген немесе көмекке мұқтаждығы тоқтатылған деп танығанда;

4) еңбекке жарамсыз, бұрынғы жұбайының көмегіне мұқтаж болып келген алимент алушы жаңа некеге тұрғанда;

5) алимент алушы адам немесе алимент төлеуге міндетті адам қайтыс болғанда тоқтатылады.

6-бөлім. Азаматтық хал актілері

22-тарау. Жалпы ережелер

2004.20.12 N 13-III (бұр. ред. қара); 2006.10.01. № 116-III (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара) ҚР Заңдарымен 163-бап өзгертілді

163-бап. Азаматтық хал актілерін тіркеу

Туу, қайтыс болу, неке қию, некені бұзу, бала асырап алу, әке (ана) болуды анықтау, атын, әкесінің атын және тегін өзгерту азаматтық хал актілерін жазатын мемлекеттік органдарда тіркелуге тиіс.

2006.10.01. № 116-III ҚР Заңымен 164-бап жаңа редакцияда (2006.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) (бұр. ред. қара)

164-бап. Азаматтық хал актілерін тіркеуді жүргізетін органдар

1. Азаматтық хал актілерін тіркеуді азаматтық хал актілерін жазатын бөлімдер жүргізеді.

2. Мұндай бөлімдер жоқ жерлерде азаматтық хал актілерін тіркеуді қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл (село), ауылдық (селолық) округ әкімі ұйымдастырады.

 

165-бап. Азаматтық хал актілерін тіркеу ережелері. Акт кітаптары

1. Азаматтық хал актілері жазбаларын өзгерту, қалпына келтіру және күшін жою тәртібін белгілейтін ережелер, сондай-ақ азаматтық хал актілерін тіркеу кітаптарының нысанын және осы кітаптардағы жазбалар негізінде берілетін куәліктердің нысанын, акт кітаптарын сақтаудың тәртібі мен мерзімін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

2. Азаматтық хал актілерін тіркеу ережелері, сондай-ақ некеге тұратын адамдардың денсаулық жағдайы мен отбасы жағдайы туралы бірін-бірі хабардар ету, олардың болашақ ерлі-зайыптылар және ата-аналар ретіндегі құқықтары мен міндеттерін түсіндіру тәртібі осы Заңмен және Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін Азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібі туралы нормативтік құқықтық актімен белгіленеді.

ҚР 24.12.01 ж. N 276-11 Заңымен 166-бап өзгертілді

166-бап. Мемлекеттік баж

1. Тууды тіркеу, әке болуды анықтау, бала асырап алу, неке қию, некені бұзу, тегін, атын және әкесінің атын, ұлтын және жынысын өзгерту үшін, сондай-ақ туу, неке, некені бұзу, қайтыс болу туралы актілердің жазбаларын өзгертуге, толықтыруға, түзету мен қалпына келтіруге байланысты куәліктер және азаматтық хал актілерін тіркеу туралы қайталап куәліктер беру үшін Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгіленген мөлшерде мемлекеттік баж алынады.

2. Қайтыс болуды тіркеу, сондай-ақ азаматтық хал актілерін тіркеу кезінде жіберілген қателерге байланысты куәліктер беру Қазақстан Республикасының Салық кодексiне сәйкес мемлекеттік баж алынбай жүргізіледі.

167-бап. Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларды өзгерту, толықтыру және түзету тәртібі

1. Жеткілікті негіздер болған жағдайда және мүдделі адамдардың арасында дау тумаған жағдайда азаматтық хал актілері жазбаларына өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізуді азаматтық хал актілерін жазатын органдар жүргізеді. Мүдделі адамдардың арасында дау туған жағдайда азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер енгізу, оларды түзету мәселелері сот тәртібімен шешіледі.

2. Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізу туралы арыздар - арыз берушінің тұрақты тұратын жері бойынша азаматтық хал актілерін жазатын органға, ал шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ азаматтық хал актілерін Қазақстан Республикасының азаматтық хал актілерін жазатын органдарында тіркелген және шетелде тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiне беріледі.

3. Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізуді жазба жазылған жер бойынша азаматтық хал актілерін жазатын орган жүргізеді. Азаматтық хал актілерін жазуға өзгерістер, толықтырулар мен түзетулер енгізуден бас тартуға сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.

168-бап. Азаматтық хал актілерінің жазбаларын қалпына келтіру

1. Азаматтық хал актілерінің жоғалған жазбаларын қалпына келтіру туралы арыз сол арызды берушінің тұрақты тұратын жері бойынша азаматтық хал актілерін жазатын органға, ал шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, сондай-ақ азаматтық хал актілері Қазақстан Республикасының азаматтық хал актілерін жазатын органдарында тіркелген және шетелде тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың арыздары Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiне беріледі.

2. Азаматтық хал актілері жазбаларын қалпына келтіру тиісті жазбаның бұрын болғанын растайтын құжаттар болған жағдайда немесе сот шешімінің негізінде жасалады.

3. Азаматтық хал актілері жазбасының жоғалғаны сол жоғалған жазба болған жер бойынша азаматтық хал актілері жазбасының облыстық (қалалық) архиві растауға тиіс.

4. Азаматтық хал актілерін жазатын органдардың жоғалған жазбаны қалпына келтіруі мүмкін болмаған жағдайда азаматтық хал актілерін тіркеу фактісі Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде белгіленген ережелер бойынша сот тәртібімен анықталады.

5. Азаматтық хал актілерінің қалпына келтірілген жазбаларын тіркеуді жоғалған жазба болған жердегі азаматтық хал актілерін жазатын орган жүргізеді.

169-бап. Азаматтық хал актілеріндегі жазбаларды жою

1. Азаматтық хал актілері жазбасының:

1) сот шешімінің негізінде;

2) мүдделі адамдардың арызы бойынша;

3) жойылуға тиісті бастапқы, қалпына келтірілген немесе қайталап жазылған жазбаны тапқан азаматтық хал актілерін жазатын органның бастамасымен жойылуы мүмкін.

2. Азаматтық хал актілері жазбаларын жою туралы арыз сол арыз берушінің тұрақты тұратын жері бойынша - сотқа немесе азаматтық хал актілерін жазатын органға, ал шетелде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, азаматтық хал актілері Қазақстан Республикасының азаматтық хал актілерін жазатын органдарында тіркелген және шетелде тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың арыздары Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiне беріледі.

3. Азаматтық хал актілері жазбаларын жою жойылуға тиісті жазба болған жерде жүргізіледі.

170-бап. Азаматтық хал актілерін жазу ережелерін бұзғаны үшін лауазымды адамдардың жауапкершілігі

Лауазымды адамдар азаматтық хал актілерін тіркеуден негізсіз бас тартқаны үшін, халықтың табиғи қозғалысын есепке алу жөніндегі мәліметтерді белгіленген мерзімде тапсырмағаны немесе теріс мәліметтер тапсырғаны үшін, сондай-ақ бала асырап алу құпиясын жария еткені үшін (осы Заңның 91-бабы) заңда белгіленген тәртіппен жауап беруге тиіс.

171-бап. Азаматтардың некеге тұруға кедергі келтіретін мән-жайларды жасырғаны немесе азаматтық хал актілерін жазатын органдарға жалған мәліметтер бергені үшін жауапкершілігі

Некеге тұруға кедергі келтіретін мән-жайларды жасырғаны немесе азаматтық хал актілерін жазатын органдарға жалған мәліметтер бергені үшін азаматтар заңдарға сәйкес жауап береді.

23-тарау. Тууды тіркеу

172-бап. Тууды тіркеу тәртібі

1. Балалардың тууын тіркеуді азаматтық хал актілерін жазатын органдар баланың туған жері бойынша немесе ата-анасының не олардың біреуінің тұрғылықты жері бойынша жүргізеді.

2. Туу туралы арызды ата-аналары немесе олардың біреуі, ал ата-аналары қайтыс болған, науқастанған жағдайда немесе басқа да себептермен арыз беру мүмкін болмаған ретте мүдделі адамдар немесе бала туған кезде шешесі жатқан емдеу мекемесінің әкімшілігі жазбаша немесе ауызша түрде береді. Арызға емдеу мекемесінің анықтамасы, ал бала үйде туған жағдайда дәрігердің, басқа бір медицина қызметкерінің немесе олар болмаған жағдайда кемінде екі куәнің арызы қоса беріледі. Азаматтық хал актілері жазылатын кітаптарға ата-анасын,ата-анасының атын, әкесінің атын, тегін, ұлтын жазу осы Заңның 49, 50, 55-баптарының 1-3-тармақтарына сәйкес жүргізіледі.

3. Кәмелетке толмаған ата-аналардың баласын тіркеу (осы Заңның 61-бабы) жалпы тәртіппен жүзеге асырылады.

173-бап. Әкесі қайтыс болғаннан кейін немесе неке бұзылғаннан кейін не неке заңсыз деп танылғаннан кейін туған балалардың тууын тіркеу

Некеде тұрған кезде бойға біткен және әкесі қайтыс болғаннан кейін немесе неке бұзылғаннан кейін не неке заңсыз деп танылғаннан кейін туған баланың тууын тіркеу, егер әкесі қайтыс болған немесе неке бұзылған не ол заңсыз деп танылған күннен екі жүз жетпіс күннен аспаған болса, жалпы негізде жүргізіледі.

174-бап. Туу туралы арыз беру мерзімдері

Туу туралы арыз азаматтық хал актілерін жазу органдарына бала туған күннен бастап екі айдан, ал бала өлі туған жағдайда босанған кезден бастап бес тәуліктен кешіктірмей жасалуға тиіс.

2004.20.12 N 13-III ҚР Заңымен (бұр. ред. қара) 175-бап өзгертілді

175-бап. Тауып алынған баланың туылғанын тіркеу тәртібі

Тауып алынған баланың туылғаны, егер ол бұрын тіркелмеген болса, оны тауып алған адамның, балалар мекемесі әкімшілігінің немесе ішкі істер органдарының мәлімдемесі бойынша тауып алынған күннен бастап үш тәуліктен кешіктірмей тіркелуге тиіс. Мәлімдемеге бала тауып алынған уақытты, орынды және мән-жайларды көрсетіп, ішкі істер органы немесе республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органдары жасаған хаттама қоса тіркеледі.

176-бап. Тууды салтанатты жағдайда тіркеу

Ата-аналардың тілегі бойынша азаматтық хал актілерін жазу органы баланың тууын салтанатты жағдайда - азаматтық хал актілерін жазу органының үй-жайында, сондай-ақ азаматтық хал актілерін жазатын органдар мен жаңа туған баланың ата-аналарының келісімімен өзге жерде тіркеуді Азаматтық хал актілерін тіркеу тәртібіне сәйкес қамтамасыз етеді.

177-бап. Туу туралы жазбалар кітабына енгізілетін мәліметтер

1. Баланың туу туралы жазбалар кітабына баланың туған уақыты, туған жері, жынысы, оған қойылған аты, тегі, әкесінің аты, сондай-ақ атааналарының аты, әкесінің аты, тегі олардың тұрақты тұратын жері және атаананың тілегі бойынша олардың ұлты жазылуға тиіс.

Жазылған жазбаға сәйкес тууы туралы куәлік беріледі.

2. Бала өлі туған жағдайда туу туралы жазбалар кітабындағы ерекше бағанада тиісті белгі жасалады.

24-тарау. Әке болуды анықтауды тіркеу

178-бап. Әке болуды анықтауды тіркеу тәртібі

1. Әке болуды анықтауды тіркеу осы Заңның 46-бабының 4-тармағында көзделген жағдайларда ата-ананың біреуі тұратын жер бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдарында, ал осы Заңның 47-бабында көзделген жағдайларда әке болуды анықтау туралы сот шешімі шығарылған жердегі азаматтық хал актілерін жазу органдарында жүргізіледі.

2. Кәмелетке толған адамдар жөнінде әке болуды анықтауды тіркеуге олардың келісімімен ғана жол беріледі.

179-бап. Әке болуды анықтау туралы куәлік және баланың тууы туралы жаңа куәлік беру

Әке болуды анықтауды тіркеген кезде азаматтық хал актілерін жазу органдары әке болуды анықтау туралы актілерді тіркеу кітабына бала, оның анасы мен әкесі туралы мәліметтерді жазады, әке болуды анықтау туралы куәлік және баланың тууы туралы жаңа куәлік береді.

25-тарау. Некені тіркеу

180-бап. Некені тіркеу туралы арыз

Некесін тіркегісі келетін адамдар арыз берушінің біреуі тұратын жердегі не өздерінің ата-аналары тұратын жердегі азаматтық хал актілерін жазу органына арыз береді.

181-бап. Некеге тұратын адамдардың арыздарын қабылдау

1. Некеге тұратын адамдар:

1) жеке басын куәландыратын құжаттарды;

2) белгіленген неке жасын кеміту қажет екенін растайтын, осы Заңның 10-бабында аталған құжаттарды;

3) бұрынғы некелері туралы мәліметтерді;

4) балалары туралы мәліметтерді көрсетуге міндетті.

2. Некеге тұратын адамдармен келісе отырып, некені тіркеу мерзімі белгіленеді (осы Заңның 13-бабы).

2004.20.12 N 13-III ҚР Заңымен (бұр. ред. қара) (2005.01.01. бастап қолданысқа енгізілді) 182-бап өзгертілді

182-бап. Некені тіркеу тәртібі

1. Некені тіркеу азаматтық хал актілерін жазу органдарында (бөлімдерінде), ал мұндай органдар жоқ жерлерде - аудандық маңызы бар қалада, кентте, ауылда (селода), ауылдық (селолық) округте - әкiм аппаратында жүргізіледі.

Жоғарыда аталған органдардың лауазымды адамы:

1) некеге тұру ниеті туралы берілген арыздарды жария етеді;

2) некелесушілерге болашақ жұбайлардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;

3) некеге тұруға келісетінін және жұбайлардың қалап алатын тектерін анықтайды.

2. Неке қиюға кедергі жоқ болған жағдайда азаматтық хал актілері жазылатын кітапқа неке туралы жазба жасалады, оған некеге тұратындар қол қояды және оны азаматтық хал актілерін жазу органының лауазымды адамы қол қойып бекітеді.

183-бап. Некені салтанатты жағдайда тіркеу

Некені тіркеу салтанатты жағдайда - азаматтық хал актілерін жазу органдарының некені салтанатты түрде тіркеуге арнайы белгіленген үйжайларында, сондай-ақ азаматтық хал актілерін жазу органдары мен некеге отыратын адамдардың келісуі бойынша өзге жерлерде де жүргізілуі мүмкін.

184-бап. Неке туралы жазбаны тоқтата тұру

Неке туралы жазба жасалғанға дейін некені тіркеу үшін кедергілер бар екендігі туралы арыз түскен жағдайда лауазымды адам жазбаны тоқтата тұруға және арыз берушіден белгіленген мерзімде тиісінше деректі айғақтар беруді талап етуге міндетті. Бұл мерзім бір айдан аспауы керек.

185-бап. Ерлі-зайыптыларға неке туралы куәлік беру

Некені тіркеу өткізілгеннен кейін ерлі-зайыптыларға неке туралы куәлік беріледі.

26-тарау. Некенің бұзылуын тіркеу

186-бап. Сот шешімі бойынша некенің бұзылуын тіркеу

Некенің тоқтатылуын соттың заңды күшіне енген шешімі негізінде тіркеу (осы Заңның 22-бабы) сот шешімі шығарылған жердегі азаматтық хал актілерін жазу органында некенің бұзылғаны туралы заңды күшіне енген сот шешімінің көшірмесі және сот шешімі бойынша өндіріп алынуға тиісті соманың төленгені туралы түбіршектің негізінде жүргізіледі.

187-бап. Некенің бұзылуын ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша тіркеу

1. Кәмелетке толмаған балалары жоқ ерлі-зайыптылардың өзара келісімі бойынша некенің бұзылуын тіркеу (осы Заңның 16-бабының 1-тармағы) ерлізайыптылардың екеуі немесе біреуі тұратын жердегі азаматтық хал актілерін жазу органына некені бұзу туралы ерлі-зайыптылардың бірлесіп берген арызы негізінде жүргізіледі.

2. Некенің бұзылуын ресімдеу және некенің бұзылғаны туралы куәлікті ерлі-зайыптыларға беру олар өтініш берген күннен бастап бір ай өткеннен кейін жүргізіледі.

188-бап. Хабар-ошарсыз кеткен, әрекетке қабілетсіз немесе ұзақ мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адаммен некенің бұзылуын тіркеу

1. Хабар-ошарсыз кеткен, әрекетке қабілетсіз немесе қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған (осы Заңның 16-бабының 2-тармағы) адаммен некенің бұзылуын тіркеуді екінші жұбайдың арызы мен соттың заңды күшіне енген шешімінің немесе үкімінің көшірмесін не шешім яки үкімнен алынған үзіндіні көрсету негізінде азаматтық хал актілерін жазу органы жүргізеді.

2. Азаматтық хал актілерін жазу органы арыз түскен күннен бастап бір апта мерзімде қамауда жатқан жұбайға не әрекетке қабілетсіз жұбайдың қорғаншысына немесе хабар-ошарсыз кеткен жұбайдың мүлкіне қорғаншыға хабарлама алынған күннен бастап он бес күн мерзім белгілей отырып хабарлауға міндетті, осы мерзім ішінде олар арыз бойынша өздерінің арасында дау бар екені туралы хабарлауға құқылы.

189-бап. Некенің бұзылуы туралы куәлік беру

1. Некенің бұзылуын тіркеу жасалғаннан кейін тараптардың әрқайсысына олардың арызы бойынша некені бұзылғаны туралы куәлік беріледі.

2. Егер неке сот тәртібімен бұзылса, некенің бұзылуы туралы куәлікте некенің бұзылуы туралы сот шешімінің заңды күшіне енгізілетін күні көрсетілуге тиіс.

27-тарау. Бала асырап алуды тіркеу

190-бап. Бала асырап алуды тіркеу негізі

Бала асырап алу соттың заңды күшіне енген бала асырап алу туралы шешімі негізінде бала асырап алу азаматтық хал актілерін жазу органдарында тіркеледі.

191-бап. Бала асырап алуды тіркеу орны

Бала асырап алуды тіркеу бала асырап алу туралы сот шешімі шығарылған жерде жүргізіледі.

192-бап. Бала асырап алу туралы куәлік және баланың тууы туралы жаңа куәлік беру

Азаматтық хал актілерін жазу органдары бала асырап алу туралы куәлік береді. Асырап алынған баланың тегін, атын және әкесінің атын өзгерткен жағдайда (осы Заңның 86-бабы), сондай-ақ туу туралы жазбалар кітаптарына бала асырап алушыны асырап алынған баланың ата-анасы ретінде жазғанда (осы Заңның 88-бабы) туу туралы жаңа куәлік беріледі.

193-бап. Бала асырап алу туралы жазбаны жою

1. Бала алу туралы жазба бала асырап алудың күшін жою туралы немесе бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы заңды күшіне енген сот шешімі негізінде жойылады.

2. Егер бала асырап алудың күші олардың өтініші бойынша жойылса, бала асырап алуды жою туралы өтінішті баланың ата-анасы, егер оның талап етуі бойынша бала асырап алудың күшін жою жасалса, қорғаншы немесе қамқоршы орган береді.

28-тарау. Атын, әкесінің атын және

тегін өзгертуді тіркеу

194-бап. Атын, әкесінің атын және тегін өзгертуді тіркеу тәртібі

1. Қазақстан Республикасы азаматтарының тегін, атын, әкесінің атын өзгертуіне олар он алты жасқа толғаннан кейін рұқсат беріледі. Тегін, атын, әкесінің атын өзгертуді және оны тіркеуді арыз берушінің тұрғылықты жеріндегі азаматтық хал актілерін жазу органдары жүргізеді. Тегін, атын, әкесінің атын өзгертуден бас тарту жөнінде сотқа заңда белгіленген мерзімде шағым жасалуы мүмкін.

2. Тегін, атын, әкесінің атын өзгерту туралы өтініштерді қарау Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен жүргізіледі.

29-тарау. Қайтыс болуды тіркеу

195-бап. Қайтыс болуды тіркеу тәртібі

1. Қайтыс болу жағдайы, сондай-ақ азаматты өлді деп жариялау туралы және өлу фактісін анықтау туралы сот шешімдері азаматтық хал актілерін жазу органдарында тіркеледі.

2. Қайтыс болуды тіркеу өлген адамның тұрған жеріндегі немесе ол қайтыс болған жердегі азаматтық хал актілерін жазу органдарында жүргізіледі.

3. Адамды өлді деп жариялау туралы және өлу фактісін анықтау туралы сот шешімдерін тіркеу шешім шығарылған жерде жүргізіледі.

196-бап. Қайтыс болуы туралы мәлімдеме беру мерзімі

Қайтыс болу туралы мәлімдеме жеті тәуліктен кешіктірмей, ал адам зорлықпен өлтірілсе, өзін-өзі өлтірсе, жазатайым жағдайдан өлсе, сондай-ақ өлік табылған жағдайда өлген немесе өлік табылған кезден бес күннен кешіктірмей берілуге тиіс.

197-бап. Қайтыс болу туралы мәлімдеме беретін адамдар мен органдар

Қайтыс болу туралы мәлімдемені өлген адаммен бірге тұрған адамдар, ал ондай адамдар болмаған жағдайда көршілері, тұрғын үй-пайдалану ұйымдарының қызметкерлері немесе адам қайтыс болған жердегі мекеменің әкімшілігі немесе өлікті тапқан ішкі істер органы жазбаша немесе ауызша түрде жасайды.

198-бап. Қайтыс болу туралы мәлімдеменің мазмұны

Қайтыс болу туралы мәлімдемеде мәлімдеуші өлген адам туралы мына мәліметтерді: өлген адамның аты, әкесінің аты, тегі, туған жылы, соңғы тұрған жері және оның отбасылық жағдайы, қайтыс болған жылы, айы мен күні, қайтыс болу себебі, сондай-ақ қайтыс болу туралы мәлімдеме жасаған адамның аты, әкесінің аты, тегі және тұрғылықты жері көрсетіледі.

199-бап. Қайтыс болу фактісін куәландыру

1. Қайтыс болу фактісі дәрігердің куәлігімен, ал оны беру мүмкін болмаған жағдайда екі куәнің айғағымен куәландырылады.

2. Өліктің табылғаны туралы мәлімдемеге тиісті мемлекеттік органдар жасаған хаттама қоса тіркеледі.

7-бөлім. Неке-отбасы заңдары нормаларының

шетелдіктер мен азаматтығы жоқ

адамдарға қолданылуы

200-бап. Қазақстан Республикасының аумағында неке қию

1. Қазақстан Республикасының аумағында неке қиюдың нысаны мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді.

2. Қазақстан Республикасының аумағында неке қиюдың ережелері, егер халықаралық шартта өзгеше көзделмесе, некеге тұратын адамдардың әрқайсысының некеге тұратын кезде қай мемлекеттің азаматы болса, сол мемлекеттің заңдарымен, осы Заңның 9-11-баптарының неке қиюға кедергі болатын мән-жайлар жөніндегі талаптарын сақтай отырып белгіленеді.

3. Азаматтығы жоқ адамның Қазақстан Республикасының аумағында некесін қию ережелері сол адамның тұрақты тұратын жері бар мемлекеттің заңдарымен белгіленеді.

201-бап. Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде неке қию

1. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары арасындағы неке Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде қиылады.

2. Қазақстан Республикасының аумағында шет мемлекеттердің елшіліктерінде немесе консулдық мекемелерінде шетелдіктер арасында қиылған некелер, егер бұл адамдар некелескен кезде Қазақстан Республикасындағы елшісін немесе консулын тағайындаған шет мемлекеттің азаматтары болып табылса, екі жаққа бірдей болу шартымен Қазақстан Республикасында заңды деп танылады.

202-бап. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде қиылған некені тану

1. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде Қазақстан Республикасы азаматтарының арасында қиылған некелер және Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың арасында қиылған некелер олар аумағында неке қиылған мемлекеттің заңын сақтай отырып жасалса, осы Заңның 11-бабында көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасында заңды ден танылады.

2. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде шетелдіктер арасында қиылған некелер, олар аумағында жасалған мемлекеттің заңдарын сақтай отырып қиылса, Қазақстан Республикасында заңды деп танылады.

203-бап. Қазақстан Республикасының аумағында немесе Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде қиылған некенің заңсыздығы

Қазақстан Республикасының аумағында немесе Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде жасалған некенің заңсыздығы осы Заңның 200, 202 баптарына сәйкес неке қию кезінде қолданылған заңдармен айқындалады.

204-бап. Некенің бұзылуы

1. Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар арасындағы некені, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында шетелдіктер арасындағы некені бұзу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.

2. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасының азаматы Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын жұбайымен некені оның азаматтығына қарамастан Қазақстан Республикасының сотында бұзуға құқылы. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес некені азаматтық хал актілерін жазу органдарында бұзуға жол берілетін жағдайда неке Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде бұзылуы мүмкін.

3. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде Қазақстан Республикасының азаматтары мен шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар арасындағы некені бұзу тиісті шет мемлекеттің заңдарын сақтай отырып жасалса, Қазақстан Республикасында заңды деп танылады.

4. Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде шетелдіктер арасындағы некені бұзу тиісті шет мемлекеттің заңдарын сақтай отырып жасалса, Қазақстан Республикасында заңды деп танылады.

205-бап. Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері

Ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері аумағында екеуінің бірге тұратын жері бар мемлекеттің заңдарымен, ал екеуінің бірге тұратын жері болмаған жағдайда - аумағында екеуінің бірге тұрған соңғы жері болған мемлекеттің заңдарымен белгіленеді. Бұрын бірге тұрған жері болмаған ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді.

206-бап. Әке (ана) болуды анықтау және даулау

1. Әке (ана) болуды анықтау және даулау бала туған кезде азаматы болған мемлекеттің заңдарымен айқындалады.

2. Әке (ана) болуды анықтаудың және даулаудың тәртібі Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді. Егер Қазақстан Республикасының заңдарында азаматтық хал актілерін жазу органдарында әке (ана) болуды анықтауға жол берілсе, баланың Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде тұратын тым болмаса біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын ата-анасы әке (ана) болуды анықтау туралы Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiне арыз беруге құқылы.

207-бап. Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері

Ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері, соның ішінде ата-аналардың балаларын асырап-бағу жөніндегі міндеті аумағында олардың бірге тұратын жері бар мемлекеттің заңдарымен белгіленеді. Ата-аналар мен балалардың бірге тұратын жері болмаған жағдайда ата-аналардың және балалардың құқықтары мен міндеттері бала азаматы болып табылатын мемлекеттің заңдарымен белгіленеді. Талапкердің талап етуі бойынша алименттік міндеттемелерге және ата-ана мен балалардың арасындағы басқа да қатынастарға аумағында бала тұрақты тұратын мемлекеттің заңдары қолданылуы мүмкін.

208-бап. Кәмелетке толған балалардың және басқа да отбасы мүшелерінің алименттік міндеттемелері

Кәмелетке толған балалардың ата-аналарының пайдасына алименттік міндеттемелері, сондай-ақ басқа да отбасы мүшелерінің алименттік міндеттемелері аумағында олардың бірге тұратын жері бар мемлекеттің заңдарымен белгіленеді. Бірге тұратын жері болмаған жағдайда мұндай міндеттемелер алимент алуға құқығы бар адам азаматы болып табылатын мемлекеттің заңдарымен белгіленеді.

2004.20.12 N 13-III ҚР Заңымен 209-бап өзгертілді (бұр. ред. қара) (2005.01.01. бастап қолданысқа енгізілді)

209-бап. Бала асырап алу

1. Қазақстан Республикасының аумағында шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын баланы асырап алуы, соның ішінде бала асырап алудың күшін жою осы заңның 76-78, 82-84 және 96-баптарының талаптарын сақтай отырып Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.

2. Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының азаматтары шетелдік болып табылатын баланы асырап алған жағдайда баланың заңды өкілінің және бала азаматы болып табылатын мемлекеттің құзыретті органының келісімін, сондай-ақ егер аталған мемлекеттің заңдарына сәйкес талап етілетін болса, асырап алуға баланың да келісімін алу қажет.

3. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын және Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын баланы асырап алуды бала асырап алушы азаматы болып табылатын шет мемлекеттің құзыретті орган жүргізген ретте Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерге кеткенге дейін баланың тұратын республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органынан немесе оның ата-анасынан (олардың біреуінен) бала асырап алуға алдын-ала рұқсат алынған жағдайда Қазақстан Республикасында заңды деп танылады.

4. Егер бала асырап алудың нәтижесінде баланың Қазақстан Республикасының заңдарында және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленген құқықтары бұзылса, бала асырап алудың күші сот тәртібімен жойылуға тиіс.

5. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын балаларды шетелдіктерге асырап алуға берудің тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

6. Шетелдіктерге асырап алуға берілген балаларға бақылау жасауды Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерi жүзеге асырады.

210-бап. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық хал актілерін тіркеу

1. Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық хал актілерін тіркеу Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде жүргізіледі.

2. Қазақстан Республикасының шетелдiк мекемелерiнде азаматтық хал актілерін тіркеу кезінде, егер мүдделі адамдар Қазақстан Республикасының азаматтары болса, Қазақстан Республикасының заңдары қолданылады.

211-бап. Азаматтық хал актілерінің жасалғанын растайтын шет мемлекеттердің құжаттарын тану

Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар жөнінде тиісті мемлекеттердің заңдары бойынша азаматтық хал актілерінің жасалғанын растайтын шет мемлекеттердің құзыретті органдары берген құжаттар консулдық ресмилендірілген жағдайда Қазақстан Республикасында жарамды деп танылады.

212-бап. Басқа мемлекеттердің неке-отбасы заңдарының Қазақстан Республикасында қолданылуы

Басқа мемлекеттердің неке-отбасы заңдарының нормалары оларды қолдану Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келген жағдайда қолданылмайды. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасының заңдары қолданылады.

213-бап. Халықаралық шарттар

Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы заңдарында белгіленгенінен өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері қолданылады.

Қазақстан Республикасының

Президенті Н. Назарбаев

 


Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Теория госуд и права_каз.яз..doc

Булгакова Д.А.


Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы




МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

1 тақырып. Мемлекет және құқық теориясына жалпы сипаттама

2 тақырып. Мемлекет және құқық теориясының пәні және әдісі

3 тақырып. Мемлекеттің пайда болуы.

4 тақырып. Мемлекеттің түсінігі және мәні.

5 тақырып. Мемлекеттің функциялары

6 тақырып. Мемлекет механизмі

7 тақырып. Мемлекет нысаны..

8 тақырып. Мемлекет типтері

9 тақырып. Қоғамның саяси жүйесі..

10 тақырып. Құқықтық мемлекет

11 тақырып. Мемлекет және қоғам.

12 тақырып. Құқықтың пайда болуы.

13 тақырып. Құқықтың түсінігі және мәні

14 тақырып. Құқықты түсінудегі қазіргі кезгі бағыттар

15 тақырып. Құқықтың қағидалары және функциялары

16 тақырып. Құқықтың типтері

17 тақырып. Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқық

18 тақырып. Құқық жүйесі

19 тақырып. Тұлға, құқық, мемлекет

20 тақырып. Құқықтың қайнар көздері

21 тақырып. Құқық нормалары

22 тақырып. Құқықшығармашылық

23 тақырып. Заңнаманы жүйелеу

24 тақырып. Құқықтық қатынастар

25 тақырып. Құқықты жүзеге асыру

26 тақырып. Құқық нормаларын түсіндіру

27 тақырып. Құқықтық мінез-құлық

28 тақырып. Құқықбұзушылық және заңды жауапкершілік

29 тақырып. Құқықтық сана және құқықтық мәдениет

30 тақырып. Заңдылық және құқықтық тәртіп

31 тақырып. Қоғамның құқықтық жүйесі

32 тақырып. Құқықтық реттеу механизмі





КІРІСПЕ

Мемлекет және құқық теориясы–заң білімдерін беретін жоғары оқу орындарының бірінші курсында оқытылатын күрделі пәндердің бірі. Ол мемлекет пен құқық туралы жалпыланған абсрактілі ережелерден құралған. Оның күрделілігі мынада: студенттер бірінші курста нақты материалдармен– қолданыстағы заңнамамен, заң тәжірибесімен, мемлекет және құқықтың тарихымен таныс болмайды, сол себепті де, бұл оқу құралындағы жалпы теориялық мәселелер салыстырмалы түрде қарапайым қалыпта берілген.
Мемлекет және құқық теориясы студенттерде мемлекет және құқық, құқықтық және саяси мәдениет туралы терең шынайы ғылыми түсініктердің қалыптасуына, олардың әртүрлі тарихи кезеңдердегі мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен заңдылықтарын түсінуіне жәрдемдеседі. Алайда, жалпы тарихи білімердің барлығын толық меңгеру мемлекет және құқықтың жалпы теориясы бойынша оқулықтар мен мақалалармен дербес, өз бетімен жан-жақты жұмыс істеудің нәтижесінде ғана жүзеге асуы мүмкін.
Мемлекет және құқық теориясы бойынша бұл оқу құралы өз қысқа мазмұны бойынша жалпы теориялық әдебиеттердің барлығының орнын толтыра алмағанымен, жалпы теориялық мәселелермен танысуда өзінше бір жол көрсетушінің ролін атқаруға, студенттерді әрбір тақырып бойынша мейлінше маңызды теориялық ережелермен, заң ғылымының ерекше тілімен, арнайы заң түсініктерімен таныстыруға бағытталған. Бұл құралды қалған материалдарды меңгеру үшін ақпараттық-әдістемелік негізді құрайтын негізгі заң түсініктері мен санаттарының кеңейтілген сөздігі деп те атауға болады.
Оқу құралын дайындауда А.Б.Венгеров, С.С.Алексеев, С.А.Комаров, В.В.Лазарев, Н.И.Матузов, А.В.Малько, А.С.Пиголкин, В.Н.Хропанюк және т.б. сияқты ірі мемлекеттанушы-ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Қараңыз: Алексеев С.С. Теория права. М., 1996; Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.,1995; Ч.2.М., 1996; Комаров С.А. Общая теория государства и права. Саранск, 1994; Общая теория государства и права / Под ред. В.В.Лазарева. М., 1996; Марченко М.Н. Теория государства и права. М., 1996; Теория государства и права / Под ред. Н.И.Матузова и А.В.Малько. М.,1997; Общая теория права / Под ред. А.С.Пиголкина. М., 1995; Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М., 1993.
 

1 тақырып.  МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

 

1. Мемлекет және құқық теориясының анықтамасы.

2. Мемлекет және құқық теориясының ерекшеліктері.

3. Мемлекет және құқық теориясының функциялары.

 

 

1. Мемлекет және құқық теориясының анықтамасы. Мемлекет және құқық теориясы–бұл мемлекет пен құқықтың жалпы заңдылықтары туралы, олардың мәні, мақсаты және қоғамдағы дамуы туралы жалпыланған білімдер жүйесі.

 

2. Ғылым ретіндегі мемлекет және құқық теориясының ерекшеліктері  мынада:

Біріншіден, ол қоғамдық ғылым болып табылады, оның пәнін қоғамдық құбылыстар–мемлекет пен құқық құрайды. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы бірқатар басқа ғылымдардан (жаратылыстану, техникалық және т.б.) ерекшеленеді.

Екіншіден, ол саяси-заңды ғылым бола тұрып, мемлекеттің биліктік қызметі, саясаты саласымен тікелей қатысты қоғамдық құбылыстарды зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-құқықтық құрылымды тікелей зерттемейтін басқа қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді.

Үшіншіден, ол жалпы теориялық ғылым бола тұрып, мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпы заңдылықтары мен сипаттарын зерттейді. Бұл ерекшелігі арқылы ол арнайы заң ғылымдарынан ерекшеленеді.

Төртіншіден, ол әдістемелік сипаттағы ғылым болып табылады. Мемлекеттік-құқықтық құрылымның жалпы заңдылықтарын көрсете отырып, ол мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды меңгеру әдісі мәселесін қарастырады.

 

3. Мемлекет және құқық теориясының функциялары. Мемлекет және құқық теориясының үш негізгі функциясы бар:

1. Теориялық-танымдық функция–мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды тек сыртқы, техникалық-заңды жағынан ғана емес, сонымен қатар, олардың заңдылықтары, терең, мәндік белгілері тұрғысынан да ғылыми түсіндіруге негізделген. Бұл, өз кезегінде, ғылыми болжамдау міндеттерін шешуді, мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың дамуының басымдылықтары мен бағыттары туралы ғылыми болжамдарды қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

2. Тәжірибелік-қолданбалы функция. Мемлекет және құқық теориясы, басқа да заң ғылымдары сияқты, мемлекеттің қызметін жетілдіруге, заңнама мен оны қолдану тәжірибесін жақсартуға және дамытуға бағытталаған ұсыныстар жасауға қызмет етеді.

 

 

3. Тәрбиелік функция. Мемлекет және құқық теориясы құқықтық тәрбиелеу мәселелерін шешуге, адамдарда демократия, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары, заңдылық, тәртіп және т.б. күрделі мәселелерге қатысты шынайы ғылыми көзқарастардың қалыптасуына жәрдемдесуі қажет.









2 тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ПӘНІ МЕН ӘДІСТЕРІ

 

1. Мемлекет және құқық теориясының пәні.

2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері.

3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясы. 

4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орны.

 

1. Мемлекет және құқық теориясының пәні. Әрбір ғылымның өз зерттеу пәні болады. Ол дегеніміз осы ғылымның  объективтік шындықты зерттеу жағы. Мемлекет және құқық теориясының пәні болып мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы мен қызмет етуінің жалпы заңдылықтары мен заң ғылымдарының негізгі түсініктерінің жүйесі табылады. Бұл жерде ерекше атап өтетін жайт, мемлекет және құқық теориясы нақты бір мемлекет пен құқықтың емес, жалпы мемлекеттіліктің пайда болуы, дамуы мен қызмет етуін, сонымен қатар, жалпы заң ғылымдарына тән құқық нормасы, құқықтық қатынас, құқық субъектісі және т.б. сияқты түсініктерді зерттейді.

2. Мемлекет және құқық теориясының әдістері. Ғылым әдісі–бұл пәнді түсінуге мүмкіндік беретін тәсілдер мен бағыттардың жиынтығы. Мемлекет және құқық теориясы өз пәнін зерттеу үшін көптеген әдістерді қолданады. Олардың ішінен мыналарды ерекше атауға болады:

1. Жалпы әдістер–ойлаудың кешенді қағидаларын көрсететін философиялық, дүниетанымдық бағыттар. Оларға мыналар жатады:

а) метафизика. Ол мемлекет пен құқықты мәңгілік және өзгермейтін институттар ретінде қарастырады;

ә) диалектика. Өз ішінде материалистік және идеалистік болып бөлінеді. Материалистік диалектика бұл құбылыстарды қоғамдағ әлеуметтік-экономикалық өзгерістермен, нақты айтқанда, жеке меншіктің пайда болуымен және қоғамның таптарға бөлінуімен байланыстырады, яғни, мемлекет пен құқық нақты бір тарихи кезеңге сәйкес, бір-бірімен байланыстылықта, даму барысында қарастырылады. Идеалистік диалектика, өз кезегінде, объективтік және субъективтік идеализм болып екіге бөлінеді. Объективтік идеализм мемлекет пен құқықтың пайда болу себептері мен өмір сүру жағдайын құдайдың күшімен, ал  субъективтік идеализм адамның санасымен байланыстырады.

2. Жалпы ғылыми әдістер–жалпы әдістер сияқты бүкіл  ғылыми танымды толығымен қамтымайды, оның жекелеген кезеңдерінде ғана қолданылады. Оларға мыналар жатады:

а) талдау–күрделі мемлекеттік-құқықтық құбылысты шартты түрде жекелеген бөліктерге бөлу;

ә) синтез–құбылысты оның құрамдас бөліктерін  шартты түрде біріктіре отырып зерттеу;

б) жүйелік әдіс–объектінің тұтастығын ашуға, ондағы әртүрлі байланыс түрлерін анықтауға бағыттайды;

в) функционалды әдіс–бір әлеуметтік құбылыстардың екіншілеріне қатысты функцияларын анықтауға бағыттайды.

3. Жеке ғылыми әдістер–мемлекет және құқық теориясының техникалық, жаратылыстаны және гумантарлық ғылымдардың ғылыми жетістіктерін қабылдауы нәтижесінде пайда болатын әдістер. Оларға мыналар жатады:

а) нақты-әлеуметтанушылық әдіс–сұраудың, бақылаудың, сұхбаттасудың және т.б. тәсілдердің көмегімен мемлекеттік-құқықтық саладағы субъектілердің іс жүзіндегі жүріс-тұрысы туралы мәліметтер алуға мүмкіндік береді;

ә) статистикалық әдіс–нақты бір мемлекеттік-құқықтық құбылыстың сандық көрсеткіштерін алуға мүмкіндік береді;

б) кибернетикалық әдіс–кибернетиканың түсініктері, заңдары және техникалық құралдарының жүйесі арқылы мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды тануға мүмкіндік береді.

4. Жеке құқықтық әдістер–тек заң ғылымдарына ғана тән болып келеді, оларға мыналар жатады:

а) формалды-заңды әдіс–заң түсініктерін,олардың белгілерін анықтауға, түрлендіруді жүзеге асыруға, құқықтық ережелердің мазмұнын түсіндіруге және т.б. мүмкіндік береді;

ә) салыстырмалы-құқықтық әдіс–әртүрлі құқықтық жүйелерді не олардың жекелеген элементтерін олардың жалпы және арнайы қасиеттерін анықтау мақсатында салыстыруға мүмкіндік береді.

 

3. Гуманитарлық ғылымдар жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясы. Өз жиынтығында ғылым жүйесін құрайтын ғылыми пәндерді шартты түрде үш топқа бөлуге болады: 1) техникалық ғылымдар; 2) жаратылыстану ғылымдары; 3) гуманитарлық ғылымдар.

Гуманитарлық ғылымдар қоғамды, адамды, әлеуметтік қатынастар мен институттарды зерттейді. Заң ғылымдары–гуманитарлық ғылымдардың бір түрі, себебі, мемлекет пен құқық әлеуметтік институттар болып табылады. Заң ғылымдарын мынадай түрлерге бөлуге болады:

мемлекет және құқық теориясы;

тарихи-құқықтық ғылымдар (мемлекет және құқық тарихы, саяси және құқықтық ілімдер тарихы);

салалық заң ғылымдары ( конституциялық, азаматтық, қылмыстық және т.б. құқық салалары);

қолданбалы ғылымдар (криминалистика, сот медицинасы, сот психиатриясы және т.б.).

Мемлекет және құқық теориясы гуманитарлық ғылымдар жұйесінде бола тұра, философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен және т.б. тығыз байланысқа түседі. Солай, философияның көмегімен мемлекет және құқық теориясының дүниетанымдық бағыттары қалыптасады, оның нәтижесінде мемлекеттік-құқықтық шындықты танудың жалпы әдістемесі қалыптасады. Өз кезегінде, мемлекет және құқық теориясы кеңейтілген философиялық жалпылаулар ұшін нақты материалдар береді.

4. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орны. Заң ғылымдары жүйесіндегі мемлекет және құқық теориясының орнын оның тарихи-құқықтық ғылымдармен арақатынасын мысалға ала отырып қарастыруға болады. Мемлекет және құқық теориясы мен тарихи-құқықтық ғылымдарға тән ортақ белгі–олар мемлекет пен құқықты зерттейді. Ал айырмашылықтары мынада– тарихи-құқықтық ғылымдар мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың даму үдерісін хронологиялық тәртіпте зерттесе, мемлекет және құқық теориясы бұл үдерістерге жалпы сипаттама береді, мемлекет пен құқықтың мәнін, олардың қызмет ету заңдылықтарын және т.б. зерттейді.

Салалық заң ғылымдарына қатысты мемлекет және құқық теориясы жалпылаушы сипатты иеленеді; ол мемлекет пен құқықтың пайда болуы, қызмет етуі мен дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді. Ал кез-келген салалық ғылымның пәні қоғамдық қатынастардың тек нақты бір саласымен ғана байланысты болады. Сонымен қатар, мемлекет және құқық теориясы барлық салаларға ортақ мәселелерді зерттейді, яғни, мемлекет және құқық теориясының түсініктері мен институттарының негізінде салалық заң ғылымдарының түсініктері мен институттары қалыптасады.

 



3 тақырып. МЕМЛЕКЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ

 

1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы сипаттама.

2. Мемлекеттің пайда болу себептері.

3. Мемлекеттің пайда болу нысандары.

 

1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік билікке жалпы сипаттама. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік биліктің ерекшеліктері болып мыналар табылады:

- ол тек бір ру көлемінде ғана таралды, оның еркін білдірді және қандық туыстыққа негізделді;

- тікелей қоғамдық болып табылды, алғашқы қауымдық демократияның, өзін-өзі басқарудың бастамаларының негізінде қалыптасты;

- бұл биліктің биліктік органдары ретінде рулық жиналыстар, ақсақалдар, әскербасылары және т.б. қызмет етті, олар алғашқы қауымдық қоғамның өмір сүруінің маңызды мәселелерін шешіп отырды.

   

2. Мемлекеттің пайда болу себептері. Мемлекеттің пайда болуы туралы мәселе даулы болып табылады, себебі, этнография және тарих ғылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге жаңа мәліметтер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері туралы бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері болып мыналар табылады:

1. Діни теория–мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда болуының құдайлық бастамасын негізге алады, «барлық билік құдайданң деген тұжырымдаманы бекітіп, жақтайды. Өзінің діни мазмұнына қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық нысандарын–абыздар билігін, шіркеудің ролін, діни және әкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін. Бұл теорияның көрнекті өкілдерінің бірі–Фома Аквинский.

2. Патриархалды теория–мемлекеттің пайда болуын отбасымен байланыстырады, ал мемлекет басшысының билігін отбасы мүшелерінің алдындағы әке билігінен туындатады. Бұл теория патшаның шексіз билігін негіздеуге бағытталған, ал бұл биліктің қайнар көзі ретінде құдайды емес, отбасындағы әкенің, патриархтың шексіз билігі орын алған отбасы нысанын таниды. Бұл теория Грецияда пайда болған, өз негіздемесін Аристотельдің еңбектерінен иеленсе, өз дамуын ағылшын ғалымы Филмердің еңбектерінен тапты.

3. Шартты теория–ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда кеңінен таралған. Оны жақтаушылардың қатарынан Голландияда Гуго Гроций мен Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо, Ресейде А.Радищев орын алды. Мысалы, А.Радищевтің ойынша, билік халыққа тиесілі, алайда ол мемлекет басшысына берілген және оны халық бақылауы тиіс. Шарттық теорияға сәйкес, мемлекет шарт нәтижесі ретінде пайда болады, оның қатысушылары болып адамдар табылады, олар шарттың негізінде өз бостандықтарының, өз билігінің бір бөлігін мемлекетке береді.

4. Күштеу теориясы–мемлекеттің пайда болу негізі ретінде күштеу әрекетін, бір халықтың екінші халықты жаулауын таниды. Жауланған халықтың үстінен билікті бекіту үшін, оған күштеу жүргізу үшін мемлекет құрылады. Күштеу теориясы ХІХ ғасырда пайда болы, оның өкілдері–Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг.

5. Психологиялық теория–мемлекеттің пайда болуын адам психмкасының көріністерімен: бағыну қажеттігімен, еліктеумен, алғашқы қауымдық қоғамның жоғарғы топтарына тәуелділікті сезінумен, белгілі бір әрекет түрлерінің әділдігін түсінумен және т.б. байланыстырады. Психологиялық теорияның өкілдерінің қатарынан Л.Петражицкий мен Г.Тардты атауға болады.

6. Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері Г.Спенсер, Вормс, Х.Прейс мемлекетті ағза ретінде түсіндіреді. Оның бөліктері арасындағы тұрақты байланыстар тірі ағзаның бөліктері арасындағы байланысқа теңестіріледі, яғни, мемлекет–биологиялық дамудың бір түрі ретінде көрініс табатын әлеуметтік даму өнімі. Биологиялық ағзаның бір түрі ретінде мемлекеттің өз миы (басшы)  мен оның шешімдерін жүзеге асыру құралдары (халық) болады.

7. Ирригациялық теорияға сәйкес мемлекеттердің алғашқы қанаушы нысандарының пайда болуы шығыстық аграрлық аймақтардағы ірі ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттігімен байланысты. Бұл теория қазіргі кездегі неміс ғалымы К.-А.Виттфогельдің еңбектерінен айрықша көрініс тапқан.

8. Материалистік теория–мемлекеттің пайда болуын әлеуметтік-экономикалық факторлармен, яғни, жеке меншіктің пайда болуымен және қоғамның таптарға бөлінумен, байланыстырады. Бұл теорияның өкілдері–К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин–мемлекет бір таптың екінші таптың үстінен үстемдігін сақтау және бекіту, қоғамның біртұтас ағза ретінде өмір сүруі мен қызмет етуін қамтамасыз ету мақсаттарында пайда болған деп санайды.

     

3. Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалыптасуы–әртүрлі халықтарда түрліше жүзеге асқан ұзақ үдеріс.

Шығыста «өндірістің азиялық тәсілің (Египет, Вавилон, Үндістан, Қытай және т.б.) нысаны кеңінен таралды. Бұл жерде рулық құрылымның әлеуметтік-экономикалық бөліктері–жердік үлес, ұжымдық меншік және т.б. тұрақты сипатты иеленді. Ежелгі Шығыста пайда болған алғашқы мемлекеттер ауылдық қауымдастықтарды қанай отырып, оларды басқарды, яғни, өндірісті ұйымдастырушы ролін атқарды.

Афины мен Римде мемлекеттің пайда болу бағыты басқаша жолмен жүзеге асырылды, бұларда құлиеленушілік мемлекет меншіктің пайда болуы және қоғамның таптарға бөлінуі негізінде пайда болды. Афины–мемлекеттің пайда болуының ең таза, классикалық нысаны, себебі, мемлекет рулық құрылым ішіндегі таптық қарама-қайшылықтардың негізінде пайда болады. Римде мемлекеттің пайда болуы плебейлердің римдік аристократтар–патрицийлерге қарсы күресінің нәтижесінде тездетілді.

Ежелгі герман мемлекетінің пайда болуы көптеген жерлерді алып жатқан бөтен аумақтарды жаулап алумен байланысты, бұл жерлерге үстемдік орнатуда рулық қоғам әлсіз болды, сол себепті, мемлекеттің пайда болу қажеттігі туды.

Барлық нысандағы мемлекеттердің пайда болуына негіз болып 10-12 мың жылдар бұрынғы неолиттік революция табылды. Оның мәні мынада: өз қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында адам дайын өсімдік және жануарлық нысандарын иемденумен байланысты құралдық қызметтен табиғатты өзгертумен және азық дайындаумен байланысты  шынайы еңбек қызметіне ауысты, яғни, иемденушіден өндіруші экономикаға өту орын алды.

Сонымен, мемлекет объективтік түрде, сырттан емес, ішкі факторлардың негізінде пайда болады.       





4 тақырып. МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ

 

1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері.

2. Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі ретінде.

3. Мемлекеттің мәні.

 

1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері. Мемлекет–бұл арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, қоғамның өкілі бола тұра, оны басқаратын және оның дамуын қамтамасыз ететін, бұқаралық биліктің саяси-аумақтық, егеменді ұйымы.

Мемлекетті рулық құрылымдағы әлеуметтік биліктен ажырататын төмендегідей белгілері болады:

1. Бұқаралық биліктің болуы. Міндетті түрде мемлекеттің басқару және мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық билік–бұл шенеуніктер, әскер, полиция, түрме мен басқа да мекемелер.

2. Аумақтық бөлініс. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші барлық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.

3.Салықтар жүйесі. Олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажет.

4. Егемендік. Бұл мемлекетке тән  өз аумағындағы үстемдік пен халықаралық қатынастардағы тәуелсіздік.

5. Құқықтың болуы.  Мемлекет  құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.

2. Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі ретінде. Мемлекеттік билікке сипаттама берместен бұрын әлеуметтік билікке анықтама беріп алу қажет. Әлеуметтік билік–бұл адамдарың кез-келген бірігуіне тән үстемдік пен бағынушылық қатынастары, бұл кезде бір тұлғалардың–билік құрушылардың– еркі мен әрекеттері басқа тұлғалардың–бағынушылардың–еркі мен әрекеттеріне үстемдік құрады. Әлеуметтік билік кез-келген ұйымдасқан, белгілі бір дәрежеде тұрақты адамдар тобына–руға, тайпаға, отбасына, қоғамдық ұйымға, партияға, мемлекетке, қоғамға және т.б. тән.

Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше бір тұрі ретінде көрініс табады. Бұл мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенген, субъектілер арасындағы үстемдік және бағынушылық сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас. Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері:

1. Бұқаралық билік. Ол бүкіл қоғамның, халықтың атынан қызмет етеді және өз қызметінде бұқаралық негізге–қазына мүлкіне, өз кірістеріне, салықтарға ие.

2. Аппараттық билік. Ол аппаратқа, мемлекеттік органдар жүйесіне сүйенеді және олар арқылы жүзеге асырылады.

3. Заң қолдайтын билік. Сол себепті, ол аппарат пен заң нормаларының көмегімен елдегі барлық халық үшін міндетті сипатты иеленеді.

4. Егеменді билік–ол кез-келген биліктен дербес және тәуелсіз.

5. Заңдастырылған билік. Яғни, ол заңды негізді және қоғамдық тануды иеленген.

Мемлекетте еңбек бөлінісі болған жағдайда ғана, яғни, ерекше қызмет түріне негізделген дербес билік түрлері қалыптасқан жағдайда ғана, мемлекеттік биліктің тиімділігі артады. Мұндай биліктің үш түрі бар: заң шығарушы билік, атқарушы билік және сот билігі.

            

3. Мемлекеттің мәні. Мемлекеттің мәнін түсіну мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекеттің мәні–бұл оның мазмұнын, мақсаттарын, қызмет етуін анықтайтын басты қасиеті. Мемлекеттің мәнін бұл түсініктің кең және тар мағынасында анықтауға болады.

Кең мағынада мемлекеттің әлеуметтік мәнін биліктік-саяси ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің  тұтастығы сәйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар негізінде қалыптасады.

Тар мағынада мемлекеттің әлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген, жекелеген класстар мен әлеуметтік топтардың да, қоғамның да мүддесін білдіруші әрі қорғаушы басқару аппараты,    бұқаралық биліктің әртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анықтайды.

Жоғарыда аталғандардың негізінде, мемлекеттің мәнін қарастыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор:

1) формальды–кез-келген мемлекеттің саяси биліктің ұйымы екендігі;

2) мазмұнды–осы ұйымның кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Мемлекеттің мәнін анықтауда келесі бағыттарды атап өтуге болады:

- класстық, бұған сәйкес мемлекетті экономикалық үстемдік құрушы топтың саяси билігінің ұйымы ретінде анықтауға болады;

- жалпы әлеуметтік, бұған сәйкес мемлекетті әртүрлі класстар мен әлеуметтік топтардың мүдделерін ескеру үшін жағдай жасайтын саяси биліктің ұйымы ретінде анықтауға болады.

Сонымен, мемлекеттің мәні саяси билік аппаратының көмегімен қоғамның тұтастығын және қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден көрінеді.     







5 тақырып. МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

 

1. Мемлекет функцияларының түсінігі.

2. Мемлекет функцияларының түрлері.

3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары.

 

1. Мемлекет функцияларының түсінігі. Мемлекет функциялары–бұл мемлекеттің қызметінің негізгі бағыттары, олардан мемлекеттің мәні мен мақсаты көрініс табады.  Мемлекеттің функциялары оның міндеттерімен тығыз байланысты, олар мемлекеттің мәніне тәуелді болып келеді және оның өзгеруіне қарай өздері де өзгереді. Сонымен, мемлекет функциялары–ауыспалы сипаттағы категория. Олар мемлекет түрінің басқа түрге ауысу жағдайында да өзгереді.

 

2. Мемлекет функцияларының түрлері. Мемлекет функцияларын түрлерге бөлуді әртүрлі негіздер бойынша жүзеге асыруға болады:

а) әрекет ету ұзақтығына қарай функциялар тұрақты және уақытша болып бөлінеді. Тұрақты функциялар  мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде жүзегеасырылса, уақытша функциялар төтенше сипаттағы белгілі бір міндетті шешумен өз әрекетін жояды.

ә) маңыздылығына қарай–негізгі және қосымша функциялар;

б) қоғамдық өмірдің қай саласында жүзеге асырылуына байланысты–ішкі және сыртқы функциялар.

Мемлекеттің ішкі функциялары–оның алдында тұрған ішкі міндеттерді шешудегі қызметінің негізгі бағыттары. Ішкі функцияларға мыналар жатады: адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғау, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету функциясы, экономикалық функция, салық салу функциясы, әлеуметтік қорғау функциясы, экологиялық функция және мәдени функция.

Мемлекеттің сыртқы функциялары–оның алдында тұрған сыртқы міндеттерді шешуге байланысты қызметінің негізгі бағыттары. Сыртқы функцияларға мыналар жатады: мемлекетті қорғау функциясы, бейбіт тәртіпті сақтау функциясы, басқа мемлекеттермен одақтасу функциясы және т.б.

   

 

3. Мемлекет функцияларын жүзеге асырудың нысандары – бұл мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға бағытталған оның органдарының біртектес қызметі. Мұндай нысандарды екіге бөлуге болады: құқықтық және ұйымдастырушылық нысандар. Құқықтық нысандарға мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық–бұл нормативтік актілерді дайындау мен шығаруға қатысты қызмет;

ә) құқыққолданушы–бұл құқық қолдану актілерін шығару арқылы нормативтік актілерді жүзеге асыруға байланысты  қызмет, бұл заңдарды орындау мен басқарушылық сипаттағы әртүрлі мәселелерді шешуге байланысты күнделікті жұмыс;

б) құқыққорғаушы–бұл адам мен азматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, құқықбұзушылықтардың алдын алуға және кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартуға және т.б. байланысты қызмет.

Ұйымдастырушылық нысандарға мыналар жатады:

а) ұйымдастырушылық-реттеуші–бұл белгілі бір құрылымдардың құжаттар жобаларын дайындаумен, сайлаулар жүргізумен т.б. байланысты мемлекеттік органдардың қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған ағымдағы жұмысы;

ә) ұйымдастырушылық-шаруашылық– бұл бухгалтерлік есеппен, статистикамен, қамтамасыз етумен т.б. байланысты жедел-техникалық және шаруашылық жұмыс;

б) ұйымдастырушылық-идеологиялық–бұл жаңадан қабылданған нормативтік актілерді түсіндірумен, қоғамдық көзқарасты қалыптастырумен және т.б. байланысты мемлекеттің әртүрлі функцияларын орындауды идеологиялық қамтамасыз етудегі күнделікті тәрбие жұмысы.







6 тақырып. МЕМЛЕКЕТ МЕХАНИЗМІ

 

1. Мемлекет механизмінің түсінігі.

2. Мемлекет механизмінің құрылымы.

3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары.

4. Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері.

 

1. Мемлекет механизмінің түсінігі. Әдетте заң әдебиеттерінде «мемлекет механизмің және «мемлекеттік аппаратң түсініктері синоним сөздер ретінде қолданылады. Мемлекет механизмі–бұл мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі. Мемлекет аппаратының, оның барлық бөлімшелерінің мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық салаларының тиісті ұйымдаусы мен тиімді қызмет етуні қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық, ұйымдастырушылық қызмет құрайды.

Бұл қызметтің нысандары көп жағдайда басқарудағы заңдар мен құқықтық механизмдердің қолданылу шамасына байланысты. Осыған сәйкес мемлекеттік аппарат қызметінің келесі нысандарын бөліп қарастыруға болады:

1) тікелей басқарушылық–бұл ғылыми ұсыныстар жасаумен, тәжірибе алмасумен байланысты, құқықтық сипатты иеленбеген қызмет түрлері;

2) құқықтық нысандар–құқықтық заңды сипаттағы қызмет түрлері, яғни, олар барлық субъектілер үшін міндетті болып табылады және мемлекеттік-міндетті салдарды туындатады. Мемлекет аппараты қызметінің негізгі құқықтық нысандарына мыналар жатады:

а) құқықшығармашылық қызмет–бұл нормативтік актілер жобаларын дайындауға, оларды қабылдау мен жариялауға байланысты қызмет;

ә) құқыққолданушы қызмет–бұл құқықтық нормаларды жүзеге асырумен байланысты қызмет;

б) құқыққорғаушы қызмет–бұл заңдардың сақталуын бақылаумен және қадағалаумен, кінәлі тұлғаларды заңды жауапкершілікке тартумен т.б. байланысты қызмет.

 

2. Мемлекет механизмінің құрылымы. Бұл құрылымға мыналар кіреді:

1) өздерінің тікелей биліктік функцияларын жүзеге асыру барысында тығыз байланыстағы және өзара бағыныстылықтағы мемлекеттік органдар;

2) биліктік өкілеттіктерге ие емес, алайда, экономика, білім беру, мәдениет, денсаулық қорғау, ғылым т.б. салаларда жалпыәлеуметтік функцияларды атқаратын мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындар;

3) басқарумен арнайы айналысатын мемлекеттік қызметшілер;

4) мемлекеттік аппараттың қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдастырушылық,қаржылық және күштеу құралдары.

  

3. Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары– бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуіның негізгі бағыттарын анықтайтын бастамашылық ережелер. Оларға мыналар жатады:

1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік қызмешілер аталған құқықтар мен бостандықтарды мойындауы және қорғауы тиіс;

2) демократиялық қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдар қызметін қалыптастыру мен ұйымдастыруға азаматтардың кең көлемде қатысуын білдіреді;

3) биліктің тармақтарға бөліну қағидасы, бұл қағида билік органдары мен лауазымды тұлғалар тарапынан заңсыз әрекеттерді болдырмауға негізделген;

4) заңдылық қағидасы, бұл барлық мемлекеттік қызметшілердің Конституцияны, заңдар мен заңға сәйкес актілерді сақтау міндеттілігін білдіреді;

5) жариялылық қағидасы, бұл қағида нақты бір мемлекеттік органдардың  тәжірибелік қызметіне қатысты құқық субъектілерінің ақпараттармен танысуын білдіреді;

6) кәсібилік қағиадсы, бүл қағида мемлекеттік аппарат қызметінде мейлінше кәсіби қызметкерлерді пайдалануға қолайлы жағдайлар жасайды,

7) алқалық пен жалғызіліктіліктің үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік аппараттың демократиялық және бюрократиялық бастамаларының саналы сәйкестігін қамтамасыз етеді;

8) сайлаушылық пен тағайындаушылықтың үйлесу қағидасы, бұл қағида мемлекеттік басқарудағы орталықтандыру мен орталықсыздандырудың тиімді байланысын білдіреді;

9) бағыныстылық (иерархичность) қағидасы, бұл қағида мемлекеттік органдардың мемлекеттік аппараттағы әртүрлі деңгейде орналасқанын білдіреді.

 

4. Мемлекет органдарының түсінігі және түрлері. Мемлекеттік орган– бұл мемлекеттік міндеттерді орындаушы және осы мақсатта сәйкес биліктік өкілеттіктерді иеленген ұйым немесе мекеме. Әрбір мемлекеттік органға мыналар тиесілі: а) оның оралымды басқаруындағы мемлекеттік, қазыналық мүліктер; ә) қаржы құралдары, банктегі есепшот, бюджеттен қаржыландыру көзі; б) өзіне тән ұйымдастырушылық құрылымы, онымен байланысты қызметтік бағыныстылық және қызметтік тәртіп жүйесі; в) биліктік өкілеттіктердің қажетті көлемі, олардың негізінде лауазымдық тұлғалар мен алқалық органдар заңды міндетті әрекеттерді жүзеге асырады.

Мемлекеттік органдардың түрлері:

1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысанына қарай мемлекет органдары өкілдік, атқарушылық, сот, прокурорлық және басқа да бақылаушы-қадағалаушы органдар болып бөлінеді.

2. Биліктің тармақтарға бөліну қағидасы бойынша– заң шығарушы, атқарушы және сот органдары.

3. Қызметінің құқықтық нысандары бойынша– құқықшығарушы, құқыққолданушы және құқыққорғаушы органдар.

4. Бағыныстылық деңгейіне байланысты–республикалық және жергілікті органдар.

5. Өкілеттіктерінің мерзіміне байланысты–тұрақты (қызмет ету мерзімі шектеусіз түрде құрылады) және уақытша (қысқа мерзімді мақсаттарға жету ұшін құрылады).

6. Құзіретінің сипатына қарай–жалпы (мысалы, Үкімет) және арнайы (мысалы, министрлік) құзіретті органдар.





7 тақырып. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ

 

1. Мемлекет нысанының түсінігі.

2. Басқару нысаны.

3. Мемлекеттік құрылым нысаны.

4. Саяси режим.

 

1. Мемлекет нысанының түсінігі.Мемлекет нысаны–бұл қоғамның басқару, мемлекеттік құрылым және саяси режим нысандарынан  құралған құрылымдық ұйымдастырылуы.

 

2. Басқару нысаны–бұл мемлекеттік биліктің жоғары органдарының өкілеттіктерінің өзара қатынасы, олардың құрамы мен құрылу тәртібі. Басқару нысаны жоғары билікті жалғыз адамның немесе сайланбалы алқалық органның  жүзеге асыруына байланысты ерекшеленеді. Осыған сәйкес, басқарудың негізгі түрлері болып монархия мен республика болып табылады.

Монархия–бұл жоғары мемлекеттік биліктің бір тұлғада ғана, монархта, болуымен сипатталатын басқару нысаны. Монарх билікті мұрагерлік бойынша өмір бойы иеленеді.

Егер монарх мемлекеттік биліктің жалғыз органы болып табылса, бұл монархия шектелмеген деп аталады, ал жоғарғы билік монарх пен басқа бір органның арасында бөлінсе, бұл монархия шектелген деп аталады. Шектелген монархиялар, өз кезегінде, өкілдік (дуалистік) және парламантарлық болып екіге бөлінеді. Өкілдік монархияда монарх атқарушылық билікті жүзеге асыра алады, ол үкіметті құру, министрлерді тағайындау, вето және парламентті тарату құқықтарын иеленеді. Ал парламентарлық монархияда монархтың құқықтық жағдайы әлдеқайда шектелген болады, монарх тағайындаған министрлер парламенттің сенімсіздік вотумына тәуелді болады және монарх заңда көзделген жекелеген жағдайларда ғана парламентті тарата алады.

Республика–жоғары мемлекеттік билік белгілі бір мерзімге сайланатын сайланбалы органға тиесілі басқару нысаны. Халықтың қай бөлігінің мемлекеттік биліктің жоғары органдарын сайлауға қатыса алатынына байланысты республика аристократиялық және демократиялық болып екіге бөлінеді.

Демократиялық мемлекеттер, өз кезегінде, төмендегідей түрлерге бөлінеді:1) парламенттік, бұл мемлекетте  саяси  өмірдегі шешуші рөл парламент сайлаған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұл мемлекетте сайланға ел басшысы үкіметтің де басшысы болып табылады, сол себепті, ол үкімет мүшелерін тағайындайды және оларды қызметінен босатады; 3) аралас, бұл мемлекетте үкіметті президент пен парламент бірлесе отырып құрайды.         

3. Мемлекеттік құрылым нысаны– бұл мемлекеттің аумақтық құрылымы, оның құрамдас бөліктерінің және осы бөліктердің әрбірінің мемлекетпен қарым-қатынасының сипаты. Барлық мемлекеттер өздерінің мемлекеттік құрылымы бойынша жай және күрделі болып екіге бөлінеді.

Жай немесе біртұтас мемлекет –бұл өз ішінде бөлінбейтін тұтас мемлекет, оның өз ішінде дербес мемлекеттік құрылымдар болмайды, бұл мемлекетте жоғары органдардың біртұтас жүйесі, заңнаманың ортақ жүйесі, ортақ сот жүйесі, ортақ азаматтығы мен салықтардың бір каналды жүйесі болады.

Күрделі мемлекет – бұл белгілі бір дәрежедегі дербестікке ие жекелеген мемлекеттік құрылымдардан құралған мемлекет. Күрделі мемлекеттерге империялар, федерациялар, конфедерациялар, достастықтар мен одақтастықтар жатады.

Империялар күштеу арқылы құрылатын күрделі мемлекеттер, бұларда құрамдас бөліктердің жоғары билікке бағыныстылық деңгейі әртұрлі болған. Империялардың басты ерекшелігі–олардың құрамдас бөліктерінің ешқашан ортақ мемлекеттік-құқықтық мәртебесі болмаған.

Конфедерация империяға қарағанда ерікті негізде құрылады. Бұл нақты бір тарихи кезең шегінде белгілі бір мақсаттарға жету үшін құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құраған егеменді мемлекеттер халықаралық-құқықтық қатынастар субъектісі болып қала береді, оларда өз азаматтығы, билік, басқару және сот әділдігі органдарының жүйесі болады.

Федерация –бұл күрделі, одақтас мемлекет, оның бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады және және белгілі бір дәрежеде мемлекеттік егемендікке ие болады; федерацияда жоғарғы федералдық органдар мен федералдық заңнамамен қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамасы да болады; федерауияда салықтың екіканалды жүйесі пайдаланылады, оның белгілерінің бірі болып қосазаматтық табылады. Федерациялар аумақтық немесе ұлттық-мемлекеттік қағида бойынша құрылуы мүмкін.

Достастық–бұл  ортақ белгілермен, біртектіліктің белгілі бір деңгейімен сипатталатын  мемлекеттердің ұйымдастырушылық бірлестігі. Оларды біріктіретін белгілер экономикаға, құқыққа, тілге, мәдениетке, дінге қатысты болуы мүмкін. Достастықтың мүшелері–бұл толығымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер, халықаралық қатынастардың субъектілері.

Одақтастық– бұл  қоғамды мемлекеттік ұйымдастырудағы ауыспалы нысан. Одақтастықтың негізінде көп жағдайда мемлекетаралық шарт болады. Ол одақтастыққа кіретін мемлекеттердің интеграциялық байланыстарын күшейте түседі және оларды конфедеративтік бірлестікке қарай итермелейді.    

 

4. Саяси режим–бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыруға жәрдемдесетін тәсілдер мен әдістер. Мемлекеттік биліктегі тәсілдер мен әдістердің жиынтығына қарай екі түрлі режимді бөліп атауға болады–демократиялық және антидемократиялық режимдер.

Демократиялық режимнің белгілері:

1) халық мемлекеттік билікті жүзеге асыруға тікелей (азаматтардың референдумға қатысуы) және өкілдік (халықтың билікті өзі сайлаған өкілдік органдар арқылы жүзеге асыруы) демократия арқылы қатысады;

2) шешімді көпшілік азшылықтың мүдделерін ескере отырып қабылдайды;

3) мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарының сайланбалылығы және ауыспалылығы, олардың сайлаушыларға есеп беруі, жариялылық;

4) сендіру, келісу, келісімге келу әдістері жиі қолданылады;

5) қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы заңның үстемдігі;

6) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жарияланады және шын мәнінде қамтамасыз етіледі;

7) саяси плюрализм, соның ішінде көппартиялылық;

8) биліктің тармақтарға бөлінуі және т.б.

Антидемократиялық режимнің бірнеше түрі болады: тирания, деспотизм, фашизм, тоталитарлық және авторитарлық режимдер. Антидемократиялық режимге мына белгілер тән:

1) бір саяси партияның үстемдігі;

2) бір ресми идеологияның болуы;

3) бір меншік түрінің болуы,

4) саяси құқықтар мен бостандықтарды жоққа шығару;

5) қоғамның сословиелік, касталық және т.б. белгілер бойынша бөлінуі;

6) халықтың төмен экономикалық деңгейі,

7) мәжбүрлеу мен жазалау шаралаының үстемдігі;

8) сыртқы саясаттағы агрессиялық сипаттағы әрекеттер және т.б.





8 тақырып. МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ

 

1. Мемлекет типінің түсінігі.

2. Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл.

3. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл.

 

1. Мемлекет типінің түсінігі. Мемлекет типі сәйкес тарихи кезеңде туындайтын оның маңызды жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Белгілі бір кезеңдегі барлық мемлекеттерге белгілі бір сипаттар тән болып келеді. Мемлекеттерді типке бөлу негізінен формациялық және өркениетті тәсілдер тұрғысынан жүзеге асырылады.

   

2. Мемлекеттерді типке бөлудегі формациялық тәсіл. Формациялық тәсілдің шегінде негізгі талап ретінде әлеуметтік-экономикалық факторлар, яғни, қоғамдық-экономикалық формация орын алады. Бұл тәсіл тұрғысынан мемлекет типі қоғамның экономикалық базисімен тығыз байланысты қоғамдық құрылымға сәйкес мемлекеттің өзара тығыз байланысты белгілерінің жиынтығы ретінде анықталады. Экономикалық базистің типтеріне қарай  мемлекеттің төмендегідей типтерін бөліп қарастырады: құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттер.

Бұл типологияның артықшылықтары болып екі мәселе табылады: мемлекеттерді әлеуметтік-экономикалық негізінде бөлу идеясы өте дұрыс, себебі, шынымен де  бұл факторлар қоғамға зор әсерін тигізеді, ол мемлекеттің дамуының табиғи-тарихи сипатын, кезеңділігін көрсетеді. Ал формациялық теорияның әлсіз жағы оның тарихтың әртүрлі сипаттарын ескермеуінен  және рухани факторларды бағаламауынан көрінеді.

 

3. Мемлекеттерді типке бөлудегі өркениетті тәсіл. Өркениетті тәсіл шегінде негізгі талаптар ретінде рухани факторлар– мәдени, діни, ұлттық және т.б. факторлар орын алады. Өркениет–бұл  қоғамның діни, ұлттық, географиялық және тағы да басқа белгілерінің ортақтығымен ерекшеленетін тұйық және локальды сипаты. Өз дамуында өркениет бірнеше кезеңдерден өтеді:

 І кезең –локальды өркениеттер, олардың әрқайсысының өзара байланысты әлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекет те, болады (ежелгіегипеттік, шумерлік, үнділік, эгейлік және т.б. өркениеттер).

ІІ кезең–белгілі бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше өркениеттер (үндлік, қытайлық, батыс еуропалық, исламдық және т.б. өркениеттер).

ІІІ кезең– өз мемлекеттілігімен ерекшеленетін қазіргі кезгі өркениеттер, бұл өркениеттер енді-енді қалыптасып келе жатыр, бұларға әлеуметтік-саяси құрылымдардың дәстүрлі және қазіргі кезгі түрлерінің қатар өмір сүруі тән.

Өркениеттер мен олардың мемлекеттіліктерін типке бөлудің басқа да негіздері бар: хронологиялық, генетикалық, діни жән т.б.





9 тақырып. ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІ

 

1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі.

2. Саяси жүйелердің түрлері.

3. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі.

 

1. Қоғамның саяси жүйесінің түсінігі. Қоғамның саяси жүйесі–бұл белгілі бір саяси функцияларды атқарушы мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік институттардың жүйесі. Мұндай институттардың қатарына қоғамдық өмірдің билікке байланысты саласына қатысушы мемлекет, партиялар, кәсіптік одақтар және басқа да ұйымдар мен қозғалыстар жатады. Саяси жүйе сыртқы және ішкі саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз етеді, әлеуметтік топтардың мүдделерін қалыптастырады, білдіреді және қорғайды. Оның сипаты, ең алдымен, осы саяси жүйенің пайда болған және қызмет ететін әлеуметтік ортасы арқылы анықталады:

1. Еңбек нәтижелері саналы түрде мемлекеттік ұйымдасқан адамдардың ерекше тобымен бөлінетін әлеуметтік орта. Мұндай ортада меншіктің мемлекеттік және қоғамдық түрлері орын алады; өзіндік меншікке рұқсат берілуі мүмкін, ал жеке меншік мүлдем болмайды. Мұндай саяси жүйелерде мемлекеттік билік қоғамның экономикалық өміріне тоталитарлы түрде араласады; мемлекет идеологиясынан өзгеше ойлау басып-жаншылып отырады; мемлекеттік идеология, дін, мәдениет, білім, ғылым қалыптасады. Билікте тек бір саяси партия болады.

2. Әлеуметтік ортаның екінші түрі қоғамның экономикалық өмірінің нарықтық-ақшалық негізіне, еркін кәсіпкерліктің тәжірибесі мен идеологиясына негізделеді. Мұндай саяси жүйелерде мемлекет нарықтық экономика үшін жағдайларды ұйымдастырушы ретінде көрініс табады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Мұндай жүйеде партиялар билікті сайлау кампанияларына қатысу арқылы жаулап алуға тырысады; құқықтық нысандар саяси мақсаттарға жетудің негізгі құралына айналады.

3. Әлеуметтік ортаны ұйымдастырудың үшінші түрі–аралас түр, ол конвергенция деген атқа ие болды. Конвергенциялық саяси жүйелер бір әлеуметтік ортадан екінші әлеуметтік ортаға өту кезінде пайда болады. Конвергенциялық саяси жүйелерге әртүрлі мақсаттағы және мазмұндағы көптеген саяси институттардың араласуы тән болып келеді.

    

2. Саяси жүйелердің түрлері. Саяси жүйелердің пайда болатын әлеуметтік ортасының сипатына қарай мынадай саяси жүйе түрлері болады: тоталитарлық, либералдық-демократиялық және аралас жүйелер; ал өзара байланысу сипатына қарай ашық және жабық саяси жүйелер болады.

 

3. Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет саяси жүйеге белгілі бір жекелеген органдары арқылы  емес, өзіндік бір саяси, аумақтық, құрылымдық бөлік ретінде кіреді. Ол өз функцияларын басқа әлеуметтік инстиуттармен, партиялармен, кәсіптік одақтармен, жергілікті басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде жетекші рөлді иеленген, себебі:

а) оның аумақтық шекараларында азаматтық белгісі бойынша біріккен халықтың жалғыз ресми өкілі рөлін атқарады;

ә) егемендіктің жалғыз иесі болып табылады;

б) қоғамды басқаруға бағытталған әлеуметтік аппараты болады;

в) қарулы құрылымдары болады;

г) құқықшығармашылыққа қатысты монополияға ие;

д) материалдық құндылықтардың ерекше жиынтығына (мемлекеттік меншік, бюджет, валюта және т.б.) ие.





10 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ

 

1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары.

2. Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.

3. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі.

 

1. Құқықтық мемлекеттің түсінігі және қағидалары. Құқықтық мемлекет–бұл адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының толық түрде қамтамасыз етілуіне және құқықбұзушылықтарды болдырмау мақсатында мемлекеттік билікті құқықпен мейлінше байланыстыруға  жағдай жасаушы саяси билік ұйымы.

Құқықтық мемлекеттің мәнін қарастыруда оның негізгі екі жағын (екі негізгі қағиданы) бөліп қарастыруға болады:

1) мазмұнды жағы– адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мейлінше толық көлемде қамтамасыз етуден, тұлға үшін құқықтық ынталандыру режимін орнықтырудан көрінеді;

2) формальды-заңды жағы–мемлекеттік билікті құқықпен байланыстырудан, мемлекеттік құрылымдар үшін құқықтық шектеу режимін орнықтырудан көрінеді.

Сонымен қатар, құқықтық мемлекеттің қағидасына мыналар да жатады:

- билікті заңсыз пайдалануды болдырмау мақсатында оны заңшығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлу;

- заңның үстемдігі, яғни, биліктің жоғары органымен барлық конституциялық тәртіптерді сақтай отырып қабылданған заң атқарушылық билік актілерімен жоққа шығарылуы, өзгертіліуі және       тоқтатылуы мүмкін емес;

- мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі;

- қоғамдағы құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейі;

- азаматтық қоғамның болуы және тарапынан құқық субъектілерінің заңдарды орындауына бақылау жүргізілуі.

 

2. Биліктің тармақтарға бөлінуі құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде.  Бұл қағиданы алғаш рет Д.Локк пен Ш.Монтескье ұсынған болатын. Қағиданың басты талабы–саяси бостандықты бекіту, заңдылықты қамтамасыз ету және белгілі бір әлеуметтік топтың, мекеменің немесе жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң шығарушылық (халық сайлайтын және қоғамды дамытуды заңдар қабылдау жолымен жүзеге асыруға бағытталған), атқарушылық (биліктің өқілдік органы тағайындайтын және заңдар мен оралымдық-шаруашылық қызметті жүзеге асырумен айналысатын) және сот (бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің, кінәлілерді әділетті түрде жазалаудың кепілі болып табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Және осы әр бір билік түрлері дербес және бір-бірін тежей отырып, өз функцияларын органдардың ерекше жүйесі арқылы және арнайы нысандарда жүзеге асыруы тиіс.

Констиуцияда бекітілген «тепе-теңдік және тежемелік жүйесің заң шығару, атқарушы, сот билігінің нақты бір билік түріне қатысты құқықтық шектеулерінің жиынтығын білдіреді. Мысалы, заң шығару билігіне қатысты тежемелік жүйесінде ерекше рөлді Президент иеленген, ол заң шығарушыға қатысты вето құқығын иеленеді; атқарушы билікке қатысты тежемелік сипатта болып президент өкілеттіктерінің мерзімі, импичмент, сенімсіздік вотумы, атқарушы органдардың жауапты қызметкерлеріне заңшығарушылық құрылымға сайлануға тыйым салу, коммерциялық қызметпен айналысу табылады; сот билігі  үшін конституцияда көрініс тапқан құқықшектеуші құралдар болып мыналар табылады: кінәсіздік презумпциясы, қорғану құқығы, азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі, іс жүргізудің жариялылығы мен жарыспалылығы, соттарға отвод жариялау және т.б.

 

 3. Мемлекет пен тұлғаның өзара жауапкершілігі. Бұл құқықтық мемлекеттің дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси билікті шектеудің өзінше бір тәсілі, ол сасяи биліктің иесі ретіндегі мемлекет пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі азаматтың арасындағы қарым-қатынастардың адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді. Қоғам мен тұлғаның бостандығын заңшығарушылық нысанда бекіте отырып, мемлекет  өз шешімдері мен әрекеттерінде белгілі бір шектеулерді иеленеді. Заң арқылы ол өзінің азаматтармен, қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттермен қарым-қатынастарындағы әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді өз мойнына алуы тиіс.

Құқыққа бағына отырып, мемлекеттік органдар ондағы ережелерді бұза алмайды және осы міндеттерді орындамағаны үшін жауапкершілікке тартылады. Заңның мемлекеттік билік үшін міндеттілігі әкімшіліктік қателіктерді болдырмауға бағытталған кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі. Оларға Үкіметтің өкілдік органдардың алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің кез-келген деңгейдегі  лауазымды тұлғаларының нақты бір тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын бұзғандығы, билікті асыра пайдаланғаны, қызметтік жағдайын асыра пайдаланғаны үшін тәртіптік, азаматтық-құқықтық және қылмыстық жауапкершілігі, импичмент және т.б. жатады.

Жалпы қауымның мемлекеттік құрылымдардың өз міндеттерін орындауды бақылауының нысандары болып референдумдар, депуттардың сайлаушылар алдында есеп беруі және т.б. табылады.

Тұлғаның  мемлекет  алдындағы жауапкершілігі де дәл осы құқықтық бастамалар негізделеді. Мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқықтық сипатта болуы, ол тұлғаның бостандығын бұзбауы және жасаллған құқықбұзушылықтың ауырлығына сай болуы тиіс. Сонымен, мемлекет пен тұлғаның арасындағы қарым-қатынастар өзара жауапкершіліктің негізінде жүзеге асырылуы тиіс.





11 тақырып. МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚОҒАМ

 

1. Мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы.

2. Азаматтық қоғамның түсінігі және құрылымы.

 

1. Мемлекет пен қоғамның өзара қатынасы. Қоғам–бұл, кең мағынада, адамдардың бірлескен қызметінің тарихи қалыптасқан нысандарының жиынтығы немесе, тар мағынада, әлеуметтік жүйенің тарихи нақты типі, қоғамдық қатынастардың белгілі бір нысаны.

Мемлекет–бұл саяси биліктің саяси-аумақтық, егеменді түрде ұйымдастырылуы. Қоғам мен мемлекет–әртүрлі түсініктер. Біріншісі екіншісіне қарағанда кең болып келеді, себебі, қоғамда мемлекетпен қатар мемлекеттік емес құрылымдар да (саяси партиялар, саяси қозғалыстар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, еңбек ұжымдары және т.б.) болады. Мемлекет қоғамның саяси бөлігі, элементі болып табылады.

Мемлекет қоғамда орталық орынды және басты рөлді иеленген. Мемлекеттің сипаты бойынша бүкіл қоғамға. Оның мәніне сипаттама беруге болады. Мемлекет қоғамға қатысты оның істерін шешу, басқару құралы рөлін атқарады. Қоғам мен мемлекеттің хронологиялық шектері де әртүрлі болып келеді: біріншісі екіншісіне қарағанда ерте пайда болған және бай даму тарихына ие. Дамыған қоғамның негізінде пайда болған мемлекет оған қатысты салыстырмалы түрдегі дербестікті иеленеді.

 

 2. Азаматтық қоғамның түсінігі және құрылымы. «Азаматтық қоғамң түсінігін Аристотель, Цицерон, Гроций, Т.Гоббс, Дж.Локк, Гегель, Маркс және т.б. ойшылдар қалыптастырған. Барлық ғалымдар азаматтық қоғамдағы негізгі идея ретінде адам идеясын таниды. Азаматтық қоғам–бұл олардың көмегімен жеке тұлғалар мен топтардың мүдделері қанағаттандырылатын адамгершілік, діни, ұлттық, әлеуметтік-экономикалық, отбасы институттары мен қатынастарының жиынтығы.

Азаматтық қоғамның құрылымына мыналар кіреді:

1) мемлекеттік емес, әлеуметтік-экономикалық қатынастар мен институттар (меншік, еңбек, кәсіпкерлік);

2) мемлекеттен тәуелсіз өндірушілердің жиынтығы (жеке фирмалар және т.б.);

3) қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер;

4) саяси партиялар мен қозғалыстар;

5) тәрбиелеу мен мемлекеттік емес білім беру саласы;

6) мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдарының жүйесі;

7) отбасы;

8) шіркеу және т.б.

Азаматтық қоғамның белгілері:

- адам мен азаматтың құқықтар мен бостандықтарының мейлінше толық қамтамасыз етілуі;

- өзін-өзі басқару;

- оның құрылымдары мен адамдардың әртүрлі топтарының бәсекелестігі;

еркін түрде қалыптасатын қоғамдық көзқарас пен плюрализм;

-  жалпы ақпараттану мен адамның ақпаратпен танысу құқығының шын мәнінде жүзеге асырылуы;

- өмір сүру координация қағидасына негізделеді (мемлекеттік аппарат кезінде субординация қағидасы үстемдік құрады);

- экономиканың көпжақтылығы;

- биліктің заңды және демократиялық сипаты;

- құқықтық мемлекет;

- адамдардың жақсы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін мемлекеттің күшті әлеуметтік саясаты және т.б.



12 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

 

1. Мемлекетке дейінгі кезеңдегі нормаларға жалпы сипаттама. Мемлекетке дейінгі әлеуметтік нормалардың ерекшелігі болып олардың адамдардың күнделікті өміріне сіңе отырып рудың, тайпаның әлеуметтік-экономикалық біртұтастығын көрсетуі және қамтамасыз етуі табылды. Бұл еңбек құралдарының жетілмегендігімен, оның өндіру деңгейінің төмендігімен байланысты болды. Осыдан барып бірлесіп өмір сүру, қоғамдық меншікті қалыптастыру, өнімдерді теңдік негізінде бөлу қажеттігі туындады, ал бұл жағдай, өз кезегінде, алғашқы қауымдық қоғам нормаларының табиғатына әсерін тигізді.

Мемлекетке дейінгі кезеңде болған нормалардың белгілері:

1) алғашқы қауымдық қоғамдағы қарым-қатынастар ең алдымен әдет-ғұрып нормаларымен, яғни, ұзақ уақыт бойы қолдану нәтижесінде әдетке айналған, тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс ережелерімен реттелген;

2) жазбаша нысандағы көрінісі болмастан, адамдардың жүріс-тұрысы мен санасында өмір сүрген;

3) әдеттің, сонымен қатар, сендіру және мәжбүрлеу (рудан қуу) шараларымен қамтамасыз етілген;          

4) оларда негізгі реттеу тәсілі болып тыйым (табулар жүйесі, құқықтар мен міндеттердің болмауы) табылған;

5) олар ру мен тайпаның барлық мүшелерінің мүдделерін білдірген.

 

2. Құқықтың пайда болуының ерекшеліктері. Құқық әлеуметтік институт ретінде мемлекетпен бірге пайда болады, себебі, көп жағдайда олар бір-бірінің тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Мемлекеттің құқықсыз өмір сүре алмайтыны секілді, құқық та мемлекетсіз өмір сүре алмайды: құқық мемлекеттегі с аяси билікті ұйымдастырса, мемлекет заң нормаларын орнықтырады, қолданады және оларға кепілдік береді.

Құқық тарихи тұрғыда таптық құбылыс ретінде пайда болып, ең алдымен, экономикалық үстемдік құрушы таптардың еркі мен мүдделерін білдірді. Егер әдет-ғұрыптар адамдардың санасы мен жүріс-тұрысында бекітілсе, құқықтық нормалар жалпыға мәлім болу мақсатында жазбаша рәсімделе басталды. Құқықтың пайда болуы–әлеуметтік байланыстардың күрделенуінің, қоғамдағы қарама-қайшылықтардың таралуын әлеуметтік нормалардың реттей алмауының салдары.

Құқықтық нормалар негізгі үш жолмен қалыптасты:

1) мононормалардың (алғашқы қауымдық әдет-ғұрыптардың) әдет құқығының нормаларына айналуы және осыған байланысты оларды мемлекеттің санкциялауы;

2) құқық нормаларынан құралған арнайы құжаттарды–нормативтік актілерді–шығарудан көрініс тапқан мемлекеттің құқықшығармашылық қызметі;

3) сот және әкімшілік органдарымен қабылданатын нақты шешімдерден құралған және басқа да ұқсас істерді шешуде үлгілік сипатты иеленетін  прецеденттік құқық.





13 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ

 

1. Құқықтың түсінігі және белгілері.

2. Құқықтың мақсаты.

3. Құқықтың құндылығы.

4. Құқықтың мәні.

5. Құқықтың объективтік және субъективтік мағынадағы түсінігі. Табиғи құқық. Позитивтік құқық. Бұқаралық және жеке құқық.

6. Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші ретінде.

 

1. Құқықтың түсінігі және белгілері. Құқық–бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Құқықтың белгілері:

еріктілік сипаты;

жалпыға міндеттілігі;

нормативтілігі;

мемлекетпен байланысы;

формальды анықталғандығы;

жүйелілігі.

 

2. Құқықтың мақсаты. Құқықтың қоғамдық жоғарғы мақсаты қоғамдағы бостандықты нормативтік тәртіпте қамтамасыз етуінен және кепілдеуінен, әділеттілікті қалыптастыруынан, қоғамдық өмірден қателіктер мен өз бетімен  кетушіліктерді жоя отырып, қоғамдағы экономикалық және рухани факторлардың әрекет етуіне мейлінше жағдай жасауынан көрініс табады.

 

3. Құқықтың құндылығы–бұл құқықтың азаматтардың және жалпы қоғамның әлеуметтік әділетті қажеттіктері мен мүдделерін қамтамасыз ету құралы мен мақсаты ретінде қызмет ете алу қабілеті. Құқықтың әлеуметтік құндылығының төмендегідей негізгі көріністерін атап өтуге болады:

1) құқық адамдардың әрекеттеріне ұйымдастырушылықты, тұрақтылықты, үйлесімділікті дарыта отырып, олардың бақылануын қамтамасыз етеді, осы арқылы ол қоғамдық қатынастарға реттеушілік элементін енгізе отырып, оларды өркениетті құбылысқа айналдырады;

2) құқық тұлғалардың ерекше мүдделерін үйлестіру арқылы олардың жүріс-тұрысы мен қызметіне әсерін тигізеді, яғни, құқық жеке мүдделерді басып-жаншымайды, керісінше, оны қоғамдық мүддемен үйлестіреді;

3) құқық тұлғаның қоғамдағы бостандығын көрсетуші және анықтаушы болып табылады және осы бостандықтың шегін, шамасын анықтайды;

4) құқық әділеттілік идеясын көрсету қабілетіне ие, яғни, құқық материалдық игіліктердің дұрыс және әділетті бөлінуінің талаптарын орнықтырады, барлық азаматтардың заң алдындағы теңдігін бекітеді;

5) құқық қоғамдық дамудың тарихи кезектілігіне сәйкес қоғамның жаңаруының қайнар көзі болып табылады; әсіресе, оның құндылығы тоталитарлық режимдердің құлауы мен жаңа нарықтық механизмдердің бекітілуі жағдайларында өсе түседі;

6) құқықтық тәсілдер халықаралық және ұлтаралық сипаттағы мәселелерді шешудің негізі және жалғыз құралы болып табылады.

         

4. Құқықтың мәні өркениеттілік жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеуден,нормативтік негізде қоғамның тұрақты ұйымдастырылуына жете отырып, демократияның, экономикалық бостандықтың, тұлға бостандығын жүзеге асырылуынан көрінеді.

Құқықтың мәнін қарастыруда екі аспектіні ескерудің маңызы зор:1) формальдық–кез-келген құқықтың ең алдымен реттеуші екендігі; 2) мазмұндық–осы реттеушінің кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Құқықтың мәнін түсінуде келесі тәсілдерді бөліп атауға болады:

- таптық, бұның шегінде құқық  экономикалық үстемдік құрушы таптың заңда көрініс тапқан мемлекеттік еркін білдіретін, мемлекетпен кепілденген заң нормаларының жүйесі ретінде анықталады;

- жалпыәлеуметтік, бұның шегінде құқық қоғамдағы әртүрлі таптардың, әлеуметтік топтардың арасындағы келісімнің көрінісі ретінде қарастырылады.   

 

 5. Құқықтың объективтік және субъективтік мағынадағы түсінігі. Табиғи құқық. Позитивтік құқық. Бұқаралық және жеке құқық. Объективтік құқық–бұл қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі. Объективтік құқық–бұл нақты бір мемлекеттегі белгілі бір кезеңдегі заңнама, заң әдеттері, заңды прецеденттер және нормативтік шарттар. Оның объективтілігі жеке тұлғаның еркі мен санасынан тәуелсіз болып, оған тиесілі болмауынан көрініс табады.

Субъективтік құқық–бұл тұлғаның жеке мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, заңды мүмкін жүріс-тұрыстың шамасы. Субъективтік құқықтар ретінде адамның нақты құқықтарын (еңбек етуге, білім алуға және т.б. құқық) атауға болады, олардың субъективтілігі тұлғамен байланыстылығынан, оған тиесілігінен және оның санасы мен еркінен тәуелділігінен көрінеді.

Заңды мағынадағы құқықпен (объективтік және субъективтік құқықтар) қатар табиғи құқық та болады, ол өмір сүруге, бостандыққа  және т.б. құқықтарды қамтиды. Табиғи құқықтың қатарына жататын құқықтар бір жерде бектілген-бектілмегеніне қарамастан өмір сүреді, олар өмірдің өзінен тікелей туындайды.        

Табиғи құқыққа қарағанда заңды мағынадағы құқық (объективтік және субъективтік құқық) позитивтік құқық ретінде көрініс табады, яғни, олар заңдар мен басқа да қайнар көздерде бекітілген.

Позитивтік құқықтың негізгі сипаттары:

а) оны адамдар немесе қоғамдық құрылымдар–заңшығарушылар, соттар, құқық субъектілер қалыптастырады, яғни, олардың шығармашылығының, мақсатты ерікті қызметінің нәтижесі болып табылады;

ә) ол заңдар немесе басқа да қайнар көздер түрінде, яғни, жай ой, идея түрінде ғана емес, нақты сыртқы көрінісі бар ақиқат ретінде өмір сүреді.

Құқықтың пайда болу кезінен бері  және оның дамуы барысында оның бір мезетте әрі қарама-қайшы, әрі өзара байланысқан екі жағы анықталды. Бірінші жағы–бұқаралық-құқықтық жағы, екінші жағы–жеке-құқықтық жағы.

Бұқаралық құқық–бұл мемлекеттік істер саласы, яғни, билік пен бағыныстылық қатынастарына негізделген мемлекеттің бұқаралық билік ретіндегі және барлық бұқаралық институттардың  құрылымы және қызметі.

Жеке құқық–бұл жеке істер саласы, яғни, дербестік, субъектілердің заңды теңдігі  бастамаларына негізделген еркін тұлға, институттар мәртебесі.

 

6. Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші ретінде. Құқықтың түсінігіне кірген аса маңызды белгілерінің бірі болып оның мемлекетпен тығыз байланысы табылады. Бұл белгі мыналардан көрініс табады:

1) мемлекет құқықты ресми түрде орнықтырып, оның орындалуын мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді;

2) құқық мемлекеттік еріктің нормативтік көрінісі бола тұра, қоғамдық қатынастарды таптық, жалпыәлеуметтік және басқа да мүдделерге сәйкес реттейді;

3) құқық жалпыға міндетті сипатқа ие, бұл оның ерекше әлеуметтік реттеуші, заңды және заңсыз әрекеттерді өлшеуші ретінде көрініс табуына мүмкіндік береді.  

4) басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда құқықтың реттеушілік рөлінің ерекшелігі оның нормаларының өкілдік-міндеттеуші мазмұнымен байланысты.





14 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫ ТҮСІНУДЕГІ ҚАЗІРГІ КЕЗГІ БАҒЫТТАР

 

1. Нормативистік бағыт.

2. Құқықтың табиғи-құқықтық  теориясы.

3. Құқықтың діни теориясы.

4. Құқықтың тарихи мектебі.

5. Психологиялық бағыт.

6. Социологиялық бағыт.

7. Марксистік бағыт.

8. Интегративтік бағыт.

 

1. Нормативистік бағыт. Оны жақтаушылар (Штаммлер, Новогородцев, Кельзен және т.б.) құқыққа мемлекетпен қорғалатын нормалар жиынтығы ретінде анықтама береді. Нақты айтқанда, Кельзеннің концепциясына сәйкес, құқық нормалар жүйесі (пирамидасы) ретінде түсіндіріледі, оның ең басында заңшығарушы қабылдаған негізгі (егеменді) норма тұрады, және  бұл жердегі әрбір төменгі норма өз заңдылығын заңды күші жоғары нормадан алады. Құқық туралы нормативистік бағыттың мазмұны ақиқатқа мемлекет қабылдаған нормативтік актілер негізінде қарау арқылы анықталады.

 

2. Құқықтың табиғи-құқықтық  теориясы. Бұл құқық теориясын жақтаушылар (Т.Гоббс, Д.Локк, А.Радищев және т.б.) мемлекет орнықтыратын құқыққа қоса адамға тумысынан берілетін табиғи құқық та болады деп санаған. Бұл–өмір сүруге, бостандыққа, теңдікке, меншікке және т.б. құқық. Яғни, табиғи құқық (адамның табиғи, мәңгі, өзгермейтін құқықтарының жиынтығы) –қолданыстағы құқыққа (заңдар, прецеденттер) қарағанда жоғары құқық, бұл өз бойына сана мен мәңгілік әділеттілікті сіңіре білген құқық. Бұл теорияның шеңберінде құқық пен заң бөліп қарастырылады, яғни, позитивтік құқықпен (мемлекет қабылдаған заңдармен) қатар адамға туған сәтінен тиесілі жоғары, шынайы, табиғи құқық та болады.

 

3. Құқықтың діни теориясы құқықты түсіндіруде құдай кітаптарына, ең алдымен, Інжілге негізделеді. Бұл теорияның өкілдері (Аристотель, Фома Аквинский және т.б.) егер адамға табиғи құқықтар туған сәтінен берілсе, оларды Құдай беруі мүмкін деп санаған.

 

4. Құқықтың тарихи мектебі. Оның өкілдері (Ф.Савиньи, Гуго, Г.Пухта және т.б.) құқықты заңшығарушы қалыптастырмайды, ол халықтық рухтың, дамуы нәтижесінде тіл сияқты өз бетімен қалыптасады деп санаған. Құқықтанушы-ғалымдар халықтық құқықтық рухтың көріністерін дәл тауып, оның ережелерін заң формулалары арқылы көрсетуі тиіс, ал заңшығарушы дайын құқықты тауып, оны қолданыстағы заңнамаға айналдыруы тиіс.

 

5. Психологиялық бағыт. Бұл теорияның өкілдері (Л.И.Петражицкий, Росс, И.М.Рейснер және т.б.) нормалармен қатар «құқықң түсінігіне адамдардың құқықтық санасын да, құқықтық эмоцияларын да енгізеді. Психологиялық бағыт кеңес билігінің алғашқы жылдарында аса кең қолданыста болған. Себебі, бұл кезде   жаңа заңдар қалыптаспаған болатын, тіпті, декреттердің өзінде соттардың істерді пролетарлық мемлекет мүддесіне сәйкес шешуінде құқықтық санаға жүгінуі танылған еді.

 

6. Социологиялық бағыт. Құқықтың социологиялық теориясының өкілдері (П.Эрлих, Жени, С.И.Муромцев және т.б.) құқық табиғи құқықтар мен заңдардан емес, заңдарды жүзеге асырудан көрінісі табады деп санаған, яғни, құқықты өз құқықтарын белгілі бір дәрежеде жүзеге асырушы жеке және заңды тұлғалардың қызметі ретінде түсіндірген. Құқық ретінде мемлекетті құру тәжірибесі де жарияланған.

 

7. Марксистік бағыт. Марксистік теорияның өкілдері (Маркс, Энгельс, Ленин және т.б.) құқықты экономикалық үстемдік құрушы таптың заңға айналған еркі ретінде түсіндірген. Және таптық еріктің құқығынан көрініс тапқан мазмұнды материалдық өндірістік қатынастардың сипатымен анықтаған.

 

8. Интегративтік бағыт. Бұл бағытқа сәйкес шын мәнінде кемшіліксіз құқықтың болуына күмән келтіріледі, сондықтан, аталған бағыттың өкілдері әртүрлі теориялардан өз ойларынша  ең  дұрыстарын таңдап алып, құқыққа мынадай анықтама береді: «Құқық–бұл еркін еріктердің  өзара байланыстағы күресі мен келісімін реттейтін, ресми қорғаумен қамтамасыз етілген және нақты бір қоғамда танылған теңдік пен әділеттілік нормативтерінің жиынтығың. 





15 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ФУНКЦИЯЛАРЫ

 

1. Құқықтың қағидаларының түсінігі және түрлері.

2. Құқықтың  функцияларының түсінігі және түрлері.

 

1. Құқықтың қағидаларының түсінігі және түрлері. Құқықтың қағидалары–бұл құқытың ерекше әлеуметтік реттеуші ретіндегі мәнін көрсететін негізгі бастамалар, ережелер, идеялар. Олар құқықтың заңдылығын, табиғатын және әлеуметтік мәнін көрсетеді және заңдардың өзінде тікелей көрініс тапқан немесе олардың мәнінен туындайтын жүріс-тұрыс ережелері болып табылады. Таралу саласына қарай жалпықұқықтық, салааралық және салалық қағидаларды бөліп қарастырады.

Жалпықұқықтық қағидалар барлық құқық салаларында күшке ие болып келеді. Оларға мына қағидалар жатады:

әділеттілік;

азаматтардың заң мен сот алдындағы заңды теңдігі;

ізгілік (гуманизм);

демократиялық;

құқықтар мен міндеттердің біртұтастығы;

сендіру мен мәжбүрлеуді үйлестіру.

Салааралық қағидалар бірнеше құқық саласының ерекше мәнді белгілерін сипаттайды. Олардың арасынан жарыспалылық және сот өндірісінің жариялылығы және т.б. қағидаларды бөліп атауға болады.

Салалық қағидалар тек бір саланың шеңберінде ғана әрекет етеді. Мысалы, азаматтық құқықта–мүліктік қатынастардағы тараптардың теңдігі қағидасы; қылмыстық құқықта–кінәсіздік презумпциясы.

Құқық қағидалары қоғамдық қатынастарды реттеуге қатысады, себебі, олар құқықтық әсер етудің жалпы бағыттарын анықтап қана қоймай, нақты бір іс бойынша шешімнің негіздемесіне де енуі мүмкін.

 

2. Құқықтың  функцияларының түсінігі және түрлері. Құқықтың функциялары–бұл құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеудегі рөлін көрсететін, құқықтық әсер етудің негізгі бағыттары.

Құқықтың функцияларын түрлерге бөлудің негізінде жатқан екі жақты шартты түрде бөліп қарастыруға болады:

1) сыртқы жақ, бұған сәйкес құқықтың әлеуметтік функциялары анықталады, олар: экономикалық (құқық өндірістік қатынастарды реттейді, меншік нысанын бекітеді және т.б.), саяси (құқық саяси қатынастарды, саяси жүйе субъектілерінің қызметін реттейді және т.б.), тәрбиелік (құқық белгілі бір идеологияны көрсетеді, тұлғаларға арнайы педагогикалық әсер етеді және т.б.) функциялар.

2) ішкі жақ, бұл құқықтың табиғатынан туындайды, олар–реттеуші және қорғаушы функциялар.

Реттеуші функция–бұл позитивтік жүріс-тұрыс ережелерін орынқтырудан, қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүдделеріне сәйкес қатынастарды дамытуыға жәрдем беру мақсатында құқық субъектілеріне субъективтік құқықтар беруден және заңды міндеттер жүктеуден көрініс табатын, құқықтық әсер етудің әлеуметтік мақсатпен байланысты бағыты.

Бұл функцияның шеңберінде оның екі түрін бөліп қарастырады: реттеуші статистикалық және реттеуші динамикалық функциялар.

Реттеуші статистикалық функция құқықтың қоғамдық қатынастарға оларды белгілі бір құқықтық инстиуттарда бекіту жолымен әсер етуінен көрінеді. Статистикалық функцияны жүзеге асыруда конституцияда бекітілген саяси құқықтар мен бостандықтар институты ерекше мәнге ие.

Реттеуші динамикалық функция құқықтың қоғамдық қатынастарға құқық субъектілерінің белсенді жүріс-тұрысын қамтамасыз ету жолымен әсер етуінен көрінеді. Ол азаматтық, әкімшілік, еңбек құқығының институттарынан көрініс табады.

Қорғаушы функция–бұл ерекше маңызды экономикалық, саяси, ұлттық және жеке қатынастарды қорғауға, заңды қорғау мен заңды жауапкершіліктің шамасын, оларды жүктеу мен орындаудың тәртібін орнықтыруға  бағытталған  құқықтық әсер етудің әлеуметтік мақсатпен байланысты бағыты.

 





 16 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҢ  ТИПТЕРІ

 

1. Құқықтың  типінің  түсінігі.

2. Құқықтың  тарихи типтері.

 

1. Құқықтың  типінің  түсінігі. Құқықтың тарихи типі–бұл белгілі бір экономикалық базиске тән барлық құқық жүйелерінің жалпы әлеуметтік сипаттарын көрсететін категория. Формациялық бағытқа сәйкес, базис қоғамдық даумыдағы шешуші фактор болып табылады, ол мемлекет пен қоғамның белгілі бір типін қалыптастырады. Экономикалық базистің типтеріне қарай құқықтың құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік типтерін бөліп қарастырады.

 

2. Құқықтың  тарихи типтері. Құқықтың құлиеленушілік типі–бұл құлиеленушілердің толыққұқылығын және құлдардың құқықсыздығын бекітетін, құлиеленуші таптың еркін білдіретін, құлиеленуші мемлекет қалыптастырған құқықтық нормалардың жүйесі. Бұл құқықтың мазмұны құлиеленуші таптың өмірінің материалдық жағдайларына сәйкес анықталады.

Құқықтың феодалдық типі– бұл бір сословиелердің артықшылығын және келесі бір сословиелердің кемсітілуін бекітетін, феодалдар табының еркін білдіретін сословиелік-құқықтық нормалардың жүйесі. Бұл құқықтың мазмұны феодалдар табының өмірінің материалдық жағдайларына сәйкес анықталады.

Құқықтың буржуазиялық типі–бұл капиталистердің еркін білдіретін және олардың мүдделеріне жауап беретін, мемлекетпен қалыптастырылған және қорғалатын  жалпыға міндетті нормалардың, жүріс-тұрыс ережелерінің жиынтығы.

Құқықтың социалистік типі–бұл халықтың еркін б ілдіретін, мемлекетпен қалыптастырылға және қамтамасыз етілетін жалпыға міндеті  заң нормаларының жиынтығы.

 



17 тақырып. ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚ

 

1. Әлеуметтік және техникалық нормалар.

2. Құқық пен моральдың арақатынасы.

3. Құқық және діни нормалар.

4. Құқық және корпоративтік нормалар.

5. Құқық және әдет-ғұрып.

 

1. Әлеуметтік және техникалық нормалар. Қоғам реттеушіліксіз өмір сүре алмайды, ол дегеніміз адамдардың өмір сүрудің әртүрлі салаларындағы жүріс-тұрысын ретке келтіру. Реттеу нормалардың көмегімен жүзеге асырылады, ал нормалар, өз кезегінде, техникалық және әлеуметтік болып бөлінеді.

Техникалық нормалар–бұл адамдардың еңбек құралдарын және табиғат заттарын дұрыс қолдануының ережелері. Мысалы,  техникалық нормаларға мыналар жатады: белгілі бір құрылыс жұмыстарын орындау ережелері, шикізатты қолану ережелері, мемлекеттік стандарттар, техникалық жағдайлар. Техникалық нормалар төмендегідей ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі реттеу пәні тек әлеуметтік сипатта емес; ә) «субъектілікң құрамы тек адамдармен ғана емес, сонымен қатар сыртқы әлеммен, табиғатпен, техникамен де байланысты.

Әлеуметтік нормалар–бұл қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылатын жүріс-тұрыс ережелері. Оларға құқықтық, моральдық, діни, саяси, эстетикалық, әдет, корпоративтік нормалары жатады. Әлеуметтік нормалар келесі ерекшеліктерге ие: а) бұл жердегі реттеу пәні тек әлеуметтік сипатта болады, ол–қоғамдық қатынастар; ә) «субъектілікң  құрамы әлеуметтік саланың өкілдері ретіндегі адамдармен ғана байланысты.

Техникалық және әлеуметтік нормалар өзара тығыз байланыстылықта болады. Нақты айтқанда, қоғам  үшін маңызды техникалық нормаларды мемлекет пен құқық қолдайды, нәтижесінде олар белгілі бір заңды салдарды туындататын, жалпыға міндетті техникалық-заңды жүріс-тұрыс ережелеріне айналады. Мысалы, қылмыстық заңнама құрылыс жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікті көздейді. 

      

2. Құқық пен моральдың арақатынасы. Мораль–бұл  адамдардың жүріс-тұрысын жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік тұрғысынан реттейтін нормалар мен қағидалардың жүйесі. Құқық–бұл мемлекетпен орнықтырылған және қамтамысыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Құқық пен моральдың ортақ белгілері:

1) әлеуметтік нормалар жүйесінде олар қоғамға ең  кеңінен таралған, кешенді нормалар болып табылады;

2)олардың реттеу объектісі біреу–қоғамдық қатынастар;

3) олар түп негізінде қоғамның өзінен туындайды.

Құқық пен моральдың арасындағы айырмашылықтар төмендегідей:

1) пайда болуы бойынша: егер мораль қоғаммен бірге пайда болса, құқық мемлекетпен бірге пайда болады;

2) көріну нысаны бойынша: мораль қоғамдық қатынастардан көрініс тапса, құқық жазбаша нысандағы арнайы нормативтік актілерден көрініс табады;

3) әрекет ету саласы бойынша: мораль барлық қоғамдық қатынастарды реттей алады, ал құқық аса маңызды және өзі реттей алатын қоғамдық  қатынастарды ғана реттейді;

4) күшіне ену мерзімі бойынша: моральдық нормалар олардың түсіну барысында күшіне енсе, құқықтық нормалар нақты анықталған мерзімде күшіне енеді;

5) қамтамасыз ету тәсілі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық әсер ету шараларымен қамтамасыз етілсе, құқықтық нормалар мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етіледі;

6) бағалау негізі бойынша: моральдық нормалар қоғамдық қатынастарды жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен әділетсіздік тұрғысынан реттесе, құқықтық нормалар оларды заңдылық пен заңсыздық, құқыққа сәйкестік пен құқыққа қайшылық тұрғысынан реттейді.

 

3. Құқық және діни нормалар.  Діни нормалар деп әртүрлі діндермен орнықтырлған және осы дінге сенуші тұлғаларға міндетті болып табылатын ережелерді атайды. Олар әртүрлі діни кітаптарда көрініс тапқан: Құранда, Інжілде, Тәуратта, буддистердің діни кітаптарында және т.б. Бұл нормалар діни бірлестіктердің ұйымдастырылуының және қызмет етунің тәртібін анықтайды, діни рәсімдерді орындау, шіркеулік қызмет тәртіптерін реттейді.

Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, бірқатар дәуірлерде діни нормалар заңды сипатты иеленіп, кейбір мемлекеттік, саяси, азамттық-құқықтық, отбасы-некелік  және т.б. қатынастарды реттеген.  Қазіргі кездегі бірқатар ислам мемлекеттерінде Құран мен Сүннет мұсылмандардың өмірінің барлық салаларын реттейтін діни, құқықтық және моральдық нормалардың негізі болып табылады.

Діни ұйымдар орнықтырған нормалар бірқатар қатынастарда қолданыстағы құқықпен тығыз байланысқа түседі. Мысалы, Конституция әрбір адамға ар-ождан бостандығын, кез-келген дінге еркін түрде сену құқығын  кепілдей отырып, діни ұйымдардың қызметінің құқықтық негізін бекітеді. Діни бірлестіктерге заңды тұлға мәртебесі берілуі мүмкін. Олар шіркеулерге, оқу орындарына иелік етуге құқылы.

 

4. Құқық және корпоративтік нормалар. Корпоративтік нормаларға мүшелікке негізделген еркін қауымдастықтардың, кәсіптік одақтардың партиялардың жарғылары мен басқа да құжаттарында бекітлген нормалар, сонымен қатар, кооперативтік және коммерциялық ұйымдардың жарғыларында бекітілген нормалар жатады.

Қорпоративтік нормалар мен құқықтық нормалардың ұқсастығы олардың екеуінің де белгілі бір ресми тәртіппен қабылданған жазбаша құжаттарда бекітілуінен байқалады. Ал корпоративтік нормалардың құқықтық нормалардан айырмашылығы–олар өздеріне сәйкес ұйымдардың мүшелерінің ғана еркі мен мүдделерін білдіреді және солар үшін ғана міндетті болып табылады. Корпоративтік нормаларды бұзушыларға ұйымның жарғысында көзделген әсер ету шаралары қолданылады.   

 

5. Құқық және әдет-ғұрып. Әдет ретінде күнделікті қалыптасқан әрекеттердің  нәтижесінде қалыптасқан ережелерді атайды. Ұзақ уақыт бойы өмір сүруінің нәтижесінде оларды сақтау әдетке айналған нормалар әдет нормалары деп аталады.

Құқық өз өмір сүруі барысында құқықтық нормаларға көпшіліктің әдетті түрде бағынуына негізделеді (заңдарды сақтау әдеті). Кейбір жағдайларда санкцияланған әдет құқықтың қайнар көзі болып табылады.





18 тақырып. ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ 

 

1. Құқық жүйесінің түсінігі.

2. Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде.

3. Құқық саласы.

4. Құқық институты.

 

1. Құқық жүйесінің түсінігі. Құқық жүйесі–бұл құқықтың өзінің құрылымы, оның салаларға, институттарға бөлінуі. Құқықтың жүйелік құрылымы оның белгілі бір    байланыстағы көптеген элементтерден құралған біртұтас құрылым екендігін білдіреді.

 Құқық жүйесінің негізгі сипаттары:

1) оның алғашқы элементі болып құқық нормалары табылады, олар, өз кезегінде,  біріге отырып, ірі құрылымдарды–институттарды, салаларды құрайды;

2) оның элементтері бір-біріне қайшы келмейді, іштей үйлескен, тығыз байланыстылыққа ие; бұл құқық жүйесінің тұтастығын қамтамасыз етеді;

3) ол әлеуметтік-экономикалық, саяси, ұлттық, діни, мәдени, тарихи факторлармен тығыз байланысты;

4) ол объективтік сипатқа ие, себебі, объективтік сипаттағы қатынастарға тәуелді және адамдардың субъективтік қалауы бойынша қалыптасуы мүмкін емес.

 

2. Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде. Құқық нормаларын салаларға бөлу үшін екі негізді басшылыққа алады: құқықтық реттеу пәні мен әдісін.

Құқықтық реттеу пәні–бұл құқық реттейтін қоғамдық қатынастар. Ол басты негіз болып табылады, себебі, қоғамдық қатынастар объективтік түрде қалыптасады және олардың белгілі бір сипаты сәйкес құқықтық нысандарды талап етеді. Мысалы, еңбек қатынастары еңбек құқығының, ал отбасы қатынастары отбасы- неке құқығының реттеу пәні болып табылады.

Қосымша негіз болып құқықтық реттеу әдісі табылады. Егер пән құқықтың нені реттейтініне жауап берсе, әдіс оның қалай реттейтінін көрсетеді.

 Құқықтық реттеу әдісі–бұл олардың көмегімен біртектес қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу жүзеге асырылатын заңды құралдардың жиынтығы. Құқықтық реттеудің  төмендегідей негізгі әдістері болады:

1) императивтік–бұл тыйымдарға, міндеттерге, жазаларға негізделген биліктік ережелер, субординация  әдісі;

2) диспозитивтік– рұқсат етуге негізделген, тараптардың теңқұқылығы, координация әдісі;

3) марапаттаушы–белгілі бір жақсы жүріс-тұрыс үшін марапттаау әдісі;

4) ұсынушылық–мемлекет пен қоғам үшін тиімді жүріс-тұрысты жүзеге асыруға кеңес беру әдісі;

 

3. Құқық саласы– бұл белгілі бір қоғамдық қатынастар түрін (саласын) реттейтін заң нормаларының жиынтығы.

Құқық саласының белгілері;

әрбір саланың өз пәні болады;

әрбір саланың өз заңнамасы, яғни, дербес кодекстері болады;

құқық субъектілерінің құқықтық жағдайын реттейтін, құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру тәсілдерін және құқықтық нормаларды жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік-құқықтық шараларды орнықтыратын ерекше заңды режимі болады.

Құқық салаларының түрлері:

1) негізгі салалар; бұлар басты құқықтық режимдерді қамтиды, жалпы алғанда, құқық салаларының жүйесінің ең басында конституциялық құқық, одан кейін материалдық құқықтар–азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқықтар және оларға сәйкес іс жүргізушілік салалар–азаматтық іс жүргізушілік, қылмыстық іс жүргізушілік және әкімшілік іс жүргізушілік құқықтары орналасқан;

2) арнайы салалар; бұларда құқықтық режимдер қоғамның ерекше сфераларына бағытталған: еңбек құқығы, жер құқығы, қаржылық құқық, әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы, отбасы құқығы, түзеу-еңбек құқығы;

3) кешенді салалар; бұларға негізгі және арнайы салалардың әртүрлі институттарының бірігуі тән: шаруашылық құқық, аграрлық құқық, экологиялық құқық, сауда құқығы, прокурорлық қадағалау, теңіз құқығы.

   

4. Құқық институты–бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін (тобын) реттейтін заң нормаларының жиынтығы. Құқық институты–заң нормаларының құқық саласына қарағанда  аз жиынтығы. Әрбір құқық саласында бірқатар институттар болады. Мысалы, еңбек құқығында–еңбек тәртібі институты, жалақы институты, азаматтық құқықта–ескіру мерзімі институты, өкілдік институты және т.б.

Белгілі бір нормалар жиынтығының нақты бір құқықтық инстиутты қалыптастыруының заңды негізі болып үш белгі табылады: 1) құқықтық нормалардың заңды теңдігі; 2) қоғамдық қатынастарды реттеудің толықтығы; 3) құқықтық институтты құраушы нормалардың заңдар мен басқа да нормативтік-құқықтық актілердің тарауларында, бөлімдерінде және басқа да құрылымдық бірліктерінде жинақталуы. 

   





19 тақырып. ТҰЛҒА, ҚҰҚЫҚ, МЕМЛЕКЕТ

 

1. Тұлғаның құқықтық мәртебесі.

2. Мемлекет пен құқықтың арақатынасы.

3. Экономика, саясат пен құқықтың арақатынасы.

 

1. Тұлғаның құқықтық мәртебесі–бұл субъектінің қоғамда заңды түрде бекітілген жағдайы. Құқықтық мәртебе тұлғаның іс жүзіндегі (әлеуметтік) мәртебесін, оның қоғамдағы нақты жағдайын бекітеді. Құқықтық мәртебе дегеніміз субъектілердің құқықтары мен міндеттерінің, сонымен қатар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың  өз әлеуметтік рөлдерін орындауға бағытталған өкілеттіктерінің конституция мен заңнамада танылған жиынтығы.

Құқықтар мен міндеттер құқықтық мәртебенің негізін құрайды. Құқықтық мәртебенің құрылымы төмендегідей элементтерден құралған:

құқықтар мен міндеттер;

заңды мүдделер;

құқықсубъектілік;

азаматтық;

заңды жауапкершілік;

құқықтық қағидалар.

Құқықтық мәртебе жалпы, арнайы және жеке-дара болып бөлінеді. Жалпы мәртебе–бұл тұлғаның мемлекет азаматы ретіндегі Конституцияда бекітілген мәртебесі. Ол барлық азаматтар үшін бірдей болып табылады. Арнайы мәртебе азаматтардың белгілі бір санаттарының (студенттердің, соғысқа қатысушылардың, зейнеткерлердің және т.б.) жағдайының ерекшеліктерін бекітеді, олардың арнайы функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Жеке-дара мәртебе жекелеген тұлғаның  ерекшеліктерін (жыныс, жас, отбасы жағдайы, лауазым және т.б.) көрсетеді және тұлғаның жеке дараландырылған құқықтары мен міндеттерін білдіреді.

 

2. Мемлекет пен құқықтың арақатынасы. Мемлекет және құқық теориясында осы уақытқа дейін мемлекет пен құқықтың арақатынасы туралы басты екі бағыт орын алған.

Біріншісі–этатистік; бұл бағыт мемлекеттің құқыққа қарағанда артықшылығын таниды, құқық мемлекеттің қызметінің өнімі, оның жалғасы ретінде қарастырылады.

Екінші бағыт  табиғи-құқықтық көзқарастар негізінде пайда болды және құқықтың мемлекетке қарағанда артықшылығын бекітті.

Алайда, аталған мәселеге қатысты үшінші бағыт та бар, бұл бағыт жоғарыда аталған екі бағыттың көзқарастарын өзіне үйлестіре білген. Бұл теорияны жақтаушыларды  алғашқы орынның мемлекет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі қызықтырмайды, олар мемлекет пен құқықтың бір-бірінсіз өмір сүре алмайтындығына, яғни, олардың арасында функционалдық байланыстың бар екендігіне назар аударады. Бұл бағыт біржақтылықты болдырмауға, құқықтың мемлекетке не беретінін түсінуге және мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі шынайы рөлін анықтауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі рөлі мыналардан көрінеді:

1) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асырудан. Тура мағынада бұл мемлекеттің құқық нормаларын орнықтыратынын білдіреді;

2) тіккелей мемлекеттік емес сипаттағы нормаларды мемлекеттің санкциялауынан. Мысалы, мұсылман құқығының қалыптасуы мемлекеттің мұсылмандық доктрина нормаларын санкциялауымен сипатталды;

3) іс жүзінде қалыптасып қойған қатынастарды жүріс-тұрысты заңды міндетті реттеуші ретінде тануынан. Мысалы, әдет құқығы осылай қалыптасады;

4)құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуден. Құқықты пайдаланудың мемлекетсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес;

5) мемлекет құқықты және құқықтық қатынастарды қорғауды қамтамасыз етеді;

6) мемлекет құқықтың әлеуметтік кеңістікке таралуына жәрдемдеседі, яғни, қоғамдық қатынастардың қатысушыларын құқыққа сәйкес әрекет жасауға міндеттейді.

Құқықтың мемлекетке әсері мыналардан көрініс табады:

1) құқық мемлекеттің халықпен, жекелеген тұлғамен өзара қарым-қатынастарына әсер етеді; мемлекет азаматтарға құқықтық талаптар шегінде әсер етеді, ал азаматтар, өз кезегінде, мемлекетке құқықтың көмегімен әсер етеді;

2) құқық мемлекеттің қызметін заңдастырады, мемлекеттің қорғау және мәжбүрлеу шараларының рұқсат етілуін қамтамасыз етеді;

3) құқық арқылы мемлекеттің қызметінің шектері, азаматтардың жеке өміріне араласудың  шектері анықталады;

4) құқық ұлттардың ерекше мүдделерін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттік биліктің ұлттармен қарым-қатынасына әсерін тигізеді;

5) құқықтық нысан мемлекеттік аппараттың қызметіне бақылау жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттің халық алдындағы жауапкершілікті әрекеттерінің заңды кепілдіктерін бекітеді;

6) құқық басқа мемлекеттермен, жалпы әлемдік қауымдастықпен байланыс тілі рөлін атқарады.

 

3. Экономика, саясат пен құқықтың арақатынасы. Экономика–бұл өндірістік қатынастардың жиынтығы, нақты қоғамдағы өндіріс тәсілдері. Саясат–бұл таптар, партиялар, ұлттар арасындағы билік мәселесіне қатысты  мемлекет пен халық арасындағы қатынастарға сипаттама беретін қоғамды басқару өнері. Құқық–бұл мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.

Аталған түсініктердің өзара арақатынасына қатысты екі негізгі бағыт бар. Бірінші бағытқа сәйкес, бұл түсініктердің арасында ешқайсысы артықшылық сипатты иеленбейді. Қоғамдық қатынастардың, оның ішінде өндірістік, құқықтық және саяси қатынастардың, дамуы мен әрекет етуінің алғашқы факторлары болып адамдардың мүдделері табылады. Бұл жерде құқықтың экономикадан басымдығы туралы айтуға болады. Мысалы, буржуазиялық революциялар дәуірінде Батыс Еуропада алдымен заңдар қабылданатын, содан кейін барып олардың негізінде жаңа экономикалық қатынастар қалыптасатын. Алайда, кейбір кездері керісінше да болады: алдымен мүдделер жаңа өндірістік қатынастарда жүзеге асырылып, содан кейін барып құқықта бекітілуі мүмкін. Бұл жерде экономиканың құқықтан басымдығы жөнінде айтуға болады. Ал саясат аталған екі құбылысты байланыстырушы болып табылады.

Екінші бағытқа сәйкес, экономика құқық пен саясатты анықтайды. Құқық пен саясат базиске тәуелді болып келеді. Алайда, бұл басымдық рөл тек ақыр соңында ғана байқалады, себебі, құқық пен саясат экономикаға негізделе отырып, өндірістік қатынастардың дамуын ынталандыру немесе оларға кедергі жасау арқылы оған кері әсер етуі де мүмкін. Саясат бұл жерде де құқық пен экономиканы байланыстырушы болып табылады.

 





20 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҢ  ҚАЙНАР  КӨЗДЕРІ

 

1. Құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және түрлері.

2. Нормативтік актілердің түсінігі жән түрлері.

3. Заңдардың түсінігі, белгілері және түрлері.

4. Нормативтік актілердің күші.

 

1. Құқықтың қайнар көздерінің түсінігі және түрлері. Позитивтік құқықтың өзіне тән белгісі болып оның формальды сипаты табылады. Оны құрайтын нормалар заңдарда немесе мемлекетпен танылатын басқа да қайнар көздерде көрініс тапқан жағдайда заңды, жалпыға міндетті болып танылуы мүмкін.

Құқықтың қайнар көздері–бұл құқық нормаларының бекітілу және көрініс табуының  мемлекет шығарған немесе ол таныған ресми-құжаттық нысандары, оларға заңды, жалпыға міндетті мағына беру.

Құқықтың қайнар көздеріне ресми сипат тән, оларды мемлекет таниды; бұлар ондағы нормаларды мемлекеттің қолдаудын қамтамасыз етеді. Құқықтың қайнар көздеріне ресми сипат екі жолмен беріледі:

1) құқықшығарсашылық жолы арқылы; бұл жағдайда нормативтік құжаттарды құзіретті мемлекеттік органдар қабылдайды, яғни, тікелей мемлекет шығарады.

2) санкциялау жолы арқылы; бұл жағдайда мемлекетік органдар белгілі бір түрде әлеуметтік нормаларды (әдет-ғұрып, корпоративтік нормалар) қолдап, оларға заңды күш береді.

Құқықтың қайнар көздерінің түрлері:

1. Нормативтік заң актілері– бұл құзіретті мемлекеттік орган қабылдайтын, құқық нормаларынан құралған және белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар. Оларға Конституция, заңдар мен заңға сәйкес актілер жатады.

2. Санкцияланған әдет нормалары–бұл адамдардың санасынан орын алған және көп рет қолданылуының нәтижесінде әдетке айналған, тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс ережелеріне мемлекеттің жалпыға міндетті мән беріп, оларды орындауды өзінің мәжбүрлеу күші арқылы кепілдеуі. Әдет-ғұрып нормаларына заңды мағына беретін мемлекет санкциясы екі түрлі жолмен беріледі: а)нормативтік актілерде әдет нормаларына сілтеме жасау арқылы; ә)оларды сот шешімдерінде және басқа да мемлекеттік  органдар актілерінде іс жүзінде тану арқылы.  

3. Заңды прецедент– бұл ұқсас істерді шешуде басшылыққа алынатын және жалпыға міндетті заңды мағынаны иеленетін нақты бір заңды істі шешудегі соттық немесе әкімшілік шешім.

4. Нормативтік шарт–бұл екі немесе одан да көп субъектілердің  жалпыға міндетті заң нормаларынан құралған кеілісімі.

5. Құқықтың жалпы қағидалары–бұл құқықтық жүйенің негізгі бастамалары. Мысалы, заңнамалық  норма, міндетті прецедент немесе әдет нормасы болмаған жағдайда заңгерлер әділеттілік, ар-ождан, құқықтың әлеуметтік бағыттылығ қағидаларына негізделуі мүмкін (Грецияның, Испанияның, Ауғаныстанның Азаматтық кодекстері).

6. Діни мәтіндер–бұлар, әсіресе, мұсылмандық құқыққа тән. Ең алдымен, бұл Құран мен Сүннет. Құран–бұл Алланың сөздері, өсиеттері және ақылдарының жиынтығы түріндегі қасиетті кітап; Сүннет–бұл Мұхаммед Пайғамбардың өмірін сипаттайтын жинақ.     

   

2. Нормативтік актілердің түсінігі және түрлері.Нормативтік заңды актілер– бұл құзіретті мемлекеттік орган қабылдайтын, құқық нормаларынан құралған және белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған ресми құжаттар.нормативтік актілерді нормашығарушылық құзіретке ие органдар қатаң анықталған тәртіп бойынша қабылдайды. Заңды күшіне қарай барлық заң актілері екі топқа бөлінеді: заңдар мен заң актілері.

Заң–бұл заң шығарушы билік органы немесе референдум арқылы ерекше тәртіпте қабылданған, халықтың еркін білдіретін, жоғары заң күшіне ие және маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік акт.

Заңға сәйкес актілер–бұл заң нормаларынан құралған, заңдардың негізінде және оларды орындау мақсатында қабылданған актілер. Оларға мыналар жатады:

1) Президенттің құзіреті шегінде қабылданған жарлықтар мен өкімдер;

2) Парламенттің құзіреті шегінде қаабылданған қаулылар мен өкімдер;

3) мемлекеттік аумақтық және жергілікті органдардың (өкілдік органдар мен әкімшілік органдар) актілері–мемлекеттік билік пен басқарудың аумақтық органдары немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары қабылдайды және осы аумақта өмір сүріп жатқан барлық тұлғаларға таралады;

4) ведомстволық актілер–белгілі бір органның құзіреті шегінде қабылданады және осы ұжымның мүшелеріне ғана таралады.

 

3. Заңдардың түсінігі, белгілері және түрлері. Заң–бұл заң шығарушы билік органы немесе референдум арқылы ерекше тәртіпте қабылданған, халықтың еркін білдіретін, жоғары заң күшіне ие және маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік акт.

Заңның белгілері:

1. Заң–бұл құқықтық жүйеге заң нормаларын енгізуге, оларды жоюға немесе өзгертуге байланысты құқықшығармашылық әрекеттер бекітілген заң актісі.

2. Заң–бұл мемлекеттік биліктің қатаң анықталған жоғары органдарының актісі.

3. Заң жоғары заң күшіне ие. Бұл мынаны білдіреді: а) қалған барлық құқықтық актілер заңдарға негізделуі және оларға қарама-қайшы болмауы тиіс. Кез-келген басқа акт заңға қайшы келген жағдайда басымдылық соңғысына беріледі; ә) заңды кез-келген басқа орган бекіте алмайды; б) оны қабылдаған органнан басқа ешкім заңды өзгерте немесе оның күшін жоя алмайды.

4. Заң–бұл құқықтық жүйеде бұрын болмаған және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелеріне байланысты міндетті нормалардан құралған нормативтік акт.

Заңның түрлері:

1) Конституция–бұл басқарудың және мемлекеттік құрылымның нысанын, сот әділдігі жүйесін анықтайтын, конституциялық құрылымды, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бекітетін негізгі саяси-құқықтық акт;

2) конституциялық заңдар–Конституциямен көзделген және онымен байланысты мәселелерге қатысты қабылданады;

3) жай заңдар–бұл қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, әлеуметтік, рухани жақтарына арналған ағымдағы заңнама актілері.     

 

4. Нормативтік актілердің күші. Нормативтік актілер әрекет етудің уақыттық, кеңістіктік және субъектілік шектеріне ие:

1. Нормативтік актілердің уақыттағы күші олардың күшіне енген сәтінен бастап қүшін жоғалтқан сәтіне дейін таралады. Актілер не оларды қабылдаған сәттен бастап, не нормативтік актінің өзінде немесе оның күшіне енуі туралы арнайы актіде көрсетілген уақыттан бастап, немесе оларды жариялаған сәттен бастап белгілі бір мерзім өткеннен кейін күшіне енеді. Актілер оларды қабылдауда көрсетілген  әрекет ету уақыты өткеннен кейін,не олардың орнына жаңа акт қабылданған жағдайда, не нақты бір органның осы актінің күшін жою туралы тікелей нұсқауы негізінде өз күштерін жояды.      

Нормативтік актілердің уақыттағы күшіне байланысты жалпы ережелердің ішінде екі ерекше ереже бар:

а) заңның кері күші–жаңадан қабылданған нормативтік актінің өз күшін бұл акт заңды күшіне енгенге дейінгі қатынастарға таратуы. Жалпы ереже бойынша, заңның кері күші болмайды, алайда, заңның кері күшті иеленуі екі жағдайда мүмкін: егер заңның өзінде бұл аталып өтсе немесе заң жауапкершілікті жеңілдетсе немесе жойса;

ә)жаңа заңдағы арнайы көрсету бойынша өз күшін жойған заңның жекелеген мәселелерге қатысты  күшін сақтап қалуы.

2. Нормативтік актілердің кеңістіктегі күші олар таралатын аумақпен анықталады. Мемлекеттің аумағы ретінде мемлекеттік шекаралар ішіндегі оның құрғақ және су кеңістігі, олардың үстіндегі ауа кеңістігі, жер қойнаулары, сонымен қатар, шетелдердегі елшілік өкілдіктердің аумақтары, ашық теңіздегі әскери және сауда кемелері, мемлекеттің аумағынан тыс жерлерде ұшып жүрген ұшақтар танылады. Бұл мәселені қарастыру кезінде мынаны ескерген жөн: заңның белгілі бір кеңістікке немесе тұлғаларға таралмау тәртібі эксаумақтық деп аталады. 

3. Заңның  тұлғалар шеңбері бойынша күші нормативтік талаптардың белгілі бір актінің әрекет ету аумағындағы барлық тұлғаларға таралуын білдіреді. Алайда, бұл ережеден де ауытқушылықтар бар:

а) мемлекеттер мен үкіметтердің басшылары, елшілік және консулдық өкілдіктердің қызметкерлері эксаумақтық құқығына ие және оларға қылмыстық заңнаманы және әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы заңнаманы бұзғандығы үшін жауапкершілік және мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қолданылмайды;

ә) кейбір нормативтік актілер, мысалы, қылмыстық жауапкершілікті көздейтін актілер, азаматтарға, олардың қай жерде жүргеніне және олардың шетелдік заңнама нормаларына сәйкес жазаны өтегеніне қарамастан,  таралады;

б) мемлекет аумағында өмір сүруші шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғалар құқықтар мен міндеттердің кең шеңберін пайдаланатынына қарамастан, кейбір жағдайларда құқықтар мен міндеттерді иелене алмайды. Мысалы, олар қарулы күштер қатарында борышын өтемейді, мемлекеттік билік органдарына сайлана алмайды және сайлауғақатыса алмайды.





21 тақырып. ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫ

 

1. Құқық нормаларының түсінігі және белгілері.

2. Құқық нормаларының түрлері.

3. Құқық нормаларының құрылымы.

4. Құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасы.

 

1. Құқық нормаларының түсінігі және белгілері. Құқық нормасы–бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс-тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттері туындайды және осы ереже аталған субъектілердің әрекеттерін реттеуге бағытталған.

Заң нормасы–құқықтың алғашқы буыны, оның жүйесінің элементі. Сол себепті, бұл нормаға ерекше әлеуметтік құбылыс ретіндегі құқықтың негізгі белгілерінің тән болуы заңды да. Алайд, бұл «құқықң  және «құқық нормасың түсініктерінің бір екенін білдірмейді. Олар бір-бірімен бүтін мен оның бөлігі ретінде байланысқа түседі.

Құқық нормасының белгілері:

1) жалпыға міндеттілігі–ол адамдардың мүмкін және міндетті әрекеттеріне қатысты мемлекеттің биліктік ережелерін білдіреді;

2) формальды анықталғандығы–ол жазбаша түрде ресми құжаттарда көрініс табады;

3) мемлекетпен байланысы–оны мемлекеттік органдар орнықтырады және мемлекеттік әсер ету шараларымен қамтамасыз етіледі;

4) ұсынушылық-міндеттемелік сипат– ол бір субъектілерге құқықтар берсе, келесі субъектілерге міндеттемелер жүктейді, себебі, құқықты міндетсіз, ал міндетті құқықсыз жүзеге асыру мүмкін емес.

 

2. Құқық нормаларының түрлері. Заң нормаларының түрлері:

1) реттеуші және құқыққорғаушы; 2) құқық беруші, тыйым салушы және міндеттеуші; 3) императивтік және диспозитивтік.

Реттеуші норма–бұл субъектінің субъективтік құқықтары мен міндеттерін, олардың пайда болу және әрекет ету жағдайларын  анықтайтын норма,

Құқыққорғаушы норма–бұл субъектіге мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданудың жағдайларын, осы шаралардың сипаты мен мазмұнын анықтайтын норма.

Құқық беруші норма–бұл субъектіге белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыруға байланысты құқықтарды беретін норма.

Тыйым салушы норма–бұл субъектіге белгілі бір әрекеттерді жасадан бас тартуды міндеттейтін норма.

Міндеттеуші норма–бұл субъектіге белгілі бір мазмұндағы әрекеттерді жасау міндетін жүктейтін норма.

Императивтік норма–бұл қатаң ережелер түрінде көрініс табатын және құқық субъектілерінің қалауларынан тәуелсіз түрде әрекет ететін норма.

Диспозитивтік норма– бұл өзіндік қалау бостандығын білдіретін норма.

    

3. Құқық нормаларының құрылымы. Құқықтық норманың құрылымы үш элементтен құралады: гипотеза, диспозиция және санкция.

Гипотеза–бұл құқықтар мен міндеттердің пайда болу жағдайын көрсету; диспозиция–бұл құқықтар мен міндеттердің өзін көрсету; санкция–бұл норманы бұзудан туындайтын қолайсыз салдарды көрсету.

Бұл үлгінің сөздік кестесі мынадай: «егер… , онда… , бұлай болмаған жағдайда…ң. Мысалы, займ шарты жазбаша нысанда жүзеге асырылуы тиіс. Логикалық түрде бұл норманы былай құруға болады: егер займ шарты бекітілетін болса, онда ол жазбаша түрде жасалуы тиіс, бұлай болмаған жағдайда, шарттың күші болмайды.

 

4. Құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасы. Құқық нормасы мен нормативтік акт бабы бір ұғымдар емес, көп жағдайларда олар сәйкес келмеуі де мүмкін. Құқық нормасы– бұл гипотезадан, диспозициядан және санкциядан құралған жүріс-тұрыс ережесі, ал заңшығармашылық актісінің бабы–бұл құқық нормасының жүзеге асырылу құралы, мемлекеттің ерік білдіру нысаны. Құқық нормасы нормативтік акті бабының мазмұны болып табылса, бап құқықтық норманың нысаны болып табылады. Олардың арасындағы байланыс әртүрлі сипатқа ие. Жүріс-тұрыс ережесін бекіте отырып, заңнама құқық нормасының  логикалық құрылымының үш элементін де нормативтік актінің бір бабына енгізуі мүмкін,бір бапқа бірнеше құқық нормасын енгізуі мүмкін, кейбір жағдайда құқық нормасы элементтерін әр түрлі нормативтік актілердің бірнеше баптарында  немесе бір нормативтік актінің бірнеше баптарында көрсетуі мүмкін.

Көрсету тәсілдері бойынша құқық нормасы мен нормативтік акт бабының арақатынасының үш түрі болады:

а) тікелей тәсіл–құқық нормасы нормативтік акт бабының өзінде тікелей көрсетіледі;

ә) сілтемелі тәсіл–нормативтік акт бабы норманы толығымен ашпастан, осы актінің басқа бабына сілтеме жасайды;

б) бланкеттік тәсіл–нормативтік акт бабы нақты бір бапқа емес, белглілі бір нормативтік акті түріне сілтеме жасайды.

   

 

22 тақырып. ҚҰҚЫҚШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

 

1. Құқықшығармашылықтың түсінігі және түрлері.

2. Құқықшығармашылықтың қағидалары.

3. Құқықшығармашылық процестің кезеңдері.

 

1. Құқықшығармашылықтың түсінігі және түрлері. Құқықшығармашылық–бұл құзіретті органдардың заң нормаларын қабылдауға, өзгертуге және жоюға байланысты арнайы қызметі. Құқықшығармашылық мыналармен сипатталады:

- ол белсенді, мемлекеттік, шығармашылық қызметті білдіреді;

-  оның негізгі өнімі–нормативтік актілерден көрініс тапқан заң нормалары;

- бұл қоғамды басқарудың маңызды құралы; мұнда оның даму бағдараламасы  қалыптасады, маңызды жүріс-тұрыс ережелері қабылданады;

- құқықшығармашылықтың деңгейі мен мәдениеті, қабылданған нормативтік актілердің сапасы–бұл қоғамның өркениеттілігі мен демократиялылығының көрсеткіші.

Субъектілерінің түріне қарай құқықшығармашылық келесі түрлерге бөлінеді:

1) халықтың мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелері бойынша жалпыхалықтық дауыс беруін–референдум– жүргізу кезіндегі тікелей құқықшығармашылығы;

2) өкілетті мемлекеттік органдардың  тікелей құқықорнықтырушы қызметі;

3) әдет түрінде қалыптасқан немесе мемлекеттік емес ұйымдар қабылдаған нормаларды мемлекеттің санкциялауы.

 

2. Құқықшығармашылықтың қағидалары.

Құқықшығармашылыққа мына қағидалар тән:

1) ғылымилық–нормативтік актілерді дайындау процесінде әлеуметтік-экономикалық, сасяи және басқа да жағдайларды,  қоғамның дамуының объективтік қажеттіктерін және т.б. зерттеудің маңызы зор;

2) кәсібилік–мұндай қызметпен құзіретті тұлғалар–заңгерлер, экономистер және т.б. айналысуы тиіс;

3) заңдылық–бұл қызмет Конституцияның және басқа да заңдардың негізінде және шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс;

4) демократиялық–азаматтардың бұл процеске қатысу дәрежесін, қоғамдағы процедуралық нормалар мен институттардың даму деңгейін сипаттайды;

5) жариялылық–құқықшығармашылық процестің көпшілік қауым үшін ашықтығын білдіреді.

 

3. Құқықшығармашылық процестің кезеңдері.

Құқықшығармашылық процесс бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:

1. Заң шығару ынтасы–құқықшығарушы органға нормативтік актіні шығару туралы ұсыныс немесе актінің дайын жобасы ұсынылады. Заң шығару құқығына ие субъектілер шеңбері заңнамада қатаң түрде анықталған.

2. Заң жобасын талқылау–бұл кезең құжатты қажетті сапаға жеткізу, қарама-қайшылықтарды, олқылықтарды, түсініксіз мәселелерді және т.б. жою үшін қажет. Ерекше маңызды заң жобалары жалпыхалықтық талқылауға ұысынлады.

3. Заңды қабылдау.

4. Қабылданған актінің  мазмұнын көпшілікке жеткізу, яғни, заңды жариялау.





23 тақырып. ЗАҢҢАМАНЫ ЖҮЙЕЛЕУ

 

1. Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен түрлері.

2. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі.

 

1. Нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің түсінігі мен түрлері. Жүйелеу–бұл нормативтік актілерді реттеу, оларды белгілі бір жүйеге келтіру. Ол заңнаманы қолдану ыңғайлылығын арттыру үшін, көпшілікке түсінікті болуын қамтамасыз ету үшін қажет.

Жүйелеудің түрлері:

1. Инкорпорация– бұл нормативтік актілердің мазмұнын өзгертпестен  бір жинаққа біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Мұндай жинақта әрбір акт өзінің дербес мәнін сақтап қалады. Инкорпорацияның қағидалары: хронологиялық (оларды қабылдау уақыты бойынша), тақырыптық (белгілі бір тақырып бойынша) және т.б.

Инкорпорацияны кім жүзеге асырғанына байланысты жинақтардың үш түрін бөліп қарастырады: ресми, официозды және бейресми. Ресми жинақ құқықшығарушы орган өзі жинақты дайындап, жариялаған кезде орын алады. Официоздық жинақ болып құқықшығарушы органның  (мысалы, әділет министрлігінің) тапсырмасы бойынша, бірақ оның ресми көрініс таппаған қолдауы арқылы шығарылған жинақтар табылады. Бейресми жинақ болып ғылыми мекемелердің, баспалардың өз ынтасы бойынша, құқықшығарушы органның арнайы өкілеттіктерісіз шығарған заңнама жинақтары табылады.

2. Консолидация–бұл нормативтік актілердің мазмұнын өзгертпестен бір жинаққа біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Инкорпорациядан айырмашылығы–мұндай жинақта әрбір акт өзінің дербес мәнін жоғалтады. Мұнда нормативтік актілер олардың белгілі бір қызмет түріне қатыстылығы белгісі бойынша біріктіріледі (табиғатты қорғау, білім және т.б.).

3. Кодификация–бұл нормативтік актілердің мазмұндарын өзгертудің нәтижесінде оларды біртұтас актіге біріктіру арқылы жүйелеу нысаны. Кодификация процесінде ескірген материалдар мен нормалардағы қарама-қайшылықтар жойылады, жаңа жүріс-тұрыс ережелері қалыптасады, олардың өзара келісуі мен логикалығы қамтамасыз етіледі. Кодификациялық актінің дәстүрлі қалыптасқан түрі болып кодекс табылады, ол–бір сипатты қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын жан-жақты реттеуге мүмкіндік беретін ірі акт.

    

 2. Құқық жүйесі мен заңнама жүйесі. Заңнамада, құқықтағы сияқты, оның ішкі құрылымы болып табылатын өз жүйесі бар. Алайда, бұл түсініктерді келесі негіздер бойынша ажыратқан жөн:

1) егер құқық жүйесінің алғашқы элементі болып норма табылса, заңнама жүйесінің алғашқы элементі болып нормативтік акт табылады;

2)егер құқық жүйесі мазмұн түрінде көрініс тапса, заңнама жүйесі нысан түрінде көрініс табады;

3) егер құқық жүйесі объективтік түрде, қоғамдық қатынастарға сәйкес  қалыптасса, заңнама жүйесі субъективтік сипатқа ие, себебі, заңшығарушыға тәуелді болып келеді;

4) егер құқық жүйесі негізгі, алғашқы сипатты иеленсе, заңнама жүйесі туынды сипатқа ие, себебі, алғашықысы екіншісі үшін негізгі база болып табылады;

5) құқық жүйесі мен заңнама жүйесі көлемі бойынша ажыратылады: заңнама, бір жағынан, нормативтіліктің барлық түрлерін қамтымайды, себебі, себебі, құқық заңнамамамен қатар әдет нормаларынан, нормативтік шарттардан және заңды прецеденттерден де көрініс табады; екінші жағынан, нормалардың атауларынан басқа да элементтерді қамтиды–преамбулалар, тараулардың бөлімдердің, баптардың атаулары және т.б.





24 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР

 

1. Құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері.

2. Құқықтық қатынастардың  пайда болуының алғышарттары.

3. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы.

4. Құқықтық қатынастардың құрылымы.

5. Құқықтық қатынастардың субъектілері.

6. Құқық субъектілерінің құқыққабілеттігі және әрекетқабілеттігі. Құқықсубъектілік.

7. Құқықтық қатынастардың объектілері.

8. Субъективтік құқықтар және заңды міндеттер.

9. Заңды фактілер.

 

1. Құқықтық қатынастардың түсінігі және түрлері. «Құқықтық қатынасң категориясы құқықтың жалпы теориясында негізгі, орталық категориялардың бірі болып табылады және адамдардың жүріс-тұрысына құқықтың  қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас– бұл қатысушылары субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас.

Құқықтық қатынастардың белгілері:

а) бұл әлеуметтік субъектілер арасындағы екіжақты нақты байланысты білдіретін қоғамдық қатынас;

ә) ол құқық нормаларының негізінде қалыптасады, яғни, құқық нормаларының жалпы талаптары субъектілер мен нақты жағдайларға қатысты жеке дараланады;

б) бұл тұлғалар арасында субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер арқылы қалыптасатын байланыс;

в) бұл ерікті қатынас, себебі, оның пайда болуы үшін оның қатысушыларының еркі қажет;

г) бұл мемлекетпен қорғалатын және қамтамасыз етілетін қатынастар.

Құқықтық қатынастардың түрлері. Құқықтық қатынастарды түрлерге бөлу, құқық нормаларын тұрлерге бөлудегі сияқты, әр түрлі негіздер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін:

1) салалық белгісі бойынша құқықтық қатынастар конституциялық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. болып бөлінеді;

2) сипаты бойынша–материалдық (қаржылық, еңбек және т.б)  және іс жүргізушілік (қылмыстық іс жүргізушілік, азаматтық іс жүргізушілік және т.б.) құқықтық қатынастар;

3) құқықтың функциялары бойынша–реттеуші және қорғаушы құқықтық қатынастар; реттеуші құқықтық қатынастар құқық нормасы немесе шарт негізінде пайда болады, қорғаушы құқықтық  қатынастар мемлекеттік мәжбүрлеумен және заңды жауапкершілікті жүзеге асырумен байланысты болады;

4) қатысушыларының құрамына қарай–жай және күрделі  құқықтық қатынастар; жай құқықтық қатынастар екі субъектінің арасында туындайды (сату-сатып алу құқықтық қатынастары), ал күрделі құқықтық қатынастар бірнеше субъектілердің арасында туындайды (қылмыстық жазаны өтеу құқықтық қатынастары);

5)субъектілерінің анықталу дәрежесіне қарай–абсолюттік және қатысты құқықтық қатынастар; абсолюттік құқықтық  қатынастарда тек бір жақ қана–субъективтік құқықты иеленуші– анықталады, ал қатысты құқықтық қатынастарда екі жақ та жеке дара анықталған болып келеді және бір-біріне қатысты құқықтар мен міндеттерді иеленуші болып табылады;

6) жалпы және нақты құқықтық қатынастар; жалпы құқықтық  қатынастар заңнан тікелей туындайды, нақты құқықтық қатынастар заңды фактілердің–әрекеттердің, нақты жүріс-тұрыс актілерінің–нәтижесінде пайда болады.  

     

2. Құқықтық қатынастардың  пайда болуының алғышарттары. Алғышарртар–бұл құқықтық қатынастарды туындататын жағдайлар, факторлар. Құқықтық қатынастардың пайда болу алғышарттарының екі түрін бөліп қарастырады:

1. Материалдық (жалпы) алғышарттар; бұларға адамдардың құқықтық қатынастарға түсуіне әсер ететін өмірлік қажеттіктері мен мүдделері жатады. Кең мағынада–бұл белгілі бір қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің объективтік қажеттігін көрсететін әлеуметтік-экономикалық, мәдени және т.б. жағдайлардың жүйесі.

2. Заңды (арнайы) алғышарттар; бұларға құқық нормасы, құқықсубъектілік және шынайы өмір жағдайы ретіндегі заңды факт жатады. Аталған алғышарттарсыз құқықтық қатынастың туындауы мүмкін емес.

 

3. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы–бұл жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас–құқық нормасының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас.

Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді:

а) құқық нормасы мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу механизмінің элементтері болып табылады;

ә) құқық нормасы–бұл құқықтық қатынастың пайда болуының негізі;

б) құқық нормасы құқықтық қатынастар субъектілерінің шеңберін анықтайды;

в) құқық нормасы өз гипотезасында белгілі бір құқықтық қатынастың пайда болу жағдайларын көздейді;

г)құқық нормасы өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субъективтік құқықтары мен заңды міндеттерін анықтайды;

д) құқық нормасы өз санкциясында диспозицияны орындаудың мүмкін салдарын көрсетеді (жазалау немесе марапаттау);

е) құқықтық норма мен құқықтық қатынас себеп пен сал ретінде байланысқа түседі, яғни, құқықтық қатынас–бұл құқық нормасының жүзеге асу нысаны.

 

4. Құқықтық қатынастардың құрылымы. Құқықтық қатынас элементтер құрамы бойынша күрделі құрылымға ие: құқықтық қатынастың субъектісі; құқықтық қатынастың объектісі; субъективтік құқық және заңды міндет (заңды мазмұн).

 

5. Құқықтық қатынастардың субъектілері–бұл құқықтық қатынастардың сәйкес субъективтік құқықтар мен міндеттерді иеленген қатысушылары. Құқықтық қатынас субъектісі–бұл өзінің құқықәрекетқабілеттігін пайдаланушы құқық субъектісі. Құқықтық қатынастар субъектілерінің келесі түрлеі болады:

1. Жеке субъектілер (жеке тұлғалар); бұларға азаматтар, азаматттығы жоқ тұлғалар, қосазаматтығы бар тұлғалар, шетелдік тұлғалар жатады. Азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетелдік азаматтар Қазақстанның аумағында Қазақстан азаматтары сияқты құқықтарды иеленіп, құқықтық қатынастарға түсе алады, алайда, оларға қатысты заңнамамен орнықтырылған шектеулер бар, мысалы, олар Қазақстан Республикасының өкілдік органдарына сайлана және сайлауға қатыса алмайды, Қарулы Күштер қатарында қызметін өтемейді, мемлекеттік аппаратта белгілі бір лауазымды иелене алмайды және т.б.

2. Ұжымдық субъектілер; бұларға мыналар жатады: мемлекет (ол басқа мемлекеттермен халықаралық-құқықтық қатынастарға түскен жағдайда); мемлекеттік ұйымдар; мемлекеттік емес ұйымдар (жеке фирмалар, коммерциялық банкілер, қоғамдық бірлестіктер және т.б.).

 

6. Құқық субъектілерінің құқыққабілеттігі және әрекетқабілеттігі. Құқықсубъектілік. Құқықтық қатынастардың субъектілері болу үшін тұлғалар құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттікті иеленуі тиіс.

Құқыққабілеттік–бұл тұлғаның құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеті. Әрекетқабілеттік–бұл тұлғаның өз әрекеттері арқылы осы құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру қабілеті. Әрекетқабілеттіктің келес түрлері болады: толық–18 жастан басталады; жартылай–14 пен 18 жас аралығында болады. 

Әрекетқабілеттік шектелуі мүмкін. Конституцияда бекітілгендей, азаматтардың құқықтары мен міндеттері заңмен ғана және конституциялық құрылымды, адамгершілікті, басқа тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін, денсаулығын қорғау, елдің қорғанысы мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарында қажет болған шамада ғана шектелуі мүмкін.

 Құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттік бір-бірінен ажыратылмайды және көп жағдайда бір мезетте пайда болады. Азаматтық құқықтан басқа көптеген салаларда осындай жағдай орын алған. Азаматтық құқықтағы құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттіктің ажыратылуын былай түсіндіруге болады:

а) мүліктік қатынастар олардың жасына, еркінің жағдайына қарамастан барлық азаматтар үшін қажет;

ә) мүліктік құқықтық қатынастар саласында құқыққабілеттігі бар, алайда әрекетке қабілетсіз тұлғаның орнына оның  заңды өкілі қатыса алады.

Құқықсубъектілік–бұл тұлғаны құқық субъектісі ретінде сипаттайтын құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттік.

 

7. Құқықтық қатынастардың объектілері–бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттері бағытталған және осыған байланысты олар заңды байланысқа түсетін категория. Аталған категорияны түсінуде екі бағытты бөліп қарастырады:

- олардың біріншісіне сәйкес, құқықтық қатынастың объектісі болып тек субъектілердің әрекеттері табылады;

-  екінші көзқарасты көптеген ғалымдар жақтайды, оған сәйкес, объектілердің түрлері өте көп, олар:

1) материалдық игіліктер (заттар, құндылықтар, мүлік және т.б.);

2) материалдық емес игіліктер (өмір, денсаулық, қадір-қасиет, абырой және т.б.);

3) рухани шығармашылық өнімдері (әдебиет, өнер, музыка, ғылым туындылары және т.б.);

4) құқықтық қатынастар қатысушыларының әрекеттерінің нәтижелері (мысалы, тасымалдау шартының, мердігерлік шартының нәтижесінде туындайтын құқықтық қатынастар);

5)бағалы қағаздар мен құжаттар (ақша, акциялар, диплом және т.б.).

  

8. Субъективтік құқықтар және заңды міндеттер. Егер қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны болып табылса, субъективтік құқықтар мен міндеттер субъективтік мазмұны болып табылады. Құқықтар мен міндеттер арқылы құқықтық қатынастар қатысушыларының арасындағы заңды байланыстар жүзеге асырылады.

Субъективтік құқық–бұл субъектінің өз мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін заңды мүмкін жүріс-тұрыс шамасы.

Заңды міндет–бұл заңды қажет  жүріс-тұрыс шамасы. Міндет–бұл субъективтік құқықтың жүзеге асырылуының кепілі.

Субъективтік құқық пен заңды міндеттің арасындағы айырмашылықтар:

- егер субъективтік құқық тұлғаның өз мүдделерін қанағаттандыруға бағытталса, заңды міндет  бөтен мүдделерді (мысалы, мемлекеттің, басқа тұлғалардың) қанағаттандыруға бағытталған;

- егер субъективтік құқық заңды мүмкін жүріс-тұрыс шамасы болып табылса, заңды міндет қажетті  жүріс-тұрыс шамасы болып табылады.

  

9. Заңды фактілер–бұл белгілі бір құқықтық салдардың туындауына негіз болып табылатын нақты өмірлік жағдайлар. Заңды фактілер құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттары болып табылады.

Заңды фактілерді әр түрлі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1. Туындайтын салдардың сипаты бойынша:

құқықтудырушы (мысалы, жоғары оқу орнына түсу);

құқықөзгертуші (мысалы, күндізгі оқу бөлімінен сыртқы бөлімге ауысу);

құқықтоқтатушы (мысалы, жоғары оқу орнын аяқтау).

2. Құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысына қарай:

- оқиғалар–бұл субъектілердің еркіне тәуелсіз жағдайлар, мысалы, табиғат апаты, өлім және т.б

- әрекеттер–бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысты жағдайлар. Әрекеттер, өз кезегінде, құқыққа сай және құқыққа қайшы болып бөлінеді.

Көп жағдайда құқықтық қатынастардың пайда болуы үшін бір заңды факт жеткіліксіз болып, олардың жиынтығы–заңды құрам қажет болатын жағдайлар туындайды. Мысалы, кәрілігіне байланысты зейнетақы алу үшін зейнеткерлік жасына жету, белгілі бір еңбек өтілінің болу, зейнетақыны тағайындау туралы шешімінің болуы тиіс. Заңды құрамдардың екі түрі болады: а) оның барлық элементтері көрсетіліп, заңмен нақты анықталған болуы мүмкін (мысалы, зейнетақыны тағайындау мәселесі); ә) ол жалпы белгілермен сипатталуы мүмкін (мысалы, некені бұзудың негіздері).

 



25 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

 

1. Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандары.

2. Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері.

3. Заңды коллизиялар.

4. Құқықтағы олқылықтар.

5. Құқықтық нормаларды қолдану актілері.

 

1. Құқықты жүзеге асырудың түсінігі және нысандары. Құқықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде әсер ете отырып, оларды заңнамаға сәйкес жүріп-тұруға итермелеу үшін қажет. Қоғамдық қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы қалайтын нәтижелерге жетуге болады.

Құқықтық нормаларды жүзеге асыру–құқықтық нормалардың ережелері көрініс тапқан адамдардың жүріс-тұрысы, олардың  құқықтарды жүзеге асыру мен заңды міндеттерді орындаумен байланысты тәжірибелік қызметі. Субъектілердің әрекеттеінің сипатына қарай құқықты жүзеге асырудың төрт нысанын бөліп қарастырады:

1) сақтау–қолданыстағы құқықпен тыйым салынған әрекеттерден бас тарту;

2) орындау–оң мазмұнды заңды міндеттерді орындауға байланысты белсенді әрекеттерді жүзеге асыру;

3) пайдалану–олар арқылы тұлғаның өз мүддесін қанағаттандырылатын субъективтік құқықтарды жүзеге асыру;

4) қолдану–құзіретті органдардың нақты бір заңды істі шешуге байланысты биліктік қызметі, нәтижесінде сәйкес жеке ак қабылданады.

 

2. Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері.Құқықты қолдану– бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:

- құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қолданады;

- биліктік сипатқа ие;

- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,

- сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;

- үш кезеңнен құралады:

1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау жүзеге асырылады;

2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын және нормасын таңдайды;

3) істі шешу; бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды әрі негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс.

 

3. Заңды қарама-қайшылықтар. Екінші кезеңде, яғни, нақты құқық нормасын таңдауда, нормалардың қарам-қайшылығы және құқықтағы олқылықтар сияқты құбылыстарды кездестіруге болады.

Заңды қарама-қайшылықтар–бұл бір қоғамдық қатынастарды реттеуші құқықтық актілер арасындағы қарама-қайшылықтар. Олар құқықтық жүйеге келіспеушіліктерді, кемшіліктерді әкеледі, құқыққолану тәжірибесінде ыңғайсыздықтар туғызады, заңнаманы қолдануды қиындатады.

Қарама-қайшылықтардың түрлері:

1) Конситуция мен басқа барлық актілер арасындағы: басымдылық Конституцияға беріледі;

2)  заңдар мен заңға сәйкес актілер арасындағы: заңдарға басымдылық беріледі;

3) бір органның актілері арасындағы: уақыты бойынша кейін қабылданған актіге басымдылық беріледі;

4) әр түрлі органдар қабылдаған актілер арасындағы: жоғары тұрған органның актісіне басымдылық беріледі.

 

4. Құқықтағы олқылықтар–бұл қолданыстағы заңнамада қажетті заң нормаларының толығымен немесе жартылай болмауы.

Олқылықты жаңа құқық нормасын қабылдау арқылы құқықшығармашылық процесінің көмегімен жоюға болады.

Олқылықтарды құқыққолдану процессі арқылы жеңуге болады , себебі, бұл кезде ешбір жаңа нормалар қабылданбайды: не құқық ұқсастығы, не заң ұқсастығы қолданылады.

Заң ұқсастығы–бұл нақты бір заңды істі осыған ұқсас істі шешуге бағытталған құқықтық норманың негізінде шешу.

Құқық ұқсастығы–бұл нақты заңды істі құқықтың жалпы қағидалары мен мәні негізінде шешу. Құқықтағы олқылықтарды жеңудің бұл әдісі ұқсас істі шешуге байланысты осы құқық саласында , ұқсас құқық саласында да нақты нормалар болмаған жағдайда ғана қолданылады.

  

5. Құқықтық нормаларды қолдану актілері. Құқықты қолдану актісі–бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт. Оның мынадай ерекшеліктері болады:

- құзіретті орган шығарады;

- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;

- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъектілерге бағытталған;

- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.

Құқыққолдану актілерін келесі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1) нысаны бойынша–жарлықтар, үкімдер, шешімдер, бұйрықтар және т.б.;

2) оларды қабылдайтын субъектілерге байланысты–мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың (мысалығ муниципалды органдардың) актілері;

3) құқықтың функциялары бойынша–реттеуші (мысалы, қызметтік бұйрықтар) және қорғаушы (мысалы, қылмыстық істі қозғау туралы қаулы);

4) заңды табиғаты бойынша–негізгі және көмекші; негізгі актілер заңды істің соңғы шешімін көрсетеді (мысалы, үкім), ал көмекші актілер негзгі актілерді шығаруға жәрдемдеседі (мысалы, тұлғаны айыпкер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы).

5) құқықтық реттеу пәні бойынша–қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. актілер;

6) сипаты бойынша– материалдық және іс жүргізушілік. 

 





26 тақырып. ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫН ТҮСІНДІРУ

 

1. Түсіндірудің түсінігі.

2. Түсіндіру тәсілдері.

3. Субъектілер бойынша түсіндіру түрлері.

4. Көлемі бойынша түсіндіру түрлері.

5. Құқықты түсіндіру актілері.

 

1. Түсіндірудің түсінігі.  Құқық нормаларын түсіндіру–бұл мемлекеттің, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жекелеген азаматтардың құқық нормаларының мазмұнын түсіндіруге, оларда көрініс тапқан  билік басында тұрған әлеуметтік күштердің  еркін ашуға бағытталған қызметі. Түсіндіру процесінде нормативтік ереженің мәні, оның негізгі мақсаты мен әлеуметтік бағыттылығы, түсіндіріліп отырған актінің мүмкін салдары, оның құқықтық реттеу жүйесіндегі орны және т.б. анықталады.

Түсіндірудің мақсаты– заңшығарушының не айтқысы келгенін емес, оның  қалыптастырған ережесінің мәнін анықтау. Түсіндіру қолданыстағы заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар енгізбейді және енгізе алмайды да, ол заңдағы ережелерді түсіндіруге және нақтылауға бағытталған. Түсіндіру екі жақтан құралады:

норманың мәні мен оны түсіндіруді түсіну (өзі үшін);

норманың мазмұнын түсіндіру (өзгелер үшін).

    

2. Түсіндіру тәсілдері–бұл құқықтық нормалардың мазмұнын анықтауға бағытталған тәсілдер мен бағыттардың жиынтығы. Түсіндіру тәсілдерінің мынадай түрлері бар:

1) грамматикалық–тіл құралдарының, грамматика ержелерінің, орфографияның және т.б. көмегімен түсіндіру;

2) логикалық–логика заңдарының және ережелерінің көмегімен түсіндіру;

3) жүйелік–заң нормасының басқа нормалармен жүйелік байланысын, нақты жүріс-тұрыстың құқық жүйесіндегі орны мен рөлін талдау арқылы түсіндіру;

4) тарихи-саяси–құқықтық норманы қабылдаудың нақты-тарихи және саяси жағдайларының көмегімен түсіндіру;

5) телеологиялық (мақсатты)–нормативтік актіні қабылдау мақсаттарын анықтаудың көмегімен талқылау;

6) арнайы-заңды–заңнамада қолданылатын заң терминдерінің мазмұнын ашу арқылы түсіндіру.

 

3. Субъектілер бойынша түсіндіру түрлері. Субъектілеріне байланысты түсіндірудің мынадай түрлері болады:

- ресми; мұндай түсіндіруді өкілетті субъектілер ғана береді, олар арнайы актіде көрініс табады және заңды салдарды туындатады;

- бейресми; мұндай түсіндірудің заңды міндетті мәні болмайды және биліктік күші жоқ.

Ресми түсіндіру нормативтік (тұлғалар мен жағдайлардың кең шеңберіне таралады) және казуалды (тек нақты бір жағдай үшін міндетті болып табылады) болып екіге бөлінеді. Нормативтік түсіндіру, өз кезегінде, аутентикалық (нормативтік актіні қабылдаған органмен беріледі) және легалды (өкілетті субъектілер береді) болып екіге бөлінеді. 

 

4. Көлемі бойынша түсіндіру түрлері. Түсіндірудің нәтижелері заң нормаларының шын мәніндегі мазмұны мен мәтінінің арақатынасына қарай әр түрлі болуы мүмкін. Осындай арақатынастықтың негізінде түсіндірудің үш түрін бліп қарастырады (көлемі бойынша түсіндіру):

1) дәлме-дәл түсіндіру–құқық нормасының шын мәніндегі мағынасы мен оның мәтіндік көрінісі сәйкес келген жағдайда мүмкін;

2) шектелген түсіндіру–құқық нормасының шын мәніндегі мағынасы оның мәтіндік көрінісінен тар болған жағдайда қолданылады;

3) кеңейтілген түсіндіру–құқық нормасының шын мәніндегі мағынасы оның мәтіндік көрінісінен кең болған жағдайда қолданылады.

 

5. Құқықты түсіндіру актілері. Құқықты түсіндіру актісі–бұл заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған құқықтық акт.

Құқықты түсіндіру актілерінің ерекшеліктері:

- заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған;

- нормативтік емес, нақтылаушы ережелерден құралған;

- дербес сипатқа ие емес және өзі түсінідіріп отырған нормалармен бірге әрекет етеді;

- құқықтың қайнар көзі болып табылмайды.

Құқықты түсіндіру актілерінің төмендегідей түрлері болады:

1) ресми түсіндірудің түрлеріне қарай олар нормативтік (аутентикалық және легалды) және казуалды түсіндіру актілері болып бөлінеді;

2) түсіндіруді жүзеге асырып отырған органдарға қарай–мемлекеттік билік органдарының, басқару органдарының, сот, прокуратура органдарының түсіндіру актілері;

3) құқықтық реттеу пәніне қарай–қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және т.б. құқықты түсіндіру актілері;

4) сипатына қарай–материалдық және іс жүргізушілік түсіндіру актілері;

5) нысанына қарай–жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар, нұсқаулар және т.б. 

 





27 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ

 

1. Құқықтық мінез-құлықтың түсінігі және белгілері.

2. Құқықтық мінез-құлықтың түрлері.

 

1. Құқықтық мінез-құлықтың түсінігі және белгілері. Құқықтық мінез-құлық–бұл субъектілердің құқық нормаларына және әлеуметтік маңызды мақсаттарға сай келетін жүріс-тұрысы.

Құқықтық мінез-құлық келесі белгілермен сипатталады:

- заңмен орнықтырылған шекте болады (формальды аспект);

- әлеуметтік пайдалы, қоғамдық мақсаттар мен мүдделерге қайшы келмейді; бұлар оның объективтік жағын құрайды (мазмұнды аспект);

- саналы сипатқа ие; бұл оның субъективтік жағын құрайды.

 

2. Құқықтық мінез-құлықтың түрлері. Құқықтық мінез-құлық мына негіздер бойынша түрлерге бөлінеді:

1) әлеуметтік маңыздылығы дәрежесіне қарай: қажетті (мысалы, әскери борышты өтеу); қалаулы (мысалы, ғылыми және көркем шығармашылық); рұқсат етілген (мысалы, діни рәсімдерді орындау).

2) себептеріне, яғни, субъективтік жағына, байланысты: әлеуметтік белсенді; конформисттік; әдетті; маргиналды.

Әлеуметтік белсенді жүріс-тұрыс–бұл құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің, жауапкершілік пен еріктіліктің жоғары деңгейімен сипатталатын жүріс-тұрыстың жоғарғы нысаны. Бұл жерде субъект жазадан қорықанынан немесе марапаттауды күткенінен емес, құқықтық мінез-құлықтың қажеттігіне сенуінің негізінде әрекет етеді.

Әлеуметтік белсенді жүріс-тұрыс мынадай элементтерден құралады: а) қызметтің мемлекеттік ұйымдастырылған түрлеріндегі, құқықшығармашылық және құқықты жүзеге асыру салаларындағы белсенділік; ә) ерікті ұймдардың қызметіндегі белсенділік; б)қоғамдық және қоғамдық-мемлекеттік құрылымдарды құрудағы және олардың қызметіндегі белсенділік; в) тұлғаның құқық саласындағы дербес белсенділігі.

Конформисттік жүріс-тұрыс–бұл  құқықтық ережелерге оларды терең әрі жан-жақты түсінбестен, жоғары құқықтық белсенділіксіз бағынумен сипатталатын әрекет. Басқаша айтқанда, адам басқалардың да осылай жүріп-тұрғанын көргендіктен құқықтық мінез-құлықты таңдайды.

Әдетті жүріс-тұрыс–бұл құқық нормаларының орындалуы әдетке айналып кеткен жағдайда көрініс табатын жүріс-тұрыс. Әдет әрекеттердің бірнеше рет таныс жағдайда қайталануының нәтижесінде қалыптасады.

Маргиналды жүріс-тұрыс–бұл мемлекеттің мәжбүрлеуінің, жазадан қорқудың нәтижесінде жүзеге асырылатын құқықтық мінез-құлық. 





28 тақырып. ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК

 

1. Құқықбұзушылықтардың түсінігі, белгілері және түрлері.

2. Құқықбұзушылықтың заңды құрамы.

3. Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары.

4. Заңды жауапкершіліктің түрлері.

5. Әрекеттің құқыққа қайшылығын және заңды жауапкершілікті жоятын жағдайлар.

 

1. Құқықбұзушылықтардың түсінігі, белгілері және түрлері. Құқықбұзушылық–бұл қоғамның, мемлекеттің, тұлғаның мүдделеріне нұқсан келтіруші, тұлғаның кінәлі, құқыққа қайшы, қоғамға қауіпті әрекеті.

Құқықбұзушылықтың белгілері:

әрекет немесе әрекетсіздік;

кінә;

құқыққа қайшылығы;

зиянды нәтиже;

әрекет пен зиянды нәтиженің арасындағы себепті байланыс;

заңды жауапкершілік.

Әлеуметтік қауіптілігіне қарай барлық құқықбұзушылықтар қылмыстарға және теріс қылықтарға бөлінеді.

Қылмыстар–бұл қоғамға ерекше қауіптілікпен ерекшеленетін, әлеуметтік маңызды мүдделерге нұқсан келтіретін, нұқсан келтірушіліктен қылмыстық заңнамамен қорғалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар. Құқықбұзушылықтардың басқа түрлеріне қарағанда, қылмыстық заңмен аталған қылмыстық әрекеттердің тізімі нақты анықталған және олар кеңейтілген  түсінуге жатпайды. Қылмысты жасау жазалауды көздейді.

Теріс қылықтар–әлеуметтік қауіптіліктің, қылмысқа қарағанда, аз дәрежесімен ерекшеленеді, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында жүзеге асырылуы мүмкін, әр түрлі нұқсан келтіру объектілері мен заңды салдарға ие. Олар үшін жаза емес, әр түрлі шаралар көзделген.

Теріс қылықтардың түрлері:

1. Азаматтық–бұл мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар саласында жасалатын, ұйымдарға немесе жеке азаматтарға мүліктік зиян келтіруден көрініс табатын, шарт бойынша міндеттемелерді орындауды, азаматтың абыройы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін мәліметтерді таратуды және т.б. білдіретін құқықбұзушылықтар. Олар үшін зиянды өтеу, бұзылған құқықты мәжбүрлі түрде қалпына келтіру, орындалмаған міндетті мәжбүрлі түрде орындату сияқты санкциялар  және басқа да құқықты қалпына келтіруші санкциялар көзделген.

2. Әкімшілік–бұл заңмен орнықтырылған қоғамдық тәртіпке, мемлекет органдарының атқарушылық-өкімдік қызметі саласындағы қызметтік міндеттерді жүзеге асырумен байланысты емес қатынастарға нұқсан келтіруші құқықбұзушылықтар. Әкімшілік құқықбұзушылықтар үшін айыппұл, ескерту, арнайы құқықтан айыру (мысалы, көлік құралын айдау құқығы) және  әкімшілік заңнамамен көзделген басқа да санкциялар көзделген.

3. Тәртіптік–бұл еңбек қатынастары саласында жүзеге асырылатын, кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің  қызметінің ішкі тәртібіне нұқсан келтіретін құқықбұзушылықтар. Тәртіптік шаралар Еңбек туралы заңда, әскерилер үшін–Тәртіп туралы жарғыда, лауазымды тұлғалардың кейбір санаттары үшін–арнайы ережелерде қарастырылған. Бұл шараларды кәсіпорынның, мекеменің  немесе ұйымның әкімшілігі жүзеге асырады.

Құқықбұзушылықтардың барлық түрлері үшін санкциялар көзделген. Санкциялар құқықты қалпына келтіруші және айыпппұлдық болып бөлінеді. Құқықты қалпына келтіруші санкциялар міндетті мәжбүрлі түрде орындатуға, бұзылған құқықты мәжбүрлі түрде қалпына келтіруге бағытталған, ал айыппұлдық санкциялар құқық бұзушының белгілі бір құқықтарын шектеуді, оған арнайы міндеттерді жүктеуді немесе оны ресми түрде сынға алуды көздейді.   

         

2. Құқықбұзушылықтың заңды құрамы–бұл құқықбұзушылықтың  заңды жауапкершілікке тарту үшін қажетті және жеткілікті белгілерінің жүйесі. Заңды құрамға мыналар жатады:

1. Құқықбұзушылықтың субъектісі–бұл осы әрекетті немесе әрекетсіздікті жасаған құқықәрекетқабілетті жеке тұлға немесе әлеуметтік ұйым.

2. Құқықбұзушылықтың объектісі–бұл осы құқықбұзушылықтың неге бағытталғанын көрсетеді. Объектінің түрлік және тектік түрлерін бөліп қарастырады. Тектік объект ретінде қоғамдық қатынастар орын алса, түрлік объектіге өмір, денсаулық, абырой, мүлік және т.б. жатады.

3. Құқықбұзушылықтың субъективтік жағы–бұл тұлғаның өз әрекетіне және оның салдарына деген субъективтік қатынасын сипаттайтын белгілердің жиынтығы. Бұл жерде басты категория болып кінә табылады. Кінә дегеніміз тұлғаның өзі жасаған құқыққа қайшы әрекетіне психологиялық қатынасы.

Кінәнің екі түрі болады: қасақаналық және абайсыздық. Қасақаналық тікелей және жанама болып бөлінеді. Тікелей қасақаналықта тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдардың туу мүмкіндігін түсінеді және осы салдардың тууын қалайды. Жанама қасақаналықта тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті сипатын сезінеді, зиянды салдардың туу мүмкіндігін түсінеді және осы салдардың тууын қаламаса да, олардың туындауына саналы түрде жол береді. 

Абайсыздықтың да екі нысаны болады: менмендік және немқұрайдылық. Менмендікте тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті салдарын түсінеді, алайда жеткілікті негізсіз олардың алдын алуға тырысады.  Немқұрайдылықта тұлға өз әрекеттерінің қоғамға қауіпті салдарын болжай алмайды, алайда дұрыс зейін қойғанда оларды байқауы мүмкін әрі тиіс еді.

4. Құқықбұзушылықтың объективтік жағы–бұл осы құқықбұзушылықты сипаттайтын сыртқы белгілердің жиынтығы, оларға мыналар жатады: а) әрекет немесе әрекетсіздік; ә) құқыққа қайшылық; б) зиянды нәтиже; в) әрекет (әрекетсіздік) пен зиянды салдың арасындағы себепті байланыс.

 

3. Заңды жауапкершіліктің түсінігі, белгілері және қағидалары. Заңды жауапкершілік–бұл құқықбұзушылық жасаған тұлғаларға заңнамамен көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілі бір іс жүргізушілік тәртіпте қолдану. Шаралар мынадай сипатта болуы мүмкін: а) жеке сипаттағы шаралар (бас бостандығынан айыру); ә) мүліктік сипаттағы шаралар (айыппұл); б) ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар (жұмыстан босату).

Заңды жауапкершіліктің белгілері:

- оны мемлекет құқықтық нормалард орнықтырады;

- мемлекеттік мәжбүрлеуге негізделеді;

- арнайы өкілетті мемлекеттік органдар қолданады;

- жаңа қосымша  міндетті жүктеумен байланысты;

- жеке, мүліктік және ұйымдастырушылық сипаттағы белгілі бір теріс салдардан көрініс табады;

- іс жүргізушілік нысанда жүктеледі;

- тек жасалған құқықбұзушылық үшін ғана туындайды.

Егер заңды жауапкершіліктің іс жүзіндегі негізі болып оның құрамын құрайтын белгілердің жиынтығымен сипатталатын құқықбұзушылық табылса,оның заңды негізі болып құқық нормасы мен сәйкес құқыққолданушы акт табылады. Құқыққолдану актісінде құзіретті орган нақты бір құқықбұзушыға қатысты мәжбүрлеу шараларының нақты көлемі мен нысанын анықтайды. Мұндай құқыққолдану актісі ретінде әкімшілік бұйрығын, сот үкімін немесе шешімін және т.б. атауға болады.

Заңды жауапкершіліктің қағидалары:

1) заңдылық–жауапкершіліктің тек құқықбұзушылық (яғни, құқықәрекетқабілетті тұлға жасаған кінәлі, құқыққа қайшы әрекет немесе әрекетсіздік) үшін ғана қолданылатынын білдіреді;

2) әділеттілік–жазаның кінәға сәйкестігін, теріс қылықтар үшін қылмыстық санкцияларды белгілеуге жол берілмейтіндігін, кінәліге бір құқықбұзушылық үшін тек бір ғана жазаны тағайындауды білдіреді;

3) негізділік–істің жағдайларын объективтік түрде зерттеуді және нақты жазалау шарасын заңға сәйкес анықтауды білдіреді;

4) ізгілік (гуманизм)–адамның қадір-қасиетін қорлайтын жазалау шараларын белгілеуге және қолдануға тыйым салуды білдіреді;

5) жауапкершіліктің міндетті түрде болатындығы–жасалған қылмыс үшін заңды жауапкершіліктің міндетті түрде туындайтынын білдіреді;

6) мақсаттылық–құқықбұзушыға қатысты таңдалған жазаның заңды жауапкершіліктің мақсаттарына сәйкестігін білдіреді.  

 

4. Заңды жауапкершіліктің түрлері. Заңды жауапкершіліктің төмендегідей түрлері болады:

1. Қылмыстық–тек қылмыстар үшін қолданылады; ешкім де сот шешімінсіз қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылмауы және қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы тиіс. Қылмыстық жазалау шаралары–кінәлінің тұлғасына бағытталған мемлекеттік мәжбүрлеудің ең қатаң нысандары–бас бостандығынан айыру, өлім жазасы және т.б.

2. Әкімшілік–әкімшілік теріс қылықтарды жасағаны үшін туындайды және айыппұл, арнайы құқығынан айыру және т.б. сияқты шаралардан көрініс табады.

3. Азаматтық–мүліктік сипаттағы шарттық міндеттемелерді бұзу және шарттан тыс мүліктік зиян келтіру  үшін туындайды. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі қағидасы–зиянды толығымен өтеу.

4. Тәртіптік–еңбек, оқу, қызметтік, әскери тәртіпті бұзу үшін қолданылады; тәртіптік жауапкершілік шаралары–сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан шығару және т.б.

5. Материалдық–қызметкерлер мен жұмысшылардың өз қызметтік міндеттерін орындауы барысында кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға келтірген зияны үшін туындайды.

    

5. Әрекеттің құқыққа қайшылығын және заңды жауапкершілікті жоятын жағдайлар. Оларға мыналарды жатқызуға болады:

1) есі дұрыс еместік–тұлғаның өз әрекеттеріне есеп бере алмауы;

2) қажетті қорғаныс–мемлекеттің, қоғамның тұлғаның мүдделерін қоғамға қауіпті нұқсан келтіруден қорғау барысында нұқсан келтіруші тұлғаға зиян келтірумен сипатталады; алайда, қажетті қорғаныс шегінен асып кетпеуі тиіс, яғни, қорғанудың  нұқсан келтірушіліктің  қоғамға қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне айқын түрде сәйкес келмеуі орын алмауы тиіс;

3) аса қажеттілік–мемлекеттің, қоғамның, тұлғаның мүдделеріне қауіп төндіруші әрекетті жою жағдайында мүмкін, қойылатын шарт–бұл қауіп басқа құралдармен жойыла алмауы қажет және аса қажеттіліктен туындаған зиян алдын алған зияннан аз болуы тиіс;

4) қоғамға аса қауіптілігі жоқ құқықбұзушылық;

5) казус (жағдай) және т.б.   





29 тақырып. ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ

 

1. Құқықтық сананың түсінігі және функциялары.

2. Құқықтық сананың құрылымы.

3. Құқықтық сананың түрлері.

4. Құқықтық мәдениеттің түсінігі және құрылымы.

 

1. Құқықтық сананың түсінігі және функциялары. Құқықтық сана– бұл адамдардың құқыққа деген қатынасын көрсететін түсініктер мен сезімдердің, көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиынтығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана–бұл адамдардың жаңадан қабылданған заңдарға, нормативтік актілердің нақты жобаларына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы.

Құқықтық сана мынаны білдіреді:

- құқықтың қажеттігін түсіну және сезіну;

- құқықты бағалау;

- заңнаманың дамыған жүйесін құру қажеттігін түсіну;

- қолданыстағы нормативтік актілерге өзгертулер мен толықтырулар енгізудің қажеттігін түсіну;

құқықты жүзеге асырудың нәтижелері мен процесін қабылдау.

Құқықтық сананың ерекшеліктері мыналардан көрінеді:

а) ол өмірдің шындықтарын әділеттілік, құқықтық, еркіндік тұрғысынан қабылдайды;

ә) жалпыға міндетті жүріс-тұрыс ережелерін орнықтыруды талап етеді;

б) құқықтық пен құқықтық еместіктің, құқыққа сәйкестік пен құқыққа сәйкессіздіктің шектерін көрсетеді;

в) құқықты қамтамасыз ету үшін заңды шараларды талап етеді.

Құқықтық сананың рөлі оның функцияларынан көрініс табады:

1) танымдық; бұған «құқықтық дайындықң түсінігінен көрініс табатын және ойлану қызметінің нәтижесі болып табылатын заң білімдерінің белгілі бір жиынтығы тән болып келеді;

2) бағалаушылық; бұл тұлғаның құқықтық өмірдің әр түрлі жақтары мен көріністеріне өтіл мен құқықтық тәжірибе негізінде белгілі бір эмоционалдық қатынасын тудырады;

3) реттеуші; ол құқықтық көзқарастар мен құндылық-құқықтық бағыттылық арқылы жүзеге асырылады. Көзқарас дегеніміз тұлғаның белгілі бір түрде ақпараттарды, процестерді, құбылыстарды қабылдауға және бағалауға бейімділігін және осы бағалауға сәйкес әрекет етуге дайындығын білдіреді.

Құқықтық бағыттылық–бұл тұлғаның заңды мәні бар жағдайларда әрекет ету бағдарламасын тікелей қалыптастыратын құқықтық көзқарастарының жиынтығы.

 

 2. Құқықтық сананың құрылымы екі элементтен құралады: құқықтық психология және құқықтық идеология.

Құқықтық психология–бұл, ең алдымен, құқыққа қатысты сезімдердің, көңіл-күйдің, эмоциялардың, көзқарастардың, армандардың жиынтығы. Бұл жерде құқықтық құбылыстарға деген қатынас ерекше деңгейде пайда болып, белгілі бір сезімдер мен эмоцияларды қалыптастыруға тырысады. Құқықтық психология арқылы мыналар жүзеге асырылады: а) құқықтық мәдениетке тән әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер,  тұлғаның мәдениетіне, күнделікті өміріне, әдетіне еніп кеткен барлық элементтер; ә) тұлғаның өзін-өзі бағалауы, яғни, өз жүіс-тұрысын құқық нормаларына сәйкестігі тұрғысынан сындарлы түрде бағалай білу қабілеті.

Құқықтық идеология–бұл адамдардың құқыққа қатынасын білдіретін құқықтық көзқарастардың, түсініктердің, қағидалардың, сенімдердің, талаптардың жүйеленген ғылыми көрінісі. Бұл субъектілердің  құқықтық құбылыстарды тереңірек түсінуі; ол құқықтық бағалаудың ерекше деңгейін білдіреді. Құқықтық идеология–құқықтық сананың құрылымындағы басты элемент.

  

3. Құқықтық сананың түрлері.  Құқықтық сана мына негіздер бойынша түрлерге бөлінеді:

1) мазмұны бойынша:

- қарапайым құқықтық сана–бұл тұлғалардың құқыққа қатысты жалпы көзқарастары, өмірлік тәжірибесінің әсерімен туындайтын көңіл-күйлері;

- кәсіби құқықтық сана–бұл заңгерлердің заңды тәжірибесінің негізінде қалыптасатын сезімдері, сенімдері, көзқарастары, дәстүрлері;

- ғылыми құқықтық сана–бұл құқықты теориялық игеруді көрсететін идеялар, түсініктер, концепциялар ;

2) субъектілері бойынша:

жеке құқықтық сана;

топтық құқықтық сана;

қоғамдық құқықтық сана.

 

4. Құқықтық мәдениеттің түсінігі және құрылымы. Құқықтық мәдениет құқықтық санамен тығыз байланыстылықта болы тұрып, оған сүйенеді. Алайда, құқықтық мәдениет құқықтық санаға қарағанда әлдеқайда кең, себебі, ол психологиялық және идеологиялық элементтермен қатар, заңды мәні бар жүріс-тұрысты да қамтиды. Құқықтық мәдениет мыналарды білдіреді:

1) құқықтық шынлдықты сезімдік қабылдаудың және құқықтық ойланудың белгілі бір деңгейі;

2) халықтың заңдарды білуінің тиісті дәрежесі;

3) құқық нормаларды, олардың үстемдігін түсінудің жоғары деңгейі;

4) құқықшығармашылық және құқықты жүзеге асыру процестерінің сапалық жағдайы;

5)  құқықтық қызметтің ерекше тәсілдері (құқыққорғау органдарының жұмысы, конституциялық бақылау және т.б.);

6) құқықтық қызметтің адамдар жасаған рухани және материалдық игіліктер түріндегі нәтижелері (заңдар, сот тәжірибесі, заңнама жүйесі және т.б.).

Бұлардың барлығы жекелік және қоғамдық тұрғысынан қарастырылуы мүмкін.

Тұлғаның құқықтық мәдениеті–бұл құқықты білу және түсіну, соған сәйкес әрекет ету. Тұлғаның құқықтық мәдениеті тұлғаның құқықтық білімділігін білдіреді, оған құқықтық сана, құқықты қолданудың дағдылары мен қабілеті, өз жүріс-тұрысын заң нормаларына бағындыру жатады. Тұлғаның құқықтық мәдениетінің құрылымы мына элементтерден құралады:

1) психологиялық элемент–құқықтық психология;

2) идеологиялық элемент–құқықтық идеология;

3) жүріс-тұрыстық элемент–заңды мәні бар жүріс-тұрыс.

Қоғамның құқықтық мәдениеті–бұл қоғамның құқықтық санасының және құқықтық белсенділігінің деңгейі, заң нормалар мен заң қызметінің дамуының дәрежесі. Қоғамның құқықтық мәдениеті оның жалпы мәдениетінің бөлігі болып табылады және келесі факторлармен сипатталады:

- құқықты шын мәнінде қажетсіну;

- елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіп жағдайы;

- қоғамдағы заң ғылымы мен заң білімінің даму дәрежесі.

Қоғамның құқықтық мәдениетінің құрылымы келесі элементтерден құралады:

1) қоғамның құқықтық санасы мен құқықтық белсенділігінің деңгейі;

2) заң нормаларының даму дәрежесі (құқықтың даму деңгейі, заң мәтіндерінің мәдениеті және т.б.);

3) заң қызметінің даму дәрежесі (құқықшығарушы, құқыққолданушы және құқыққорғаушы қызметтің мәдениеті).





30 тақырып. ЗАҢДЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІП

 

1. Заңдылықтың түсінігі және қағидалары.

2. Заңдылықтың кепілденуі.

3. Құқықтық тәртіптің түсінігі.

4. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің арақатынасы.

 

1. Заңдылықтың түсінігі және қағидалары. Заңдылық–бұл қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының құқық нормаларын қатаң түрде сақтауы.

Заңдылық үшін екі жақ тән: а) мазмұнды жағы–бұл құқықтық, әділ, ғылыми негізделген заңдардың болуы; ә) формальды жағы– бұл оларды орындау, себебі, орындаусыз ең кемшіліксіз заңдардың болуының өзі де жеткіліксіз.

Заңдылықтың субъектілері болып қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары табылады, нақты айтқанда: мемлекет және оның органдары; қоғамдық және басқа да ұйымдар; еңбек ұжымдары; лауазымды тұлғалар; азаматтар. Заңдылықтың объектісі болып заңды міндетті тұлғалардың жүріс-тұрысы, олардың санасы, еркі мен әрекеттері табылады.

Заңдылықтың қағидалары–бұл заңдылықтың мазмұнын ашатын негізгі идеялар, бастамалар. Оларға мыналар жатады:

1) заң үстемдігі–барлық нормативтік және жеке құқықтық  актілердің заңға бағыныстылығын білдіреді;

2) заңдылықтың тұтастығы–нормативтік актілерді түсіну мен қолдану елдің бүкіл аумағында бірдей болуы тиіс дегенді білдіреді;

3) заңдылықтың мақсатқа сәйкестігі– құқықшығармашылық және құқықты жүзеге асыру қызметінің қоғамның мақсаттары мен міндеттеріне жауап беретін ең дұрыс түрлерін қатаң түрде заңдардың шегінде таңдау қажеттігін, заңдылық пен мақсатқа сәйкестілікті қарама-қарсы қоюды болдырмауды білдіреді, яғни, мақсатқа сәйкестілікті себеп қылып заңды бұзуға жол берілмейді;        

4) заңдылықтың шынайылығы–құқықтық ережелердің барлық қызмет түрлерінде іс жүзінде орындалуына жетуді және оларды кез-келген түрде бұзу міндетті түрде жауапкершілікті көздейтінін білдіреді.

                                     

2. Заңдылықтың кепілденуі–бұл заңдар мен заңға сәйкес актілердің орындалуын, азаматтардың құқықтарының, қоғам мен  мемлекеттің мүдделерінің ешбір кедергісіз жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құралдар мен жағдайлар. Заңдылықтың кепілденуінің келесі түрлерін бөліп қарастырады:

1) әлеуметтік-экономикалық–бұл қоғамның экономикалық дамуының дәрежесі, оның жағдайының деңгейі, меншік нысандарының алуан түрлілігі, экономикалық бостандық және т.б.;

2) саяси–бұл конституциялық құрылымның қоғамның саяси жүйесінің демократиялылығының дәрежесі, саяси плюрализм, көппартиялық, биліктің тармақтарға бөлінуі және т.б.;

3) ұйымдастырушылық–бұл заңдар мен заңға сәйкес актілердің орындалуын бақылайтын арнайы органдардың (прокуратура, сот, полиция және т.б.) қызметі;

4) қоғамдық–бұл заңнаманы бұзумен күресу мақсатында қолданылатын алдын алу және басқа да шараларының мемлекетте қалыптасқан кешені;

5) идеологиялық–бұл құқықтық сананың дамуының, азаматтар арасында заң білімдерінің таралуының, заң талаптарын орындаудың дәрежесі, қоғамдағы адамгершілік тәрбиелеудің деңгейі;

6) арнайы-заңды–бұл құқықтық талаптарды бұзудың алдын алу, болдырмау және қудалау  мақсатында қолданыстағы заңнамада бекітілген тәсілдер мен құралдар.

   

3. Құқықтық тәртіптің түсінігі. Құқықтық тәртіп–бұл субъектілердің құқықтық мінез-құлығымен сипатталатын қоғамдық қатынастар жүйесі; бұл әлеуметтік байланыстардың реттелу жағдайы, заңдылықтың шынайы қоғамдық қатынастарға айналуының нәтижесі.

Құқықтық тәртіптің ерекшеліктері:

а) ол құқық нормаларында жоспарланған;

ә) осы нормаларды жүзеге асырудың нәтижесінде туындайды;

б) мемлекетпен қамтамасыз етіледі;

в) қоғамдық қатынастардың ұйымдастырылуына жағдай жасайды;

г) заңдылықтың нәтижесі болып табылады.

 

4. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің арақатынасы. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің арақатынасы мыналардан көрінеді.

1) құқықтық тәртіп құқықтық тәртіптің мақсаты болып табылады; құқықтық тәртіпке жету үшін заңдар мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер қабылданады, заңнаманы жетілдіру жүзеге асырылады, заңдылықты нығайтуға байланысты шаралар қолданылады;

2) құқықтық реттеуді жетілдіру мен заңдылықты қамтамасыз етуден басқа тәсілдермен құқықтық тәртіпке жету мүмкін емес;

3) заңдылықты нығайту құқықтық тәртіпті нығайтуға алып келеді;

4) құқықтық тәртіптің нақты мазмұны заңдылықтың мазмұнына байланысты болады.  





31 тақырып. ҚОҒАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ

 

Құқықтық жүйе–бұл құқықтың құқықтық идеологиямен және сот тәжірибесімен біртұтастықта қарастырылуы. Осы үш элемент: заңдар мен басқа да мемлекетпен танылған қайнар көздерден көрініс тапқан жалпыға міндетті нормалар жүйесі ретіндегі құқық, құқықтық сананың белсенді жағы–құқықтық идеология және сот тәжірибесі құқықтық жүйені құрайды.

«Құқықтық жүйең түсінігінің белгілі бір мемлекеттегі құқыққа сипаттама берудегі маңызы зор. Бұл жағдайда ұлттық құқықтық жүйе жөнінде сөз болып отыр. Құқықтық жүйенің құқықпен қатар қай элементінің–не сот тәжірибесінің, не құқықтық идеологияның–ерекше рөлге ие болуына сол мемлекеттегі барлық құқықтық құбылыстар тәуелді болып келеді. Осы белгі бойынша құқықтық жүйенің келесі жанұяларын (құқықтың қайнар көздерінің ортақтығы негізінде бөлінген құқықтық жүйелердің жиынтығы) бөліп қарастырады:

1. Континенталдық Еуропаның нормативтік-заңнамалық жүйелер отбасы–бұл романдық-германдық құқық. Бұл құқықтық жүйелерде бірінші орынға заң қойылған (Италия, Франция, Германия, Португалия және т.б.).

2. Нормативтік-соттық, ағылшын-саксондық құқықтық жүйелер жанұясы–бұл Ұлыбританияның, АҚШ-тың, Канаданың, Австралияның және т.б. елдердің прецеденттік құқығы. Бұл құқықтық жүйелерде басты орынды сот тәжірибесі, заңды прецедент иеленген.

3. Діни-дәстүрлі, идеологиялық құқықтық жүйелер жанұясы–бұл мұсылман құқығы (Иран, Ирак, Пәкістан, Судан және т.б.) және кеңестік құқық. Бұл құқықтық жүйелерде ерекше рөлді дін мен партиялық идеология иеленеді.





31 тақырып. ҚОҒАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ

 

Құқықтық жүйе–бұл құқықтың құқықтық идеологиямен және сот тәжірибесімен біртұтастықта қарастырылуы. Осы үш элемент: заңдар мен басқа да мемлекетпен танылған қайнар көздерден көрініс тапқан жалпыға міндетті нормалар жүйесі ретіндегі құқық, құқықтық сананың белсенді жағы–құқықтық идеология және сот тәжірибесі құқықтық жүйені құрайды.

«Құқықтық жүйең түсінігінің белгілі бір мемлекеттегі құқыққа сипаттама берудегі маңызы зор. Бұл жағдайда ұлттық құқықтық жүйе жөнінде сөз болып отыр. Құқықтық жүйенің құқықпен қатар қай элементінің–не сот тәжірибесінің, не құқықтық идеологияның–ерекше рөлге ие болуына сол мемлекеттегі барлық құқықтық құбылыстар тәуелді болып келеді. Осы белгі бойынша құқықтық жүйенің келесі жанұяларын (құқықтың қайнар көздерінің ортақтығы негізінде бөлінген құқықтық жүйелердің жиынтығы) бөліп қарастырады:

1. Континенталдық Еуропаның нормативтік-заңнамалық жүйелер отбасы–бұл романдық-германдық құқық. Бұл құқықтық жүйелерде бірінші орынға заң қойылған (Италия, Франция, Германия, Португалия және т.б.).

2. Нормативтік-соттық, ағылшын-саксондық құқықтық жүйелер жанұясы–бұл Ұлыбританияның, АҚШ-тың, Канаданың, Австралияның және т.б. елдердің прецеденттік құқығы. Бұл құқықтық жүйелерде басты орынды сот тәжірибесі, заңды прецедент иеленген.

3. Діни-дәстүрлі, идеологиялық құқықтық жүйелер жанұясы–бұл мұсылман құқығы (Иран, Ирак, Пәкістан, Судан және т.б.) және кеңестік құқық. Бұл құқықтық жүйелерде ерекше рөлді дін мен партиялық идеология иеленеді.







Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Секретарь-администратор

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Тест тапсырмалары.doc

9 сыныптан кейінгі оқуға түсушілерге арналған мемлекет және құқық негіздері пәнінен тест тапсырмалары



1. 1995 жылғы Конституция бойынша ҚР Президенті :

А) атқарушы билік басшысы;

В) заң шығару билігінің басшысы;

С) сот билігінің басшысы;

Д) ел басшысы

Е) үкіметтің басшысы болып табылады.


2. ҚР-на азаматтыққа қабылдау туралы немесе одан бас тарту туралы шешімді қабылдайды:

А) ҚР Үкіметі;

В) ҚР Парламенті;

С) ҚР Президенті

Д) ҚР Жоғарғы соты;

Е) сәйкес әкімшілік-территориалдық бірліктің акиматымен.


3. ҚР азаматтығына қабылдаудан бас тартудың негіздемесі болып не табылмайды:

А) басқа мемлекеттің азаматтығында тұруы

В) ұлтаралық, мемлекетаралық келіспеушілікті тұтандыру;

С) адамзатқа қарсы қылмыс жасау;

Д) ҚР егемендігіне және тәуелсіздігіне қарсы шығу;

Е) тұрақты тіркелімнің жоқтығы.


4. ҚР жергілікті атқарушы биліктің басшысы болып табылады:

А) Маслихат;

В) Әкім

С) Бас прокурор;

Д) Президент;

Е) Сот.


5. 1993 жылғы Конституция бойынша Президенттің мәртебесі:

А) заң шығару билігі;

В) мемлекет басшысы және атқарушы биліктің басшысы болып табылады;

С) мемлекет басшысы және ең жоғарға лауазымды тұлға болып табылады

Д) заң шығарушы және атқарушы биліктің басшысы;

Е) заң шығарушы және сот билігінің басшысы.


6. Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі:

А) 2 жыл;

В)5 жыл;

С) 6 жыл

Д) 7 жыл;

Е) 2 жыл.


7. ҚР-ның қанша жасқа толған азаматы Сенат депутаты бола алады:

А) 30 жас

В) 35 жас;

С) 25 жас;

Д) 20 жас;

Е) 20жас.


8. Заң шығару бастамасы ҚР Парламентінің депутаттарына, ҚР Үкіметіне берілген және жүзеге асырылады тек қана:

А) Сенатта;

В) Парламентте

С) Мәжілісте;

Д) Үкіметте;

Е) Конституциялық Кеңесте.


9. Романо-германдық құқықтық жүйенің негізгі қайнар көзі:

А) сот прецеденті

В) корпоративті нормалар

С)адамгершілік нормалары

Д) нормативті актілер

Е) әдет-ғұрыптық құқық


10.Англо-саксондық құқықтық жүйенің негізгі қайнар көзі:

А) сот прецеденті

В) корпоративті нормалар

С) адамгершілік нормалары

Д) нормативті актілер

Е) әдет-ғұрыптық құқық


11. Діни адамгершілік нормалары құқықтың негізгі қайнар көзі болып саналатын құқықтық жүйе:

А) романо-германдық

В) англо-саксондық

С) социалистік

Д) феодалдық

Е) діни


12. Экономикалық базис типіне байланысты құқық типі төмендегідей бола алмайды:

А) социалистік

В) феодалдық

С) мұсылмандық

Д) құл иеленуші

Е) буржуазиялық


13. Әлеуметтік нормалар:

А) адамдардың күнделікті тұрмыс-тіршіліктерін, қоғамдық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік экономикалық негізде айқындалған, сана сезім еркімен қалыптастырылған адамдардың мінез құлық ережесі

В) нормалар жүйесін құрайтын әлеуметтік нормативті реттеуші

С) мемлекеттік-өкілдік нормативті нұсқауларда объективтендірілген мемлекеттік ерік

Д) құқықты өмірге, адамдардың шынайы әрекетіне енгізу

Е) құқықты теориялық игеруді көрсететін идеялар, түсініктер, конструкциялар


14. Әлеуметтік норманың түрлері:

А) орган, лауазым

В) консенсус

С) құзірет

Д) әдет-ғұрып, дәстүр

Е) ұйым


15. Әдет - ғұрып:

А) тарихи қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа беріліп, дәстүрге айналған мінез - құлық ережесі

В) белгілі іс - әрекеттердің қайталануы

С) әлеметтік қатынас

Д) адамның мінез - құлқы және ерік білдіру бостандығының шарасы

Е) нормативтік акт


16. Корпоративті нормалар:

А) жергілікті өкілетті органдармен өзінің қызмет ету мақсатына жету үшін шығарылатын нормалар.

В) қоғамдағы мінез - құлық ережелері

С) мемлекеттік ұйымдардың, мекемелердің, кәсіпорындардың бұйрықтарында, шешімдерінде бекітілген нормалар

Д) қоғамдық ұйымдардың қызмет ету мақсатына жету үшін шығарылған жарғы, ереже, шешімдерінде көрсетілген, бекітілген әрекет тәртібі

Е) белгілі мемлекеттің белгілі бір жерінде қоғамдық қатынастарды реттейтін мінез - құлық ережелері


17. Құқық нысаны:

А) жалпыға бірдей міндетті, заңды маңызы бар, қоғамда орын алған құқық нормаларын ұйымдастыру тәсілі

В) құқықтық нормалардың пайда болуы мен дамуын өмірге келтіретін және объективті қалыптастыратын қайнар көздері

С) мемлекеттік құқық құрылыста саяси билікті жүзеге асыру тәсілін ұйымдық - саяси өзгерту тәсілі

Д) нормативті - құқықтық нормаларды өңдеуге, шығаруға, өзгертуге бағытталған қызмет нысаны

Е) субъектіге арналған міндетті, қажетті мінез - құлықты ресми нұсқау тәсілі


18. Құқықтың қайнар көзіне төмендегінің қайсысы жатпайды:

А) нормативті - құқықтық акт

В) мораль қағидалары

С) құқықтық әдет - ғұрып

Д) сот прецеденті

Е) нормативтік келісім - шарт


19. Құқықтық әдет-ғұрып:

А) тарихи қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа беріліп дәстүрге айналған мінез - құлық ережесі

В) мемлекеттік органның шешімі

С) мемлекетпен танылған, тарихи қалыптасқан ұрпақтан ұрпаққа беріліп, дәстүрге айналған мінез - құлық ережесі

Д) барлық қатынас субъектілеріне арналған биліктік нұсқау

Е) кейбір индивидтердің еркін білдіру әдісі


20. Нормативті-құқықтық акт:

А) құқық нормаларын бекітуге, өзгертуге немесе жоюға бағытталған, айқындалған тәртіпте қабылданатын мемлекеттік органның актісі

В) мемлекетпен танылған, тарихи қалыптасқан ұрпақтан ұрпаққа беріліп, дәстүрге айналған мінез - құлық ережесі

С) құқықтың ішкі мазмұнын және құрылымдық сипатын қамтитын нормативті - құқықтық актілердің жиынтығы

Д) белгілі қоғамдық қатынастардың нақты қатысушыларының заңды құқықтары және міндеттерінің байланысы

Е) азаматтардың барлық жалпы құқықтары, бостандықтары және міндеттерінің жиынтығы


21. Заңдардың түрлері:

А) конституциялық және жай

В) референдуммен немесе парламентпен қабылданған

С) конституциялық және жай; парламентпен қабылданған және тұрақты; жалпы және арнайы

Д) конституциялық және жай; мемлекеттік барлық аумағында немесе белгілі аумақта күші бар; алқалы және жеке; реттеуші және қорғаушы

Е) конституциялық және жай; жалпы және ерекше; тікелей немесе жанама күші бар.


22. Құзіретінің сипаты бойынша мемлекет органдары төмендегідей болады:

А) құқықшығармашылық

В) өкілеттік

С) федералды

Д) алқалы

Е) жалпы, арнайы


23. Иерархиясы (орналасу сатысы) бойынша мемлекеттік органдар:

А) құқықшығармашылық

В) жоғарғы, жергілікті

С) федералды

Д) алқалы

Е) өкілетті


24. Шешім қабылдау тәсілі бойынша мемлекеттік органдар:

А) құқықшығармашылық

В) өкілетті

С) федералды

Д) алқалы, жеке

Е) заң шығарушы, атқарушы


25. Бағыныштылық сипаты бойынша төмендегідей мемлекеттік органды анықтауға болады:

А) құқық шығармашылық, құқық қолданушы

В) өкілетті, атқарушы

С) вертикалды, екі жақты бағынышты

Д) алқалы, жеке

Е) жалпы, арнайы


26. ҚР-ның Парламенті:

А)заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы атқарушы орган

В) заң шығару қызметін жүзеге асыратын жергілікті өкілетті орган

С) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асыратын жергілікті заң шығарушы орган

Д) заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті орган

Е) заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы сот органы


27. ҚР Президентінің өкілеттік ету мерзімі:

А) 7жыл

В) 5 жыл

С) 4 жыл

Д) 3 жыл

Е) 64 жасқа дейін


28. ҚР - ның Үкіметі:

А) белгілі аумақта жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын жоғары өкілетті орган

В) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асыратын заң шығарушы биліктің атқарушы органы

С) атқарушы билікті жүзеге асырады және олардың қызметіне басшылықты жүзеге асырады, атқарушы билік органдары жүйесін басқарады

Д) өкілетті органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылықты жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті билік органы

Е) мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайтын, Қазақстанды ел ішінде және халықаралық қатынастарда көрсететін өкілетті орган


29. Сот билігі:

А) сот органдарына қадағалауды жүзеге асырады

В) заңға бағынышты нормативті - құқықтық актілерді өмірге келтіреді

С) адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды жүзеге асырады

Д) әділ сотты жүзеге асырады

Е) соттық нормативті - құқықтық актілерді шығарады


30. Мәслихаттың өкілеттік мерзімі:

А) 4 жыл

В) 6 жыл

С) 4 жыл

Д) Жаңа сайланған ҚР Президентінің алдында құзіреті тоқтатылады

Е) Үкіметтің құзіретінің мерзіміне сәйкес болады


31. Мәслихат:

А) ҚР-ның заң шығарушы биліктің өкілетті органы, депутаттардың жиыны

В) ҚР-ның облыс, аудан, қала, қала ішіндегі аудан аумағындағы атқарушы органы

С) биліктік құзірет берілген лауазымды адам

Д) депутаттардың жиыны, облыс, аудан, қала аумағындағы ҚР-ның тұрғындарының өкілетті органы

Е) заң шығарушы қызметін жүзеге асыратын жалпы ұлттық өкілетті мекеме



32. Әкімшілік жауаптылық негізі болып:

А) адамның әкімшілік құқық бұзушылық жасауы;

В) адамның кінәлі құқығы қарсы әрекет жасауы;

С) ҚР ӘҚБТК Ерекше бөлімінде көзделген құқық бұзушылық құралының барлық белгілері бар әрекет жасау;

Д) ҚР ӘҚБТК-де әкімшілік жауаптылық көзделген әкімшілік құқық бұзушылықты жасау;

Е) ҚР ӘҚБТК-тің ерекше бөлімінде көзделген әрекетті жасау болып саналады.



33. ӘҚБТ-ы заңдардың міндеттері.

А) азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін сақтау, қоршаған ортаны, қоғамдық тәртіпті, қауіпсіздікті және имандылықты, басқарудың белгіленген тәртібін қорғау, әкімшілік құқық бұзушылығы жазауды ескерту;

В) адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, халықтың денсаулығы, санитарлық-эпидемиологиялық салуаттылығы, қоршаған ортаны, қоғамдық имандылықты меншікті, қоғамдық тәртіпті пен қауіпсіздікті, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібін, ұйымдардың заңмен қорғалған құқықтары мен мүдделерін әкімшілік құқық бұзушылықтан қорғау, сондай-ақ олардың жасалуының алдын алу;

С) әкімшілік құқық бұзушылықты ескерту немесе жолын кесу кінәлі адамдарды әкімшілік жауаптылыққа тарту;

Д) адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, оның денсаулығын, қоршаған ортаны, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қорғау;

Е) жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау, әкімшілік құқық бұзушылықты ескерту немесе жолын кесу, оларды жасаудың себептері мен салдарын анықтау және жою.


34. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдар принциптері болып:

А) заңдылық, заң алдындағы теңдік, іс жүргізу тілі, жариялылық;

В) заңдылық, жариялылық, заңның үстендігі, судьялардың тәуелсіздігі;

С) заңдылық, кінәсіздік презумциясы, жеке адамға және оның мүлкіне ешкімнің тиспеушілігі, жеке және заңды тұлғаның намысы мен абройын құрметтеу, әкімшілік юрисдикцияч субъектілерінің заңсыз шешімдері мен әрекеттерін шағымдау мүмкіндігң;

Д) заңдылық, сот құзыретінің ерекшелігі, азаматтардың заң алдындағы теңдігі, кінәсіздік презумциясы, кінә принципі, қайтадан әкмішілік жауаптылыққа тартуға жол бермеушілік, ізгілік принципі, судьялардың тәуелсіздігі, іс жүргізу тілі, әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізудің жариялылығы;

Е) заңдылық, азаматтардың заң алдындағы теңдігі, кінәсіздік, жеке адамға және оның мүлкіне ешкімнің тыспеушілігі саналады.


35. Әкімшілік құқық бұзушылық болып:

А) жеке адмның ҚР ӘҚБТ Кодексі бойынша әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі (қасақана немесе абайсызда жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі;

В) жеке және заңды тұлғаның құқыққа қарсы, кінәлі әрекеті және әрекетсіздігі;

С) жеке немесе заңды тұлғаның кінәлі (қасақана немесе абайсыздa әрекеті (әрекетсіздігі) үшін жауаптылық көзделген;

Д) ӘҚБТ Кодекс бойынша әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа қарсы, кінәлі әрекеті және әрекетсіздігі;

Е) жеке немесе заңды тұлғаның қасақана немесе абайсызда жасалған әрекеті немесе әрекетсіздігі саналады.


36. Әкімшілік жауаптылыққа мыналар тартылады.

А) жеке тұлға, заңды тұлға;

В) жеке тұлға, заңды тұлға, лауазымды адам;

С) жеке тұлға, заңды тұлға, лауазымды адам, жеке кәсіпкер;

Д) ақыл-есі дұрыс жеке тұлға, заңды тұлға, лауазымды адам;

Е) ақыл-есі дұрыс әкімшілік жауаптылыққа тартылатын жасқа толған жеке адам, заңды тұлға.


37. Жеке адамның ақыл-есі кей жағдайда болуы деп мына жағдай саналады.

А) өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қауіптілігін түсіне алмаған немесе созылмасы психикалық сырқатының, уақытына психикасының бұзылуының, ақыл-есі кемдігінің немесе психикасының өзге де сырқатты тай-күйіні;

В) аффект жағдайында әкімшілік құқық бұзушылық жасау;

С) өзінің ауруына байланысты сот-психиатриялық сараптама негізінде ақыл-есі кен деп танылуы;

Д) созылмасы психикалық сыртқы бар және өз әрекеттерін басқара алмауы;

Е) әкімшілік құқық бұзушылық жасау кезінде созылмасы психикалық сырқаты болып, өз әрекеттерін басқара алмауы.


38. Қай жасқа толған жеке тұлға әкімшілік жауаптылыққа тартылады:

А)14 жастан;

В) 15 жастан;

С) 14 жастан, жекелеген құқық бұзушылықтар үшін 15 жастан;

Д) 15 жастан, жекелеген құқық бұзушылықтар үшін 18 жастан;

Е) 18 жастан.


39. Құқық қорғау органдары қызметкерлері қандай негізде әкімшілік құқық бұзушының үшін жауаптылықта болады:

А) жалпы негізде;

В) тәртіптік жарғыға сәйкестікте;

С) ҚР Мемлекеттік шекарасы режимін, ҚР-ның кеден шекарасы арқылы өткізу бекеттеріндегі режимді, санитарлық заңдарды, өрт қауіпсіздігінің талаптарын, жолда жүру ережелерін қызмет орындарынан тыс кеден ережелерін, аң аулау, балық аулау ережелерін, табиғи ресуртарды утынды пайдалану мен қорғаудың басқа да ережелері мен нормаларын бұзғаны үшін;

Д) лауазымдық құқық бұзушылықтар үшін тәртіптік негізде, ал басқа жағдайда жалпы негізде;

Е) табиғи ресуртарды пайдалану нормалары мен ережелерін бұзу, қоршаған ортаны қорғау, жолда жүру ережелерін, кеден ережелерін, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік, мемлекеттік басқару аясында құқық бұзушылығы үшін.


40. Құқық қорғау органдары қызметкерлеріне мынадай әкімшілік жаза түрлері салынбайды.

А) әкімшілік қамауға алу, әкімшілік айыппұл, тәркілеу, өтемін төлеп алып қою;

В) атылатын және суық қаруды алып жүру мен сақтау құқығынан айыру және әкімшілік қамауға алу;

С) әкімшілік қамауға алу, әкімшілік айыппұл, көлік құралын жүргізу құқығынан айыру;

Д) ескерту, әкімшілік айыппұл, әкімшілік қамауға алу;

Е) әкімшілік айыппұл, арнайы құқықтан айыру, әкімшілік қамауға алу.


41. ҚР аумағында шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар әкімшілік жауаптылықта мына жағдайда болады:

А) жалпы негізде;

В) жалпы негізінде, дипломатиялық қорғанышы бар адамдарды қоспағанда;

С) халықаралық құқық нормаларымен;

Д) өз елдерінің елшіліктері мен өкілдіктері арқылы;

Е) жалпы негізде, олардың мемлекеттік билік институттарывна қатысты құқық бұзушылықтардан басқа.


42. Әкімшілік жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар болып:

А) қажетті қорғану, ала қажеттілік, қызметтік тәуекел жағдайында әрекет жасау;

В) қажетті қорғану, аса қажеттідік, кінәлі адамды ұстап және ІІО-на жеткізу жағдайында әрекет жасау;

С) қажетті қорғану, қол сұғушылық жасаған адамды ұстау, аса қажеттілік, негізді тәуекел, күштеп немесе санаға әсер етіп мәжбүрлеу, бұйрықты немесе өкімді орындау жағдайына әрекет жасау;

Д) қажетігі қорғану, аса қажеттілік, негізуі туәкел, өз ар-намысы мен абыройын қорғау жағдайында әрекет жасау;

Е) ақыл-естің кендігі, қажетті қорғану, аса қажеттілік жағдайында әрекет жасау.


43. Әкімшілік жаза бұл:

А) әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін уәкілеттенген судьяның, органның (лауазымды адамның) қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы;

В) жеке және заңды тұлғаның әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін жауаптылық шарасы;

С) әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін уәкілеттенген мемлекеттік органның (лауазымды адамның) әкімшілік көндіру шарасы;

Д) әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін қолданалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы;

Е) әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін қолданалатын әкімшілік жауаптылық шарасы.


44. Әкімшілік жаза мына мақсатта қолданылады:

А) әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кінәлі адамды жазалау;

В) әлеуметтік теңдікті қалпына келтіру үшін, әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамды жауаптылыққа тарту;

С) әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру және құқық бұзушылықты жасаған адамды заңдар талаптарын сақтау және құқық тәртібін құрметтеу рухында тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының өзінің де сол, сияқты басқа адамдардың да жаңа құқық бұзушылық жасауының алдын алу;

Д) әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру және құқық бұзушылықты жасаған адамды заңдар талаптарын сақтау және құқық тәртібін құрметтеу рухында тәрбиелеу, сондай-ақ құқық бұзушының және айналадағы адамдардың заңды мүдделерін құрметтеу, және олардың жаңа құқық бұзушцылық жасауының алдын алу;

Е) кінәлі адамды әкімшілік жауаптылыққа тарту және жаңа әкімшілік құқық бұзушылық жасауының жолын кесу.


45. Негізгі әкімшілік жаза болып мыналар саналады:

А) ескерту, әкімшілік айыппұл, әкімшілік қамауға алу;

В) әкімшілік айыппұл, әкімшілік қамауға алу, арнайы құқықтан айыру, тәркілеу;

С) әкімшілік қамауға алу, арнайы құқықтан айыру. өз бетімен салынған құрлысты мәжбүрлеп бұзу;

Д) ескерту, әкімшілік қамауға алу, шетел және азаматтығы жоқ адамдарда ҚР шеттету;

Е) ескерту, әкімшілік қамауға алу.


46. Ескерту – бұл:

А) әкімшілік жаза қолдануға уәкілетті органның (лауазымды адамның) жасалған құқық бұзушылққа ресми түрде теріс баға беруімен және жеке немесе заңды мұлғаны құқыққа қарсы мінез-құлыққа жол бермеуге болмайтындағы туралы сақтандырудан тұрады;

В) құқыққа қарсы мінез-құлыққа жол бермеуге болмайтындағы туралы хаттаманы уәкілетті органның шығаруы;

С) жеке және заңды тұлғалардың құқыққа қарсы мінез-құлыққа жрол бермеуге болмайтындағы және заң талаптарын сақтау туралы ресми ескерту;

Д) жеке және заңды тұлғаның құқыққа қарсы мінез-құлықтарын доғару туралы жазбаша түрде ескерту;

Е) жеке және заңды тұлғаның құқыққа қарсы мінез-құлқына, уәкілетті судья, органның ресми бағасы.


47. Әкімшілік қамауға алу қанша мерзімге белгіленеді:

А) 10 тәулікке дейін;

В) 15 тәулікке дейін;

С) 1 айға дейін;

Д) бір жарым айға дейін;

Е) 2 айға дейін.


48. Әкімшілік қамауға алу мыналарға қолданылмайды:

А) құқық қорғау органдары қызметкерлеріне;

В) жүкті әйелдерге, барлық мүгедектерге, кәмелетке толмағандарға;

С) жүкті әйелдерге, 14 жасқа дейінгі балары бар әйелдерге, 18 жасқа толмағандарға, 1 және 2 топтардағы мүгедектерге және зейнеткер жасындағы адамдарға;

Д) құқық қорғау органдары қызметкерлеріне, жүкті әйелдерге, 12 жасқа дейінгі балары бар әйелдерге

Е) кәмелетке толмағандар, зейнеткер жасындағы адамдарға


49. Әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан кінәлі адамды босату туралы рақымшылық актісі кімамен шығарылады:

А) ҚР Президентімен;

В) ҚР Үкіметімен;

С) ҚР Парламентімен;

Д) ҚР Мәжілісімен;

Е) тиісті министрліктердің басшыларымен.


50. Қандай мерзім ішінде кәмелет жасқа толмағанға әкімшілік жаза қолданылады деп есептеледі:

А) әкімшілік жаза салу туралы қаулының орындалуының аяқталу күнінен бастап 3 ай ішінде;

В) әкімшілік жаза салу туралы қаулының орындалуының аяқталу күнінен бастап 5 ай ішінде;

С) әкімшілік жаза салу туралы қаулының орындалуының аяқталу күнінен бастап 1 жыл ішінде;

Д) әкімшілік жаза салу туралы қаулының орындалуының аяқталу күнінен бастап 2 жыл ішінде;

Е) ескіру мерзімі белгіленбеген.


51. Орынды себептер бар кезде неке жасын барынша азайту мерзімі құрайды:

А) 3 ай;

В) 6 ай;

С) 1 жыл;

Д) 2 жыл

Е) 3 жыл.


52. ҚР-сы Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) қабылданды:

А) 26 желтоқсан 1994 жылы

В) 1 наурыз 1995 жылы;

С) 1 шілде 1998 жылы;

Д) 31 тамыз 1995 жылы;

Е) 28 қаңтар 1992 жылы.


53. Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және

тоқтатылуының негізі не болып табылады:

А) занды тұлғаның әрекет кабілеттілігі;

В) азаматтың деликті қабілеттілігі;

С) азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік міндеттері;

Д) заңды фактілер

Е) кәмелетке толмағандардың әрекет кабілеттілігі.


54. Азаматтық құқықтың обьектілері болып нелер табылады?

А) материалдық игіліктер мен рухани игіліктер

В) заңды тұлғалар;

С) жеке тұлғалар;

Д) адам және азаматтар;

Е) Қазақстан Республикасының азаматтары.


55. Азаматтық құқықты қорғауды қай орган жүзеге асырады?

А) сот

В) парламент;

С) үкімет;

Д) конституциялық кеңес;

Е) министрліктер мен ведомстволар.


56. Қандай мүліктер бөлінбейтін мүлік болып танылады ?

А) кез келген жылжымайтын мүлік;

В) космос кеңістігі;

С) өзінің шаруашылық мақсатын( міндеттін ) өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң құжатында ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлік

Д) мемлекет меншігіндегі мүлік

Е) мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестіктер.


57. Азаматтың тұрғылықты жері- бұл:

А) азаматтың тұрақты тұратын мекен-жайы;

В) азаматтың көбінесе тұратын мекен-жайы;

С) азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын мекен-жайы

Д) азаматтың ата- анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының түрғылыкты жері;

Е) азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекені және ауданы.


58. Он төрт жасқа толмаған азаматтардың түрғылықты жері деп танылады:

А) олардың ата- аналарының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының түрғылықты жері

В) кәмелетке жасы толмағандардың көбінесе тұратын мекен-жайы;

С) кәмелетке жасы толмағандардың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен;

Д) кәмелетке жасы толмағандардың тұрақты тұратын мекен жайы;

Е) кәмелетке жасы толмағандардың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекені және ауданы.


59. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі - бұл:

А) азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті;

В) кез-келген мүлікке меншік құқығында ие болу қабілеті;

С) азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі;

Д) заңмен тыйым салынбаған кез- келген мәмілемелерді жасауға және міндеттемелерге қатысу мүмкіндігі

Е) ҚР аумағында еркін жүріп-тұруы және тұрғылықты жерді таңдау мүмкіндігі.


60. Азаматтық әрекет қабілеттілігі толық көлемде пайда болады:

А) кәмелетке толғанда 18 жасқа толғаннан кейін

В) 16 толғанан кейін;

С) 14 жасқа толғанан кейін;

Д) туған кезден;

Е) 21 жасқа толғанан кейін.


61. Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар өз бетінше құқылы:

А) банкілерге олардың атына біреудің салған салымдарына билік етуге;

В) тұрмыстық ұсақ мәмілелерді жасауға

С) ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен мәмілелер жасауға;

Д) республикалық референдумға қатысуға;

Е) ешқандай мәміле жасауға құқылы емес.


62. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар құқылы:

А) ата-анасының келісімімен тек тұрмыстық ұсақ мәмілелерді жасауға;

В) ата-анасының келісімімен өздерінің табысына, стипендиясына және өзге де кірістеріне билік етуге;

С) ата-анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының келісімімен мәмілелерді жасауға, өздерінің табысына, стипендиясына,өзге де кірістеріне және өзі жасаған интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне өз бетінше билік етуге, тұрмыстық ұсақ мә мілелерді өз бетінше жасауға

Д) өз ақшасына тапқан мүлікті өз бетінше билік етуге;

Е) тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға және өз ақшасына сатып алынған мүлікті айыруға.


63. Қандай орган азаматты әрекет қабілеттілігі жоқ деп таниды:

А) сот

В) қорғаншылык және қамқоршылық органы;

С) прокурор;

Д) мүдделі адам;

Е) қорғаншы.


64. Жеке кәсіпкерліктің субъектісі болып кімдер табылады:

А) заңды тұлға құрмай кәсіпкерлікпен айналысатын жеке тұлғалар

В) жеке тұлғалар мен шаруашылық серіктестіктері;

С) жеке тұлғалар мен комерциялық емес заңды тұлғалар;

Д) шағын кәсіпкерліктің субъектілері;

Е) жеке тұлғалар, ЖШС мен тұтынушылық кооперативтер.


65. Кәсіпорынды жалға беру шарты қандай кезден бастап жасалынады:

А) екі жақты келісімге келген кезде

В) шартқа қол қою кезіңде

С) мемлекеттік тіркеу шарты кезінде

Д) кәсіпорынды тапсыру кезінде

Е) кредиторлардың алдында жалға берушінің міндетерін атқару кезінде

66. Шарт бойынша несие берушілер кімдер болуы мүмкін:

А) кәсіпкер

В) несие берушінің құрылтайшысы

С) несие берушінің басқарма директоры

Д) несие беру бақылау органының мүшесі

Е) несие берушінің акционері


67. Несие шартын тоқтату жағдайы:

А) егер несие алушы мүлік жағдайын едәуір нашарлатса;

В) егер несие алушы қатыс болса;

С) егер мүлік несиеберушінің келісімінсіз үшінші тұлғаға берілісе;

Д) егер мүлік несие алушының кінәсу пайдалануға жарамсыз болып қалса

Е) тараптардың келісімімен


68. Мердігер шартының пәні:

А) жұмыстар;

В) мүлік;

С) мүліктік құқықтар;

Д) мүліктік міндеттер;

Е) қызмет көрсетулер


69. Мердігерлік шартпен реттелетін міндеттемелер:

А) мүлікті меншікке беру бойынша;

В) мүлікті пайдалануға бойынша;

С) жұмыстарды жасау бойынша;

Д) қызмет көрсету бойынша

Е) мүлікті пайдалану бойынша.


70. Егер жұмысты мердігер сапасыз орындаса, тапсырысшы өз таңдауы бойынша мердігерден талап ете алады:

А) жұмыстың кемшіліктерін өтемсіз жоюды

В) моральдық зиянды өтеуді:

С) төленген ақша сомасын қайтаруды;

Д) шығындарын өтеуді;

Е) материалдардың құнын қоспай, келіскен баға бойынша кемшіліктерді жоюды.



71. Жобалау және іздестіру жұмыстарына мердігерлік шарты бойынша мердігердің міндеттеріне жатпайды:

А) мердігермендайын жобалау – сметалық құжаттаманы ккелістіру;

В) тапсырысшының бастапқы мәліметтеріне сәйкес жұмыстарды орындай;

С) үшінші тұлғаларға жобалау – сметалық құжаттаманы бермеу

Д) құрылған жобалау – сметалық құжаттаманың келешектері үшін жауап беру;

Е) шарттың орындалуын мүмкін еместігіне кездейсоқ тәуекелін көтеру.


72. Мердігерлік шарттың заңдық табиғаты:

А) қайырымдылық, мерзімділік, өзара әтеушілік;

В) әзара өтеушілік, консенсуалды /келісімдік/

С) нақты, біржақты, өтемді

Д) нақты, өзара, өтемді

Е) нақты, өзара, мерзімді


73. Тұрмыстық мердігерлік шартында тапсырушы ретінде мыналар бола алады:

А) коммерциялық емес ұйым

В) тек азамат

С) тек заңды тұлға

Д) азаматтық құқықтың кез келген субьектісі

Е) тек кәсіпкерлік іс-әрекет субъектісі


74. Мердігер жұмысындағы нақты кемшіліктер мердігермен мына жағдайда жойылуы керек

А) егер оларды тапсырысшы ауызша көрсетсе

В) егер олар жұмысқа қабылданғаннан кейін анықталса

С) егер жұмыстар тексеріссіз қабылданса

Д) егер бұл туралы жұмысқа қабылдау актісінде бейнеленсе

Е) кез-келген жағдайда


75. Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы мыналарға жауап бермейді

А) жүкті уақтылы жеткізбеу

В) жолдағы жүктің сақталмауына

С) тасымалдау құралын тиеуге уақтылы жібермеу

Д) тиеуге ақаулы көлік құралын жіберу

Е) коммерциялық қатынаста көлік құралының сәйкестігіне

76. Сақтанушы – бұл:

А) сақтандырушымен сақтандыру шартына отырған тұлға

В) сақтандыратын тұлға

С) сол тұлғаның мүддесіне сақтандыру жасалған

Д) сақтандыру төлемін алып отырушы

Е) сақтандыру сыйлықақысын алып отырған адам


77. Сақтандырушы болып табылады:

А) сақтандыру төлемін алып отырушы

В) сақтандыратын тұлға

С) сол тұлғаның мүддесіне сақтандыру жасалған

Д) сақтандыру төлемін алып отырушы

Е) сақтандыру сыйлықақысын алып отырған адам


78. Сақтанушы сақтандырушыға төлеуге міндетті ақша сомасы:

А) сақтандыру сыйлықақысы;

В) сақтандыру сомасы;

С) сақтандыру төлемі

Д) сақтандыру өтемақысы;

Е) сақтандыру пайыдасы.


79. Мәмілені жарамсыз деп тану негіздері былай анықталады:

А) сотпен;

В) заңнамамен;

С) заң негізіндегі актімен;

Д) тараптардың келісімімен;

Е) мүдделі түлғалармен


80. Мәміле кейінге қалдырылатын шартпен жасалады деп есептеледі, егер тараптар:

А) құқықтар мен міндеттердің туындауын басталу-басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса

В) қүқықтар мен міндеттердің тоқтатылуын басталу-басталмауы белгісіз мән- жайға байланысты етіп қойса;

С) құкықтар мен міндеттердің туындауын кейінге қалдырса;

Д) шарттың басталуына кедергі етпеу туралы келіссе;

Е) шарт жасасуға келіссе;


81. Мәміле жою шартымен жасалады деп есептеледі егер тараптар:

А) құқықтар мен міндеттердің жойылуың басталуы-басталмауы белгілі мән- жайға байланысты етіп қойса

В) құқықтар мен міндеттердің туындауың басталуы-басталмауы белгісіз мән- жайға байланысты етіп қойса;

С) құқықтар мен міндеттердің жойылуың басталуы-басталмауы белгісіз мән- жайға байланысты етіп қойса;

Д) құқықтар мен міндеттердің өзгеруің басталуы-басталмауы белгісіз мән-жайға байланысты етіп қойса;

Е) құқықтар мен міндеттердің өзгеруің басталуы-басталмауы белгілі мән-жайға байланысты етіп қойса.


82. Мәмілелер жазбаша түрде жасалуға тиіс:

А) жасау кезінің өзінде орындалатын;

В) жасау кезінің өзінде орындалатын мәмілелерден басқа, тұрмыстық ұсақ;

С) мәмілелені жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, 20 есептік көрсеткіштен жоғары сомаға

Д) мәмілелені жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, 50 есептік көрсеткіштен жоғары сомаға;

Е) мәмілелердің жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, 100 есептік көрсеткіштен жоғары сомаға


83. Мәміленің жай жазбаша түрін сақтамау:

А) оның жарамсыз болып қалуына әкеліп соқтырмайды, бірақ, дау туған жағдайда тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау құқығынан айырады

В) оның жарамсыз болып калуына әкеліп соқтырады және дау туған жағдайда тараптарды мәміленің жасалғанын, мазмұнын немесе орындалуын куәгерлік айғақтармен растау құқығынан айырады;

С) оның міндетті мемлекеттік тіркелуіне әкеліп соқтырады;

Д) оның міндетті нотариалдық куәлендіруіне әкеліп соқтырады;

Е) тараптарды әкімшілік жауапкершілікке әкеліп соқтырады.


84. Мәміле жарамсыз деп танылуы мүмкін:

А) тек мүдделі адамдардың талабы бойынша;

В) тек прокурордың талабы бойынша;

С) тек тиісті мемлекеттік органның талабы бойынша;

Д) тараптардың келісімі бойынша;

Е) мүдделі адамдардың, мемлекеттік органның не прокурордың талабы бойынша


85. Мәміле жарамсыз деп танылғанда қылмыстық ой болмаған жағдайда:

А) тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның бәрін қайтарып беруге міндетті

В) мәміле бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі соттың шешімі бойынша тәркіленуге тиіс;

С) мәміле бойынша алғандарының бәрі соттың шешімі бойынша тәркіленуге тиіс;

Д) әр тарап карсы жақтың шығынының орнын толтыру;

Е) бұл факт нотариалдық куәландырылуы тиіс.


86. Жалған мәмілелер - бұл мәмілелер жасалған:

А) заңдық салдар туғызу ниетін көздемей, тек көзалдау үшін

В) басқа мәмілені бүркемелеу мақсатымен;

С) елеулі мәні бар жаңылысу салдарынан;

Д) жүйке ауруы немесе ақыл-есі кемістігі салдарынан әрекет қабілетсіз деп танылған тұлғамен;

Е) тұлғамен ауыр мән-жайлар салдарынан.


87. Орынды себептер бар кезде неке жасын барынша азайту мерзімі құрайды:

А) 3 ай;

В) 6 ай;

С) 1 жыл;

Д) 2 жыл

Е) 3 жыл.


88. ҚР-сы Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) қабылданды:

А) 27 желтоқсан 1994 жылы

В) 1 наурыз 1995 жылы;

С) 1 шілде 1998 жылы;

Д) 31 тамыз 1995 жылы;

Е) 28 қаңтар 1992 жылы.


89.Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және

тоқтатылуының негізі не болып табылады:

А) занды тұлғаның әрекет кабілеттілігі;

В) азаматтың деликті қабілеттілігі;

С) азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың субъективтік құқықтары мен субъективтік міндеттері;

Д) заңды фактілер

Е) кәмелетке толмағандардың әрекет кабілеттілігі.


90. Азаматтық құқықтың обьектілері болып нелер табылады?

А) материалдық игіліктер мен рухани игіліктер

В) заңды тұлғалар;

С) жеке тұлғалар;

Д) адам және азаматтар;

Е) Қазақстан Республикасының азаматтары.


91. Азаматтық құқықты қорғауды қай орган жүзеге асырады?

А) сот

В) парламент;

С) үкімет;

Д) конституциялық кеңес;

Е) министрліктер мен ведомстволар.


92. Қандай мүліктер бөлінбейтін мүлік болып танылады ?

А) кез келген жылжымайтын мүлік;

В) космос кеңістігі;

С) өзінің шаруашылық мақсатын( міндеттін ) өзгертпей бөлуге болмайтын немесе заң құжатында ұйғарылуына қарай бөлуге жатпайтын мүлік

Д) мемлекет меншігіндегі мүлік

Е) мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғам, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестіктер.


93. Азаматтың тұрғылықты жері- бұл:

А) азаматтың тұрақты тұратын мекен-жайы;

В) азаматтың көбінесе тұратын мекен-жайы;

С) азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын мекен-жайы

Д) азаматтың ата- анасының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының түрғылыкты жері;

Е) азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекені және ауданы.


94. Он төрт жасқа толмаған азаматтардың түрғылықты жері деп танылады:

А) олардың ата- аналарының, асырап алушыларының немесе қорғаншыларының түрғылықты жері

В) кәмелетке жасы толмағандардың көбінесе тұратын мекен-жайы;

С) кәмелетке жасы толмағандардың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен;

Д) кәмелетке жасы толмағандардың тұрақты тұратын мекен жайы;

Е) кәмелетке жасы толмағандардың тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекені және ауданы.


95. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі - бұл:

А) азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті;

В) кез-келген мүлікке меншік құқығында ие болу қабілеті;

С) азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі;

Д) заңмен тыйым салынбаған кез- келген мәмілемелерді жасауға және міндеттемелерге қатысу мүмкіндігі

Е) ҚР аумағында еркін жүріп-тұруы және тұрғылықты жерді таңдау мүмкіндігі.


96. Азаматтық әрекет қабілеттілігі толық көлемде пайда болады:

А) кәмелетке толғанда 18 жасқа толғаннан кейін

В) 16 толғанан кейін;

С) 14 жасқа толғанан кейін;

Д) туған кезден;

Е) 21 жасқа толғанан кейін.



97. Еңбек құқығы – бұл:

А) құқық саласы

В) құқық институты

С) құқық институтының саласы

Д) құқық нормасы


98. Келесі әдістердің қайсысы еңбек құқықтық қатынастарды реттеуде белсенді роль атқарады:

А) ұжымды-шарттық

В) орталықтандырылған

С) жекеленген

Д) тәртіптік санкцияларды сот тәтібімен қолдану


99. Еңбек құқығының негізгі салалық қағидасы:

А) еңбек бостандығын қамтамасыз ету, еңбек теңдігі

В) заңдылық

С) сот пен заң алдында теңдік

Д) еңбек құқықтарын сот арқылы қорғау


100. Еңбек қатынастарының пайда болуының негізі болып табылады:

А) мәміле

В) жеке еңбек шарты

С) жағдай

Д) құқыққа қарсы әрекет

Е) шарт


101. Қандай ниеттер (себептер) бойынша жұмыс беруші жұмыскерлерді жұмысқа қабылдаудан бас тарта алады:

А) жынысына байланысты

В) жұмыс тәжірибесінің жоқтығына байланысты

С) қай ұлтқа жататынына байланысты

Д) әлеуметтік жағдайына байланысты


102. Қалыпты жұмыс уақытының ұзақтығы аспауы тиіс:

А) жұмасына 4 сағаттан

В) жұмасына 36 сағаттан

С) жұмасына 40 сағаттан

Д) жұмасына 1 сағаттан

Е) барлық жауаптар дұрыс


103. 17 жастағы жұмыскерлердің жұмыс уақыты аспауы тиіс:

А) жұмасына 24 сағаттан

В) жұмасына 36 сағаттан

С) жұмасына 40 сағаттан

Д) жұмасына 1 сағаттан

Е) барлық жауаптар дұрыс


104. Әйелдер үшін неке жасы белгіленеді:

А) 14 жас;

В) 15 жас;

С) 16 жас;

Д) 17 жас;

Е) 18 жас


105. Кезекті еңбек демалысының ең аз көлемі:

А) 8 жұмыс күні

В) 18 күнтізбелік күн

С) 0 күнтізбелік күн

Д) 4 жұмыс күні

Е) тараптардың келісімімен орнатылады


106. Еңбекті құқықтық ұйымдастыру шараларының негізгі түрі:

А) әр түрлі мәмілелер;

В) ауызша келіссөздер;

С) екі жақты келісімдер;

Д) еңбек шарттары

Е) дұрыс жауабы жоқ.


107. Еңбек контрактісінің тараптары?

А) еңбекші мен еңбек ұжымы

В) жұмыс беруші мен еңбек ұжымы

С) еңбекші мен жұмыс беруші

Д) кәсіпорын басшысы мен кәсіподақ ұйымы

Е) еңбек ұжымы мен кәсіподақ комитеті


108. Контрактінің еңбек шартынан айырмашылығы мынада:

А) ол еңбек келісімінің тек бір түрі

В) ондағы талаптарды тараптардың өздері белгілейді

С) айырмашылығы жоқ

Д) жалпы, еңбек заңдарының күші жүрмейді

Е) жалақы көп мөлшерде төленеді


109. Еңбек шарты қандай мерзімге жасалады?

А) белгілі бір жұмысты атқарған уақытқа

В) белгісіз мерзімге

С) үш жылдан аспайтын мерзімге

Д) маусымдық мерзімге

Е) барлық аталған мерзімге


109. Еңбек қатынастары пайда болу үшін тараптардың белгілі заңды қасиеттері болу керек:

А) еңбек ұжымына мүшелік

В) еңбек шартындағы міндеттерді орындау жауапкершілігі

С) кәсіподаққа мүшелік

Д) арнаулы білімнің қажеттігі

Е) қазақстан Республикасының азаматы болу


110. Еңбек заңдарында жұмысқа қабылдаудағы ең төменгі жасы

А) 14;

В) 15;

С) 16

Д) 17;

Е) 18:


111. Еңбек келісімін жасау үшін қажетті шартты анықтаңыз

А) еңбек демалысының ұзақтығына келісу

В) жұмыс орнын анықтау

С) тұрғын үй мәселесін шешу

Д) медициналық тексеруден өту

Е) жұмыс күнінің ұзақтығын келісу


112. Сынақ мерзімінің ұзақтығы

А) екі аптаға дейін

В) бес күн

С) бір айға дейін

Д) үш айға дейін

Е) дұрыс жауабы берілмеген


113. Заңда көрсетілген тәртіп бойынша жұмысқа орналасатын еңбеккерден жұмыс беруші қандай құжаттар талап етеді?

А) жалақы туралы анықтама мен еңбек кітапшасы

В) төлқұжат пен денсаулығы жөніндегі анықтама

С) мінездеме мен төлқұжат

Д) әскери билет пен отбасы құрамы туралы анықтама

Е) жеке куәлік пен еңбек кітапшасы


114. Мыналардың қайсысы жұмысқа алған кезде денсаулығы жөнінде анықтама талап етіледі?

А) зейнеткерлер

В) маусымдық жұмыстағылар

С) қоғамдық тамақтандыру орныдарының қызметкерлері

Д) жас мамандар

Е) дұрыс жауабы жоқ


115. Белгісіз мерзімге жасалған еңбек шартын бұзу үшін еңбеккерге қандай мерзім белгіленген?

А) бір апта

В) екі апта

С) екі ай

Д) бес күн

Е) өз қалауы бойынша


116. Ұжымдық шартта еңбек ұжымының өкілетті өкілі кім болуы ықтимал?

А) жұмысшылар комитеті

В) еңбек ұжымдарының кеңестері

С) кәсіподақ комитеті

Д) еңбек ұжымының өзі

Е) қоғамдық ұйымдардың бірі


117. Ұжымдық шарттың тараптары келіссөздер жүргізу үшін арнайы не құрады?

А) комитет

В) кеңес

С) комиссия

Д) ұйым

Е) орган


118. Ұжымдық шарттың жобасы қайда талқыланады?

А) кәсіподақ ұйымында

В) еңбек ұжымдарының кеңесінде

С) еңбек ұжымының жалпы жиналысында

Д) жұмыс беруші өткізетін мәжілісте

Е) жолдастық сотта


119. Ұжымдық шарт қай уақыттан бастап заңды күшіне енеді?

А) күнтізбелі жыл басында

В) әділет басқармасында тіркелген күннен бастап

С) тараптар қол қойған күннен бастап

Д) кәсіподақ ұйымы қол қойған күннен соң

Е) жоба дайын болған уақыттан бастап


120. Ұжымдық шарт қандай мерзімге жасалуы мүмкін?

А) жарты жылға

В) бір жылға

С) кәсіпорын жабылғанша

Д) тараптар белгілейтін мерзімге

Е) белгісіз мерзімге


121. Ұжымдық шарттың орындалуын бақылайтын орган?

А) еңбек ұжымы органдары

В) прокуратура

С) тергеу комитеті

Д) жолдастық сот

Е) аудандық сот


122. Ұжымдық шартты жасау немесе орныдау кезінде туған даулар қалай шешіледі?

А) заңдарға сәйкес

В) жолдастық сотта

С) еңбек ұжымы кеңесінде

Д) жоғары тұрған органда

Е) дұрыс жауап жоқ


123. Мына еңбеккерлердің қайсысы заң түнгі жұмысқа қатысуға тыйым салады?

А) жас маман

В) сырттай оқу оқитын еңбеккер

С) уақытша жұмысқа алынған еңбеккер

Д) 18 жасқа толмаған адамдар

Е) зейнеткер


124. 15 пен 16 жастағы еңбеккерлерге белгіленген қысқартылған жұмыс аптасының ұзақтығы?

А) 31 сағат

В) 36 сағат

С) 24 сағат

Д) 40 сағат

Е) дұрыс жауабы жоқ


125. Мына реттердің қайсысында жұмыс беруші еңбеккерді уақытынан артық жұмысқа тарта алады?

А) тапсырманы орындау үшін

В) жұмыс жоспарын тезірек орындау үшін

С) табиғи апаттың зардаптарын жою үшін

Д) жоспарлардан тыс берілген норманы орындау үшін

Е) дұрыс жауабы жоқ


126. Еңбеккерге тынығып, тамақтану үшін берілетін түскі үзілістің ұзақтығы?

А) бір сағат

В) екі сағат

С) үш сағат

Д) жарты сағат

Е) дұрыс жауабы жоқ


127. Еңбеккерге берілетін жыл сайынғы демалыстың ұзақтығы:

А) 18 күнтізбелік күн

В) 5 жұмыс күні

С) 24 жұмыс күні

Д) 24 күнтізбелік күн

Е) 30 жұмыс күн


128. Мемлекеттік қызметшілерге берілетін жыл сайынғы демалыстың ұзақтығы:

А) 24 жұмыс күні

В) 30 күнтізбелік күн

С) 30 жұмыс күні

Д) 40 жұмыс күні

Е) дұрыс жауабы берілмеген


129. Мына отбасы мүшелерінің қайсысы басқа жерге жұмысқа ауысқан қызметкерге төленетін өтемақыны алуғы құқылы?

А) ағасы

В) әпкесі

С) ата-анасы

Д) атасы

Е) жиені


130. Қазақстан Республикасындағы экологиялық жағдайы нашар мүлдем құрып кету мүмкіндігі жоғары аймақ?

А) Семей

В) Балхаш

С) Каспий

Д) Нұра өзені

Е) Арал


131. Қазақстанда облыс әкімдерін кім тағайындайды:

А) Парламент;

В) Сот;

С) халық;

Д) мемлекеттік хатшы;

Е) Президент


132. Қазақстан Республикассында мемлекетті басқарудың түрі:

А) парламенттік- президенттік;

В) парламенттік;

С) президенттік

Д) халықтық - демократиялық;

Е) дуалистік монархия


133. Үкімет қандай құқықтық -нормативтік кесім шығарады:

А)қаулы;

В) жарлық;

С) заң;

Д) шешім;

Е) конституциялар


134. Жұмыс уақытының заң орнатқан ұзақтылығы қандай:

А) 30 күн;

В) 10 күн;

С) аптасына 30 сағаттан аспауы керек;

Д) күніне 6 сағат;

Е) аптасына 40 сағғаттан аспауы керек


135. Заң бойынша зейнетақыға шығу жасы қандай:

А) 60 ер адам, әйелдер 55 жас;

В) заңда қаралмаған;

С) жұмыс беруші орнатады;

Д) ерлер -70, әйелдер- 60 жас;

Е) ерлер -63, әйелдер -58 жас


136. Еңбек заңы бойынша жалақының төлену мерзімдері:

А) айына 1 рет;

В) апта сайын;

С) заңда көрсетілмеген;

Д) айына екі рет;

Е) 2 ай сайын


137. Диктаторлық режимнің белгісі не болып табылады:

А) мемлекеттік органдардың сайланып қойылуын шектеу, Парламенттің рөлін жоққа шығару, күштеу мен зорлық- зомбылықты кең қолдану, т.б.;

В) жалпыға бірдей сайлау құқықығы;

С) азаматтардың құқығының қорғалуы;

Д) оппозицияның болуы;

Е) әлеуметтік базасы бар саяси партиялардың ресми жұмысы


138. Ең жоғарғы заң шығару органы қабылдайтын құқықтық кесім қалай аталады:

А) бұйрық;

В) шешім;

С) заң;

Д) үкім;

Е) меморандум

139. Қазақстан тарихында құқықтық нормаларды жүйелеу кай ханның есімімен байланысты:

А) Жәнібек хан;

В) Тәуке хан;

С) Әілхайыр хан;

Д) Керей хан;

Е) Қасым хан


140. "Жеті жарғы" хандар жинағының пайда болуы, қазақтың қай белгілі ханының есімімен байланысты:

А) Есім хан;

В) Абылай хан;

С) Қасым хан;

Д) Тәуке хан;

Е) Керей хан


141. Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясы қашан қабылданды:

А) 29 сәуір 1995 жыл;

В) 25 қазан 1995 жыл;

С) 30 тамыз 1995 жыл;

Д) 16 желтоқсан 1996 жыл

Е) 28 қаңтар 1995 жыл


142. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысының нысаны:

А) федерация;

В) автономиялық республика,

С) біртұтас мемлекет;

Д) конфедерация;

Е) ассосиация


143. Қазақстан Республикасы неден тұрады:

А) автономиядан;

В) одақтас республикалардан;

С) әкімшілік аумақтық бөліністерден;

Д) штаттардан;

Е) ұлттық аймақтардан


144. Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілік мерзімі:

А) 3 жыл;

В) 5 жыл

С) 7 жыл

Д) 10 жыл

Е) мерзімсіз


145. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл:

А) Қазақстанда тұратын барлық халықтардың тілдері;

В) орыс тілі;

С) қазақ тілі;

Д) орыс және қазақ тілі;

Е) анықталмаған


146. Жергілікті мемлекеттік атқару органының басшысының лауазымы қалай аталады:

А) мэр;

В) губернатор;

С) спикер;

Д) әкім;

Е) референт


147. Кінәнің бір нысаны болып табылады:

А) менмендік;

В) тікелей қасақаналық;

С) баламалы қасақаналық;

Д) абайсыздық;

Е) немкүрайдылық.


148. Төменде аталған жағдайлардың қайсысын сот ауырлататын жағдай ретінде танымауы да мүмкін:

А) қылмыстың әлденеше рет жасалуын;

В) қылмысты қүралдарды пайдалану арқылы жасауды;

С) қылмысты аса қатыгездікпен жасауды;

Д) қылмысты жасау кезінде кінәлінің аса белсенділік көрсетуін;

Е) қылмысты алкогольдік, наркотикалық масаң жағдай жасауды.


149. Түрмеде жазасын өтеу қандай жағдайда тағайындалады:

А) қылмыс істеген кез келген азаматқа;

В) 3 жылға дейінгі мерзімге бас бостандыгынан айырғанда;

С) қылмысты абайсызда жасағандарға;

Д) аса ауыр қылмыс жасағаны үшін 5 жылдан артық мерзімге бас бостандығынан айырылғандарға, сонымен қатар аса қауіпті рецидивке;

Е) бас бостандығынан айыру бес жылдан артық мерзімге тағайындалғандарға.


150. Заңдық қате - бұл:

А) адамның қылмыстылық және жасаған қылмыс үшін жазалануы туралы бұрыс көзқарастың қалыптасуы;

В) қылмысты саралаудағы тергеушінің қатесі;

С) адамның жасаған қоғамға қауіпті әрекетінің нақты мән-жайлары туралы бұрыс көзқарасы;

Д) жаза тағайындаудағы соттың қатесі;

Е) адамның қылмыс жасағанда көрінеу қажетсіз кұралды колдануы.




Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Қылмыстық құқық.docx

Қылмыстық құқық түсінігі, пәні, қағидалары және қайнар көздері

Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады.

1. Қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеу функциясы – ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған адам мен мемлекет арасында пайда болады.

2. Қылмыстық құқық нормасы арқылы жазамен қорқытып, тиым салған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.

3. Қылмыстық құқық нормасы арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат келтірілгенде олардың одан қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді.

Бірақ қылмыстық құқық өзге құқық салаларынан функциясы бойынша оқшау сала. Себебі, ол қоғамдық қатынастарды реттеп қана қоймайды, сонымен қоса, пәрменді кушпен қорғайды. Ал оның қорғау аясына, ең алдымен басқа құқық салаларымен бұған дейін реттеліп қойған қоғамдық қатынастар енеді. Мысалы,мүлікті қалай пайдалану, иелену, билік ету мәселесіне қылмыстық құқық араласпайды, оны азаматтық құқық реттейді. Ал алдын-ала біреу осы құқықтарды бұзатын болса (ұрылық, тонау, қарақшылық т.б.) онда оны қылмыстық құқық қорғайды.

Қылмыстық құқық жалпы және ерекше бөлімнен тұрады.

Жалпы бөлім қылмыстық жауаптылықтың негіздерін, міндеттері мен принциптерін, жекелеген жаза түрлерінің қолдану шегін, оларды тағайындау тәртібін белгілейтін нормалардан, шартты түрде жаза қолдануды, қылмыстық жаза мен жауаптылықтан босатуды, үкімнің орындалуын кейінге қалдыруды реттейтін институттарды орнықтыратын нормалардан, сондай-ақ, сотталғандарды түзеу ісін қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің қатысу нысандарын көрсететін нормалардан тұрады. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен оларды жазалаудың ерекшеліктері де, соттылықты жою мен алып тастау шарттары да жалпы бөліммен реттеледі.

Жалпы бөлімнің нормалары өзара ерекше бөлімнің нормаларымен тығыз байланысты.

Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің нормалары жаза түрлері мен оның қолдану шегін көрсете отырып, нақты жекелеген қылмыстарға сипаттама береді.

Қылмыстық құқықтың қағидалары деп – қылмыстық құқықты басшылыққа алатын оның нормаларының негізгі мазмұны мен бағытын анықтайтын бастауларды айтамыз.

Қылмыстық құқықтың негізгі принциптеріне мыналар жататады:

1. Заңдылық принципі – бұл принциптің мәні қылмыс пен күресуді заң шеңберіндегі, оның талаптарын мүлтіксіз орындай отырып жүргізуді білдіреді. Ешкімде соттың үкімінсіз, заңға қайшы жолмен кінәлі болып табылмайды.

2. Адамдардың заң алдындағы теңдігі принципі – бұл принцип адамның тегіне, ұлтына, нәсіліне, әлеуметтік, мүліктік жағдайына, тіліне, дінге деген көзқарасына қарамастан заң алдында бірдей жауап беретіндігін көрсетеді.

3. Жауаптылық принципі – бұл принцип бойынша кез келген адам лауазымдық және басқа да жағдайларға қарамастан өзінің істеген қылмысы үшін нақты жауаптылықты мойындауы қажет.

4. Әділеттілік принципі – бұл принциптің мәні қылмыстық жазаға іс-әрекетінде қылмыс құрамының толық белгілері бар адамдар тартылуы керек. Негізсіз, дәлелсіз қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейді.

5. Демократизм принципі – бұл принциптің мәні сот төрелігін жүзеге асыру барсында істі қатысушылар мен сол ауданның басым бөлігі білетін тілде жүргізу, егер қажет етсе аудармашының көмегімен қамтамасыз етуді білдіреді.

6. Гуманзим принципі – бұл принциптің мәні кішігірім қылмыстарды алғаш жасаған адамдарға кешіріммен қарап, жеңіл жаза тағайыедап, керісінше ауыр қылмыс жасағандарға неғұрлым ауыр жаза тағайындаудан тұрады.

7. Интернационализм принципі – бұл принцип ұлттық теңдікті бұзғаны үшін, басқа мемлекеттің мүддесіне, халықаралық қауіпсіздікке, ұлттар арасындағы бейбітшілікке қарсы қылмыстар үшін жауакершілік белгілейтін нормалардан көрініс табады.

Қылмыстық заң – Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес республика Парламенті қабылдаған құқықтық ережелер болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығытардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екенін анықтау және оған осы мәселеде қылмыстық құқықтық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу қылмыстық заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Қылмыстық заң қандай әрекеттер (іс-әрекеттер немесе әрекетсіздіктер) қылмыс болып табылатынын, оларды жасаушылар қандай жаза қолдану керектігін, қылмыстық жауапкершіліктің маңызды принциптері мен жалпы ережелерін анықтайды.

Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі заңдылық базасы Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Қылмыстық құқық режимдері жоғарғы соттың нормативтік қаулыларында және 1997 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексте тура көрсетіледі.

Қылмыстық заң Қылмыстық кодекстің 1 бабында көрсетілгендей, қылмыстық құқықтың бірден-бір қайнар көзі болып табылады.

Қылмыстық заңның негізгі міндеттеріне қылмыстық жауатылықтың талаптары мен принциптері, негізін, қылмыс түсінігінің жалпылама белгілердің, қоғамға қауіпті іс-әрекеттер мен әрекетсіздіктер шәңберін, қолданылатын жазалардың түрлерін анықтау жатса, осы міндеттерді орындау арқылы қылмыстың алдын алу, яғни қылмыстарды болдырмау мақсатын көздейді.

Қылмыстық заң әр түрлі мазмұнда болуы мүмкін. Ол көлеміне байланысты жеке нормалардан тұратын, бірқатар нормалардан тұратын, қылмыстық құқықтық нормалардың аяқталған жүйесінен тұратын қылмыстық заң болып үшке бөлінеді.

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Фитнес-тренер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Құқық қорғау органдары пәнінен 300 тест тапсырмалары.doc

Құқық қорғау органдары пәнінен 300 тест тапсырмалары

1. Заң бұзушылыққа шара алу жөніндегі прокурордың құқықтық актілері:

1) қаулы

2) шешім

3) үкім

4) жарлық

5) заң


2. Прокуратураның мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны:

1) Президентке ғана бағынады.

2) сот жүйесіне жатады

3) мемлекеттік орган болып табылады

4) атқарушы органның құрамына кіреді

5) жеке мемлекеттік орган


3. Прокуратура қызметінің құқықтық негіздері:

1) ҚР Конституциясы

2) Парламент қаулысы

3) Призидент Жарлығы

4) Үкімет қаулысы

5) Халықаралық шарттар


4. Адвокаттың сезіктіні, айыпталушы мен сотталушыны қорғау үшін сот-тергеу органдалының талабы бойынша тағайыңдауды:

1) заң консультациясының меңгерушісі.

2) әділет басқармасы.

3) сезіктілер мен айыпталушылардың жақын туыстары.

4) тексеру комиссиясы немесе оның төрағасы.

5) адвокаттар одағы жүзеге асырады.


5. Адвокатты шақыру:

1) адвокат пен айыпталушы не олардың, жақын туыстары мен заңды өкілдер арасындағы келісім жолымен:

2) заң консультациясының немесе адвокат кеңесінің және айыпталушының арасындағы келісім жолымен:

3) анықтау және тергеу органдарының талабы бойынша адвокат тағайындау жолымен:

4) прокурор нұсқауы бойынша адвокат тағайындау жолымен.

5) сот талабы бойынша адвокат тағайындау жолымен рәсімделеді.


6. ҚР ҚІЖК қай жылы қабылдаңған.

1) 1997ж. 13 желтоқсанда

2) 1995ж. 21 желтоқсанда

3) 1997ж. 16 шілдеде

4) 1997ж. 5 желтоқсанда

5) 1998ж. 1 қаңтарда


7. Адвокаттар алқасының қызметі:

1) жалпы жиналыс немесе ҚР заңнама актілерінде көзделген жағдайларда сот шешімі бойынша:

2) әділет министрлігінің шешімі бойынша:

3) әділет біліктілік алқасының шешімі бойынша:

4) алқа төралқасының шешімі бойынша:

5) адвокаттар алқасының шешімімен тоқтатылады.


8. Ресейдегі кәсіби адвокатураның пайда болуы 1864 жылғы сот жарғысымен байланысты.

1) сот ұйғарымың белгілеу туралы жарғы:

2) қылмыстық сот жүргізу ісінің жарғысы

3) татуластырушы судьялар тағайындайтын жазалар туралы жарығы.

4) азаматтық заңнаманың жарғысы.

5) сот жарғыларын күшіне еңгізу туралы ереже.


9. Азаматтық істер бойынша сот шешімдерінің орындалуына қай прокурор қадағалау жасайды?

1) осы міндет жүктелген прокурорлар.

2) жоғары тұрған прокурорлар.

3) барлық прокурорлар.

4) тек сол істердің сотта қаралуына қатысқан прокурорлар.

5) тек прокуратура басшылары.


10. Сотта әкімшілік іс жүргізудің заңдылығына қадағалау нәтижесі бойынша алынатын прокурорлық актілер:

1) наразылық.

2) ұйғарым

3) ереже

4) шешім

5) бұйрық


11. Сезіктіні (айыпкерді) ұстау мен қамаудың заңдылығына қадағалау прокурордың өкілеттігі:

1) санкция беруді шешеді

2) сотқа өтініш береді

3) ұйғарым жолдайды

4) сараптама жүргізеді

5) тергеу жұмыстарын жүргізеді


12. Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде заңның,адамның және азаматың құқықтары мен бостандықтарының бұзылғаны анықталған жағдайда прокурор қандай шара алады?

1) өзінің қаулысымен жедел-іздестіру шараларын тоқтатады

2) сотқа өтініш береді

3) наразылық келтіреді

4) ұсыныс енгізеді

5) ұйғарым береді


13. Сотта кім өкіл бола алады:

1) сенімхатқа, заңнамаға, сот шешіміне немесе әкімшілік актісіне негізделіп сот ісін жүргізуге тиісті тәртіппен рәсімделген өкілеттігі бар кез келген әрекетке қаблетті тұлға

2) адвокттар алқасының мүшесі ретінде адвокат қана

3) сенім білдірушіден алған тапсырмасы бар кез келген тұлға

4) адвокаттық қызметі жүзеге асыру үшін арнайы даярлықтан өткен тұлға

5) сот тағайындаған кез келген тұлға өкіл бола алады


14. Адвокат азаматтық істе кім ретінде әрекет етеді:

1) өкіл

2 )заңмен, жарғымен немесе ережемен осы ұйым мүшелерінің құқықтары мен мүдделері қорғау құқығы берілген ұйымның уәкілі

3) заңмен,жарғымен немесе ережемен басқа тұлғалар ұйымның құқықтары мен мүдделері қорғау құқығы берілген ұйымның уәкілі

4) басқа тең қатысушылардың тапсырмасы бойынша қатысушылардың бірі

5) заң тұлғалар қызметкері ретінде әрекет етеді


15. Адвокат азаматтық іске:

1) өзіне сенім білдірушінің мүддесінің білдіруі

2) анықтама, шешім шығару

3) процесуалдық құжаттарды толтыру

4) мемлекеттік органдар мүддесін білдіру

5) жеке мүдделерді білдіру арқылы қатысады


16. Азаматтық істер бойынша:

1) айыпталушынының айғағы

2) куәләрдің айғағы

3) заттық дәлелдемелер

4) сарапшы қорытындысы дәлелдеме көзі болып табылмайды

5) түсініктеме (тараптардың, басқа тұлғалардың)


17. Азамат өз құқықтары мен заңды мұдделерін қалай қорғайды:

1) тізбеленген әдістерді пайдалану жолымен қорғайды

2) істі адвокат арқылы жүргізу

3) істі процеске қатыспай өкіл арқылы жүргізу

4) іске өкілмен бірге қатысу

5) іске жеке қатысу


18. Адвокат кеңесі:

1) өзге ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйым

2) құқық қорғау фирмасы

3) азаматтардың ерікті бірлестігі

4) адвокаттардың кәсіби ұйымы

5) заң фирмасы болып табылады


19. Соттың заңды күшіне енбеген заңсыз үкіміне прокурор қандай шара көреді?

1) аппелляциялық наразылық келтіреді

2) қадағалау наразылығын келтіреді

3) жоғарғы тұрған прокурорға ұсыныс енгізеді

4) жоғарғы тұрған сотқа ұсыныс енгізеді

5) сол сотқа ұсыныс енгізеді


20. Прокурорлық қадағалау актісі ұйғарым қандай жағдайда қолданылады?

1) заңмен қорғалатын мүдделерге елеулі зиян келтіретін ашық сипаттағы заң бұзушылықты дереу жою үшін

2) заңсыз қамауға алынған адамды босату үшін

3) заңсыз актінің күшін жою үшін

4) соттың заңсыз шешіміне

5) мекеме басшысының заңсыз бұйрығын бұзуға


21. Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген прокурорларды кім тағайындайды?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

2) ҚР Жоғарға Соты

3) ҚР Парламенті Мәжілісінің келісімімен Бас Прокурор

4) Сенатты келісімімен ҚР Президенті

5) Бас Прокурордың ұсынысымен ҚР Президенті


22. Адвокаттан (қорғаушыдан) бас тартуды кім хабарлайды?

1) оны процесті жүргізуші орган ҚР ҚІЖҚ 97-бабында көрсетілген мән-жайлар болған кезде ғана шеттетуі мүмкін

2) айыпталушы

3) тергеуші

4) прокурор

5) сот мәлімдей алады


23. Сотта шетел адвокаты өкіл бола ала ма?

1) ия

2) жоқ

3) ия, егер ол ҚР азаматы болса

4) ия, егер ол сот жүргізу ісінің тілін білсе

5) соттың рұқсатымен


24. Адвокатты жоғары сатыдағы сотта:

1) сенім білдіруші келісімімен

2) қарсы тараптың келісімімен

3) сот келісімімен

4) прокурор рұқсатымен

5) оның келісімімен айырбасталу мүмкін


25. Адвокат апелляциялық шағымды беруге құқылы ма:

1) сенім білдіруші.

2) шешім шығарған соттың

3) қарсы тараптың

4) жеке.

5) іске қатысушы тұлғалардың келесімімен.


26. Аудандық, қалалық және оған теңестірілген прокурорларды осы қызметке кім, қандай мерзімге тағайындайды?

1) 5жылға ҚР Бас Прокуроры

2) 4жылға облыс прокуроры

3) 4жылға Бас Прокурордың келісімен облыс прокуроры.

4) 4жылға ҚР Бас Прокуроры

5) 5жылға ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры тағайындайды.


27. Соттың заңды күшіне енбеген заңсыз қаулысына прокурор қандай шара көрседі?

1) аппелляциялық наразылық келтіреді.

2) сол сотқа ұсыныс енгізеді

3) жоғарғы тұрған сотқа ұсыныс енгізеді

4 жоғарғы тұрған прокурорға ұсыныс енгізеді

5) қадағалау наразылығын келтіреді.


28. Республика Бас Прокурорының орынбасаларын қызметке кім тағайындайды және қызметтен босатады?

1) ҚР Парламент сенатының келісімімен ҚР Президенті

2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша ҚР Призиденті

3) ҚР Бас Прокуроры

4) Президенттің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

5) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Президенті.


29. Адвокат азаматтық процесте қарсы тараптын өкілі бола ала ма:

1) жоқ.

2) ия, егер іс бойынша татулық келісімі жасалса.

3) ия, егер бұган сот рұқсаты болса.

4) ия, егер сенім білдіруші келісімі болса.

5) ия, егер оған тараптардың келісімі болса.


30. Адвокаттың сенім білдіруші тұлға ретінде өкілеттігі.

1) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі берген ордермен;

2) адвокат куәләгәмен;

3) адвокат пен сенім білдіруші арасында жасалынған келісіммен.

4) осы істі қарайтын сот шешімімен

5) клиент тапсырмасымен куәләндырылады


31. Адвокаттың қылмыстық процестегі өкілеттігі

1) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі берген ордермен;

2) сенімхатпен

3) адвокат куәлігімен

4) адвокат пен сенім білдіруші арасында жасалынған келісіммен

5) процесті жүргізетін орган қаулысымен куәләндіріледі


32. Адвокат үшін қылмыстық іс бойынша қорғау – бұл

1) кәсіби парыз

2) қоғамдық ұйым өкілі ретіндегі қоғамдық парыз

3) азаматтардың тапсырмасын орындау

4) құқық органдарының тапсырмасын орындау:

5) моралдық парыз


33. Азаматты заң көмеге төлемінен анықтау және алдын алы тергеу органдары, прокурор немесе сот органдары босатқан кезде қорғау мен өкілдік білдіруге байланысты адвокаттар шығыны:

1) республикалық бюджет қаражаты есебінен

2) қорғауындағы адам немесе оның жақын туысқандары

3) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі

4) құқық қорғау органдары

5) мүдделі тұлғалар өтейді


34. Прокурорлық қадағалау актісі:

1) өтініш

2) бұйрық

3) өкім

4) консультация

5) ережелер


35. Прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін актілер:

1) өкімдер

2) өтініш

3) ұйғарым

4) қаулы

5) наразылық


36. жедел іздестіру қызметін ақара алатын орган:

1) ішкі істер орандары

2) ҚР нотариусы

3) адвокатура

4) сенат

5) мажіліс


37. Адвокаттардың кәсіби қызметінің мазмұны:

1) заң көмегін көрсету

2) заңи қызметтер

3) құқық көмегін көрсету

4) құқық қорғау міндеті

5) барлық мүдделі тұлғалардың мүдделерін қорғау


38. Адвокат пен көмекшінің өз ара қатынасын және осы қызметке қатысты мәселелерді:

1) еңбек шарты(контрактысы) анықтайды

2) төралқа

3) алқа төралқасының төрағасы

4) жалпы жиналыс

5) заң консультациясының меңгерушісі немесе адвокат кеңсесінің жарғысы


39. Прокурордың нарзылығы неше күнде қаралуға тиіс?

1) 10 күнде

2) 1 айда

3) 1 аптада

4) 3 тәулік ішінде

5) 20 күн ішінде


40. Прокурордың қылмыстық қудалауды жүзеге асырудағы өкілеттігі:

1) қылмыстық іс қозғайды

2) наразылық келтіреді

3) сотқа өтініш береді

4) өкім шығарады

5) ұсыныс береді


41. Адвокат көрсететін заң көмегі төлемінің көлемі

1) адвокат пен заң көмегіне жүгінген тұлға (клиент) арасындағы өзара уағдаластық бойынша төлем көлемі анықталатын біліктік заң көмегін көрсету туралы шарт анықтайды

2) адвокаттар көрсететін заң көмегі төлемінің және қорғау мен өкілдік етуге байланысты шығындарды өтеу тәртіптерімен республикалық қаражат есебінен төралқа

3) ҚР ҚІЖК

4) ҚР АІЖК

5) Адвокаттық қызмет туралы» ҚР заңы


42. Заң консультациясының меңгерушісі:

1) адвокаттар Алқасының төралқасы тағайындайды

2) заң консультациясы адвокаттарының жиналысы

3) жалпы жиналыс сайлайды

4) адвокаттар одағының төралқасы тағайындайды

5)конференцияда сайланады


43.Заң консультациялары;

1) қалалар мен өзге елді мекендерде заң көмегін көрсету бойынша адвокаттар жұмысын ұйымдастыру;

2) ҚР аумағында құқық жұмысын ұйымдастыру

3) адвокаттардың қолданымдағы және қабылданған ҚР заңдарын насихаттауы

4) азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, өзге тұлғалардың құқықтарына, ар-ожданы мен абыройына құрметтеп қарау рухында тәрбиелеу

5) сезікті (айыпталушы) құқығын қорғауды қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарына жәрдемдесу үшін құрылады)


44. Қазақстан Республикасының АІЖК:

1) 1999ж. 13-шілдеде бекітілді

2) 1997ж.16-шілдеде

3) 1963ж. 28-желтоқсанында

4) 1997ж. 13-желтоқсанда

5) 1999ж. 1-шілдеде


45. ҚР-дағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы:

1) 1994ж. 12-ақпанда

2) 1994ж. 14-қыркүйекте

3) 1995ж. 20-желтоқсанда

4) 1995ж. 21-желтоқсанда

5) 1996ж. 31-мамырда


46. Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығын қадағалаудағы прокурордың өкілеттігі

1) нұсқаулар береді

2) бұйрық шығарады

3) өтініш береді

4) санкция береді

5) ұйғарым береді


47. Прокуратура қызметінің құқықтық негізі

1) Конституция

2) ҚР Қылмыстық құқық кодексі

3) ҚР Азаматтық істер жүргізу кодексі

4) ҚР прокуратура органдарында қызмет атқару туралы ереже

5) ҚР «Еңбек туралы» заңы


48. Бас прокурордың орынбасарларын кім қызметке тағайындайды және қызметтен босатады?

1) ҚР Бас Прокурорының ұсынуы бойынша ҚР Президенті

2) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

3) ҚР Президентінің ұсынысымен ҚР Парламенті

4) ҚР Парламентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

5) ҚР Парламентінің келісімімен ҚР Президенті


49. ҚР адвокатурасы:

1) жоғарыда тізбелегендерді жүзеге асыруға көмектеседі

2) мемлекет кепілдік берген және ҚР Конституциясында баянды етілген адам құқықтарын, өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауды жүзеге асыруға

3) білікті зан көмегін алуға

4) адвокаттардың сот жүргізу ісіндегі қорғау және өкілдік ету қызметіне

5) азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, сондай-ақ заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға


50. Адвокаттың азаматтық, қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша тапсырмаларды орындау кезіндегі құқықтары мен міндеттері:

1) азаматтық іс жүргізу кодексімен, қылмыстық, іс жүргізу кодексімен, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекспен тәртіптеледі

2) ҚР Конституциясымен

3) Соттар және судьялардың мәртебесі туралы» конституциялық заңмен

4)Адвокаттық қызмет туралы» ҚР Заңымен

5) барлық жоғарыда тізбеленген заңнама актілерімен


51. Азамат заң консультациясының меңгерушісі немесе адвокат кеңсесінің иесімен заң көмегі төлемінен босатылған кезде адвокат еңбегін төлеу:

1) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесінің қаражаты

2) сот-тергеу органдарының қаражаты

3) республикалық бюджет қаражаты

4) Әділет министрлігінің қаражаты

5) адвокаттар одағының қаражаты есебінен жүргізіледі


52. Тәртіптік жаза қолдану туралы шешімге адвокат:

1) 1- айлық мерзімде

2) 3- күн мерзімде

3) 10- күн мерзімде

4) 2- айлық мерзімде

5) 6- ай бойында шағымданады


53. Адвокаттар алқасының қызметі оның қандай нысанда жүргізіледі:

1) қайта ұйымдастыру немесе тарату нысанында жүргізіледі

2) бірігу

3) қосылу

4) бөліну

5) ажырау


54. Прокуратура қызметкерлеріне жоғарғы сыныптар мен әскери атақтарды кім береді?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

2) ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Президенті

3) Парламент Сенатының келісімімен ҚР Президенті

4) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Президенті

5 ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Үкіметі


55. Облыс прокурорларын кім, қандай мерзімге қызметке тағайындайды?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5жыл мерзімге

2) ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Президенті 5 жыл мерзімге

3) Парламент Сенатының келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

4) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

5) ҚР Бас Прокуроры


56. Қала мен аудан прокурорларын кім, қандай мезгілге қызметке тағайындайды?

1) ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

2 ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Президенті 5жыл мерзімге

3) Облыс Прокурорының ұсынысымен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

4) ҚР Бас Прокурорының келісімімен облыс прокурорлары 5 жыл мерзімге

5) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге


57. Жалпы жиналыс шешім қабылдауға :

1) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 2/3 болғанда құқылы

2) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 1/4

3) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 1/2

4) адвокаттар алқасы мүшелерінің жай көпшілігі

5) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 1/3


58.Адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы санын қай жерде анықталады:

1) жалпы жиналыс

2) төралқа

3) төралқа төрағасы

4) тексеру комиссиясы

5) тексеру комиссиясының төрағасы анықтайды


59. Адвокаттар аттестациясы- бұл :

1) бес жылда бір рет адвокаттар алқасының Төралқасы ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларының негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттың білуін тексеру және бағалау

2) әділет министрлігі ұйымдастыратын адвокаттын кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттын білуін тексеру және бағалау

3) әділеттің Біліктілік алқасы ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттың білуін тексеру және бағалау

4) ҚР Адвокаттар одағы ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттың білуін тексеру және бағалау

5) бес жылда бір рет адвокаттар алқасының Төралқасы Әділет министрлігімен бірге ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормалары білуін тексеру және бағалау


60. Төменгі тұрған прокурорлардың актілерінің күшін кім жоя алады?

1) жоғарғы тұрған прокурорлар

2) ҚР Бас Прокуроры

3) Облыстар мен оған теңестірілген прокурорлар

4) Соттың шешімдері арқылы

5) Бас Прокуратураның қызметкерлері


61. Республика Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысына қай прокурор наразылық келтіруге құқылы?

1) ҚР Бас Прокуроры

2) Осы міндет жүктелген прокурор

3) ҚР Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары

4) ҚР Бас Прокурорының бірінші орынбасары

5) Барлық прокурорлар


62. Жедед-іздестіру қызметінің заңдылығына қадағалауды қай прокурор жүзеге асырады?

1) ҚР Бас Прокуроры мен өзге де прокурорлар

2) Осы міндет жүктелген прокурорлар

3) арнайы прокурорлар

4) Облыс прокурорлары

5) ҚР Бас Прокуроры


63. Адвокат ішкі еңбек тәртібін жүйелі түрде бұзғаны үшін:

1) Адвокаттар алқасынан шығарылуы

2) Адвокаттар алқасынан кетірілуі

3) Адвокаттар алқасынан босатылуы

4) Әкімшілік жауапкершілікке тартылуы

5) Адвокаттар алқасынан кері шақырылуы мүмкін


64. Адвокат тағайындау бойынша өз қызметін:

1) қаулы

2) шарт

3) әкімшік акті

4) келісім

5) заң негізінде жүргізеді


65. Адвокаттар алқасына мүшелік:

1) Қабылдау

2) тағайындау

3) ауыстыру

4) конкурс

5) шарт жолымен жүргізіледі


66. Адвокаттың заңды қызметіне:

1) адвокат қызметіне, егер олар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарына және мүдделеріне елеулі залал келтірсе, кезкелген қарсы әрекеттер

2) адвокат қызметіне кезкелген қарсы әрекеттер

3) адвокаттар кәсіби парызын орындаған кезде олардың қызметіне кезкелген қарсы әрекет

4) адвокат қызметіне, егер олар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарына және мүдделеріне елеулі залал келтірсе, кезкелген қарсы әрекет

5) адвокат қызметіне, егер олар осы адвокаттың құқықтарына және мүдделеріне елеулі залал келтірсе, кезкелген қарсы әрекеттер кедергі болып табылады


67. Тергеу мен анықтама жүргізуші адамдардың заңсыз қаулыларына прокурор қандай шара алады?

1) өз қаулысымен күшін жояды

2) сотқа өтініш береді

3) жоғарғы тұрған прокуратураға хабарлайды

4) жоғарғы тұрған органға ұсыныс енгізеді

5) тәртіптік жауапкершілік туралы мәселе қояды


68. Қылмыстық қудалау жөніндегі прокурордың өкілеттігі:

1) санкция береді

2) сотқа өтініш береді

3) жоғарғы тұрған прокурорға ұсыныс береді

4) ұйғарым шығарады

5) бұйрық береді


69. Айыптау қорытындысымен түскен қылмыстық істі сотқа жіберу кезіндегі прокурордың өкілеттігі:

1) қосымша тергеуге қайтарады

2) жоғарғы тұрған прокурорға баяндайды

3) сотқа өтініш береді

4) айыптау қорытындыны бұзады

5) заңды түсіндіреді


70. Прокуратура қызметкерлері кімдер?

1) прокурорлар қызметіне аттестациядан өткен адамдар

2) жоғарғы заң білімі бар адамдар

3) кемінде 3 жыл стажы бар адамдар

4) арнайы емтихан тапсырған адамдар

5) бұрын сотты болмаған адамдар


71. Адвокаттар алқасына мүшелік:

1) кетіру

2) босату

3) кері шақыру

4) қысқару

5) шығару жолымен жүргізіледі


72. Адвокат өз қызметін :

1) заң консультациясы арқылы не жеке дара не басқа адвокаттармен бірге адвокат кеңсесін құру арқылы, сондай-ақ заңды тұлғаны тіркемей жеке дара

2) жеке дара

3) адвокаттық бюро, фирма, заңды тұлға құқығы бар кабинет арқылы

4) ҚР Адвокаттар одағы арқылы

5) адвокаттардың халықаралық одағы (достастығы) арқылы жүзеге асыруға құқылы

73. Заң бұзушылыққа шара алу жөніндегі прокурордың құқықтық актілері:

1) қаулы

2) шешім

3) үкім

3) жарлық

4) заң


74. Прокуратураның мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны:

1) Президентке ғана бағынады

2) сот жүйесіне жатады

3) мемлекеттік орган болып табылады

4) атқарушы органның құрамына кіреді

5) жеке мемлекеттік орган


75. Прокуратура қызметінің құқықтық негіздері:

1) ҚР Конституциясы

2) Парламент қаулысы

3) Призидент Жарлығы

4) Үкімет қаулысы

5) Халықаралық шарттар


76.Адвокаттың сезіктіні, айыпталушы мен сотталушыны қорғау үшін сот-тергеу органдалының талабы бойынша тағайыңдауды:

1) заң консультациясының меңгерушісі

2) әділет басқармасы

3) сезіктілер мен айыпталушылардың жақын туыстары

4) тексеру комиссиясы немесе оның төрағасы

5) адвокаттар одағы жүзеге асырады


77. Ресейдегі кәсіби адвокатураның пайда болуы 1864 жылғы сот жарғысымен байланысты)

1) сот ұйғарымың белгілеу туралы жарғы:

2) қылмыстық сот жүргізу ісінің жарғысы

3) татуластырушы судьялар тағайындайтын жазалар туралы жарығы

4) азаматтық заңнаманың жарғысы

5) сот жарғыларын күшіне еңгізу туралы ереже


78. Азаматтық істер бойынша сот шешімдерінің орындалуына қай прокурор қадағалау жасайды?

1) осы міндет жүктелген прокурорлар

2) жоғары тұрған прокурорлар

3) барлық прокурорлар

4) тек сол істердің сотта қаралуына қатысқан прокурорлар

5) тек прокуратура басшылары


79.Сотта әкімшілік іс жүргізудің заңдылығына қадағалау нәтижесі бойынша алынатын прокурорлық актілер:

1) наразылық

2) ұйғарым

3) ереже

4) шешім

5) бұйрық


80. Сезіктіні (айыпкерді) ұстау мен қамаудың заңдылығына қадағалау прокурордың өкілеттігі:

1) санкция беруді шешеді

2) сотқа өтініш береді

3) ұйғарым жолдайды

4) сараптама жүргізеді

5) тергеу жұмыстарын жүргізеді


81. Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырған кезде заңның,адамның және азаматың құқықтары мен бостандықтарының бұзылғаны анықталған жағдайда прокурор қандай шара алады?

1) өзінің қаулысымен жедел-іздестіру шараларын тоқтатады

2) сотқа өтініш береді

3) наразылық келтіреді

4) ұсыныс енгізеді

5) ұйғарым береді


82. Сотта:

1) сенімхатқа, заңнамаға, сот шешіміне немесе әкімшілік актісіне негізделіп сот ісін жүргізуге тиісті тәртіппен рәсімделген өкілеттігі бар кез келген әрекетке қаблетті тұлға

2) адвокттар алқасының мүшесі ретінде адвокат қана

3) сенім білдірушіден алған тапсырмасы бар кез келген тұлға

4) адвокаттық қызметі жүзеге асыру үшін арнайы даярлықтан өткен тұлға

5) сот тағайындаған кез келген тұлға өкіл бола алады


83. Адвокат азаматтық істе:

1) өкіл

2) заңмен, жарғымен немесе ережемен осы ұйым мүшелерінің құқықтары мен мүдделері қорғау құқығы берілген ұйымның уәкілі

3) заңмен,жарғымен немесе ережемен басқа тұлғалар ұйымның құқықтары мен мүдделері қорғау құқығы берілген ұйымның уәкілі

4) басқа тең қатысушылардың тапсырмасы бойынша қатысушылардың бірі

5) заң тұлғалар қызметкері ретінде әрекет етеді


84. Адвокат азаматтық іске:

1) өзіне сенім білдірушінің мүддесінің білдіруі

2) анықтама, шешім шығару

3) процесуалдық құжаттарды толтыру

4) мемлекеттік органдар мүддесін білдіру

5) жеке мүдделерді білдіру арқылы қатысады


85. Азаматтық істер бойынша:

1) айыпталушынының айғағы

2) куәләрдің айғағы

3) заттық дәлелдемелер

4) сарапшы қорытындысы дәлелдеме көзі болып табылмайды

5) түсініктеме (тараптардың, басқа тұлғалардың)


86. Азамат өз құқықтары мен заңды мұдделерін:

1) тізбеленген әдістерді пайдалану жолымен қорғайды

2) істі адвокат арқылы жүргізу

3) істі процеске қатыспай өкіл арқылы жүргізу

4) іске өкілмен бірге қатысу

5) іске жеке қатысу


87. Адвокат кеңесі:

1) өзге ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық емес ұйым

2) құқық қорғау фирмасы

3)азаматтардың ерікті бірлестігі

4) адвокаттардың кәсіби ұйымы

5) заң фирмасы болып табылады


88. Соттың заңды күшіне енбеген заңсыз үкіміне прокурор қандай шара көреді?

1) аппелляциялық наразылық келтіреді

2) қадағалау наразылығын келтіреді

3) жоғарғы тұрған прокурорға ұсыныс енгізеді

4) жоғарғы тұрған сотқа ұсыныс енгізеді

5) сол сотқа ұсыныс енгізеді


89. Прокурорлық қадағалау актісі ұйғарым қандай жағдайда қолданылады?

1) заңмен қорғалатын мүдделерге елеулі зиян келтіретін ашық сипаттағы заң бұзушылықты дереу жою үшін

2) заңсыз қамауға алынған адамды босату үшін

3) заңсыз актінің күшін жою үшін

4) соттың заңсыз шешіміне

5) мекеме басшысының заңсыз бұйрығын бұзуға


90. Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген прокурорларды кім тағайындайды?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

2) ҚР Бас Прокуроры

3) ҚР Парламенті Мәжілісінің келісімімен Бас Прокурор

4) Сенатты келісімімен ҚР Президенті

5) Бас Прокурордың ұсынысымен ҚР Президенті


91. Адвокаттан (қорғаушыдан) бас тартуды кім хабарлайды?

1) оны процесті жүргізуші орган ҚР ҚІЖҚ 97-бабында көрсетілген мән-жайлар болған кезде ғана шеттетуі мүмкін

2) айыпталушы

3) тергеуші

4) прокурор

5) аныктаушы


92. Сотта шетел адвокаты өкіл бола ала ма?

1) ия

2) жоқ

3) ия, егер ол ҚР азаматы болса

4) ия, егер ол сот жүргізу ісінің тілін білсе

5) соттың рұқсатымен


93. Адвокатты жоғары сатыдағы сотта:

1) сенім білдіруші келісімімен

2) қарсы тараптың келісімімен

3) сот келісімімен

4) прокурор рұқсатымен

5) оның келісімімен айырбасталу мүмкін


94. Адвокат апелляциялық шағымды:

1) сенім білдіруші

2) шешім шығарған сот

3) қарсы тараптың

4) жеке

5) іске қатысушы тұлғалардың келесімімен беруге құқылы


95. Аудандық, қалалық және оған теңестірілген прокурорларды осы қызметке кім, қандай мерзімге тағайындайды?

1) 5жылға ҚР Бас Прокуроры

2) 4жылға обылыс прокуроры

3) 4жылға Бас Прокурордың келісімен обылыс прокуроры

4) 4жылға ҚР Бас Прокуроры

5) 5жылға ҚР Призидентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры тағайындайды


96. Соттың заңды күшіне енбеген заңсыз қаулысына прокурор қандай шара көреді?

1) аппелляциялық наразылық келтіреді

2) сол сотқа ұсыныс енгізеді

3) жоғарғы тұрған сотқа ұсыныс енгізеді

4 жоғарғы тұрған прокурорға ұсыныс енгізеді

5) қадағалау наразылығын келтіреді


97. Республика Бас Прокурорының орынбасаларын қызметке кім тағайындайды және қызметтен босатады?

1) ҚР Парламент сенатының келісімімен ҚР Президенті

2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша ҚР Призиденті

3) ҚР Бас Прокуроры

4) Президенттің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

5) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Президенті


98. Адвокат азаматтық процесте қарсы тараптын өкілі бола ала ма:

1) жоқ

2) ия, егер іс бойынша татулық келісімі жасалса

3) ия, егер бұган сот рұқсаты болса

4) ия, егер сенім білдіруші келісімі болса

5) ия, егер оған тараптардың келісімі болса


99. Адвокаттың сенім білдіруші тұлға ретінде өкілеттігі

1) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі берген ордермен;

2) адвокат куәләгәмен;

3) адвокат пен сенім білдіруші арасында жасалынған келісіммен

4) осы істі қарайтын сот шешімімен

5) клиент тапсырмасымен куәләндырылады


100. Адвокаттың қылмыстық процестегі өкілеттігі

1) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі берген ордермен;

2) сенімхатпен

3) адвокат куәлігімен

4) адвокат пен сенім білдіруші арасында жасалынған келісіммен

5) процесті жүргізетін орган қаулысымен куәләндіріледі


101. Адвокат үшін қылмыстық іс бойынша қорғау – бұл

1) кәсіби парыз

2) қоғамдық ұйым өкілі ретіндегі қоғамдық парыз

3) азаматтардың тапсырмасын орындау

4) құқық органдарының тапсырмасын орындау:

5) моралдық парыз


102. Азаматты заң көмеге төлемінен анықтау және алдын алы тергеу органдары, прокурор немесе сот органдары босатқан кезде қорғау мен өкілдік білдіруге байланысты адвокаттар шығыны:

1) республикалық бюджет қаражаты есебінен

2) қорғауындағы адам немесе оның жақын туысқандары

3) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі

4) құқық қорғау органдары

5) мүдделі тұлғалар өтейді


103. Заң көмегін:

1) жоғарыда тізбеленген субьектілер көрсетеді

2) адвокаттар

3) заң кеңесшілері

4) заң фирмалары мен агенттіктер

5) құқықтық мәселелер бойынша кеңесшілер


104. Прокурорлық қадағалау актісі:

1) өтініш

2) бұйрық

3) өкім

4) нұсқаулық

5) ережелер


105. Прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін актілер:

1) өкімдер

2) өтініш

3) ұйғарым

4) қаулы

5) наразылық


106. Адвокаттардың кәсіби қызметінің мазмұны:

1) заң көмегін көрсету

2) заңи қызметтер

3) құқық көмегін көрсету

4) құқық қорғау міндеті

5) барлық мүдделі тұлғалардың мүдделерін қорғау


107. Адвокат пен көмекшінің өз ара қатынасын және осы қызметке қатысты мәселелерді:

1) еңбек шарты(контрактысы) анықтайды

2) төралқа

3) алқа төралқасының төрағасы

4) жалпы жиналыс

5) заң консультациясының меңгерушісі немесе адвокат кеңсесінің жарғысы


108. Прокурордың нарзылығы неше күнде қаралуға тиіс?

1) 10 күнде

2) 1 айда

3) 1 аптада

4) 3 тәулік ішінде

5) 20 күн ішінде


109. Прокурордың қылмыстық қудалауды жүзеге асырудағы өкілеттігі:

1) қылмыстық іс қозғайды

2) наразылық келтіреді

3) сотқа өтініш береді

4) өкім шығарады

5) ұсыныс береді


110. Адвокат көрсететін заң көмегі төлемінің көлемі

1) адвокат пен заң көмегіне жүгінген тұлға (клиент) арасындағы өзара уағдаластық бойынша төлем көлемі анықталатын біліктік заң көмегін көрсету туралы шарт анықтайды

2) адвокаттар көрсететін заң көмегі төлемінің және қорғау мен өкілдік етуге байланысты шығындарды өтеу тәртіптерімен республикалық қаражат есебінен төралқа

3) ҚР ҚІЖК

4) ҚР АІЖК

5) Адвокаттық қызмет туралы» ҚР заңы

111. Заң консультациясының меңгерушісі:

1) адвокаттар Алқасының төралқасы тағайындайды

2) заң консультациясы адвокаттарының жиналысы

3) жалпы жиналыс сайлайды

4) адвокаттар одағының төралқасы тағайындайды

5) конференцияда сайланады


112. Заң консультациялары;

1) қалалар мен өзге елді мекендерде заң көмегін көрсету бойынша адвокаттар жұмысын ұйымдастыру;

2) ҚР аумағында құқық жұмысын ұйымдастыру

3) адвокаттардың қолданымдағы және қабылданған ҚР заңдарын насихаттауы

4) азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, өзге тұлғалардың құқықтарына, ар-ожданы мен абыройына құрметтеп қарау рухында тәрбиелеу

5) сезікті (айыпталушы) құқығын қорғауды қамтамасыз етуде құқық қорғау органдарына жәрдемдесу үшін құрылады)


113. Қазақстан Республикасының АІЖК:

1) 1999ж. 13-шілдеде бекітілді

2) 1997ж.16-шілдеде

3) 1963ж. 28-желтоқсанында

4) 1997ж. 13-желтоқсанда

5) 1999ж. 1-шілдеде


114.ҚР-дағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы:

1) 1994ж. 12-ақпанда

2) 1994ж. 14-қыркүйекте

3) 1995ж. 20-желтоқсанда

4) 1995ж. 21-желтоқсанда

5) 1996ж. 31-мамырда


115. Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығын қадағалаудағы прокурордың өкілеттігі

1) нұсқаулар береді

2) бұйрық шығарады

3) өтініш береді

4) санкция береді

5) ұйғарым береді


116. Прокуратура қызметінің құқықтық негізі

1) Конституция

2) ҚР Қылмыстық құқық кодексі

3) ҚР Азаматтық істер жүргізу кодексі

4) ҚР прокуратура органдарында қызмет атқару туралы ереже

5) ҚР «Еңбек туралы» заңы


117. Бас прокурордың орынбасарларын кім қызметке тағайындайды және қызметтен босатады?

1) ҚР Бас Прокурорының ұсынуы бойынша ҚР Президенті

2) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

3) ҚР Президентінің ұсынысымен ҚР Парламенті

4) ҚР Парламентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

5) ҚР Парламентінің келісімімен ҚР Президенті


118. ҚР адвокатурасы:

1) жоғарыда тізбелегендерді жүзеге асыруға көмектеседі

2) мемлекет кепілдік берген және ҚР Конституциясында баянды етілген адам құқықтарын, өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауды жүзеге асыруға

3) білікті зан көмегін алуға

4) адвокаттардың сот жүргізу ісіндегі қорғау және өкілдік ету қызметіне

5) азхаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, сондай-ақ заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға


119. Адвокаттың азаматтық, қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істер бойынша тапсырмаларды орындау кезіндегі құқықтары мен міндеттері:

1) азаматтық іс жүргізу кодексімен, қылмыстық, іс жүргізу кодексімен, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекспен тәртіптеледі

2) ҚР Конституциясымен

3) «Соттар және судьялардың мәртебесі туралы» конституциялық заңмен

4) «Адвокаттық қызмет туралы» ҚР Заңымен

5) барлық жоғарыда тізбеленген заңнама актілерімен


120. Азамат заң консультациясының меңгерушісі немесе адвокат кеңсесінің иесімен заң көмегі төлемінен босатылған кезде адвокат еңбегін төлеу:

1) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесінің қаражаты

2) сот-тергеу органдарының қаражаты

3) республикалық бюджет қаражаты

4) Әділет министрлігінің қаражаты

5) адвокаттар одағының қаражаты есебінен жүргізіледі


123. Тәртіптік жаза қолдану туралы шешімге адвокат:

1) 1- айлық мерзімде

2) 3- күн мерзімде

3) 10- күн мерзімде

4) 2- айлық мерзімде

5) 6- ай бойында шағымданады


124. Адвокаттар алқасының қызметі оның :

1)қайта ұйымдастыру немесе тарату нысанында жүргізіледі

2) бірігу

3) қосылу

4) бөліну

5) ажырау


125. Прокуратура қызметкерлеріне жоғарғы сыныптар мен әскери атақтарды кім береді?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

2) ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Президенті

3) Парламент Сенатының келісімімен ҚР Президенті

4) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Президенті

5) ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Үкіметі


126. Облыс прокурорларын кім, қандай мерзімге қызметке тағайындайды?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5жыл мерзімге

2) ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Президенті 5 жыл мерзімге

3) Парламент Сенатының келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

4) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

5) ҚР Бас Прокуроры


127. Қала мен аудан прокурорларын кім, қандай мезгілге қызметке тағайындайды?

1) ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

2) ҚР Бас Прокурорының ұсынысымен ҚР Президенті 5жыл мерзімге

3) Облыс Прокурорының ұсынысымен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге

4) ҚР Бас Прокурорының келісімімен облыс прокурорлары 5 жыл мерзімге

5) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры 5 жыл мерзімге


128. Жалпы жиналыс шешім қабылдауға :

1) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 2/3 болғанда құқылы

2) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 1/4

3) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 1/2

4) адвокаттар алқасы мүшелерінің жай көпшілігі

5) адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы саны 1/3


129. Адвокаттар алқасы мүшелерінің жалпы санын :

1) жалпы жиналыс

2) төралқа

3) төралқа төрағасы

4) тексеру комиссиясы

5) тексеру комиссиясының төрағасы анықтайды


130. Адвокаттар аттестациясы- бұл :

1) бес жылда бір рет адвокаттар алқасының Төралқасы ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларының негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттың білуін тексеру және бағалау

2) әділет министрлігі ұйымдастыратын адвокаттын кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттын білуін тексеру және бағалау

3) әділеттің Біліктілік алқасы ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттың білуін тексеру және бағалау

4) ҚР Адвокаттар одағы ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормаларын адвокаттың білуін тексеру және бағалау

5) бес жылда бір рет адвокаттар алқасының Төралқасы Әділет министрлігімен бірге ұйымдастыратын адвокаттың кәсіби білімі мен дағдыларына негізгі өлшем ретінде қызмет ететін заңнама нормалары білуін тексеру және бағалау


131. Төменгі тұрған прокурорлардың актілерінің күшін кім жоя алады?

1) жоғарғы тұрған прокурорлар

2) ҚР Бас Прокуроры

3) Облыстар мен оған теңестірілген прокурорлар

4) Соттың шешімдері арқылы

5) Бас Прокуратураның қызметкерлері


132. Республика Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысына қай прокурор наразылық келтіруге құқылы?

1) ҚР Бас Прокуроры

2) Осы міндет жүктелген прокурор

3) ҚР Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары

4) ҚР Бас Прокурорының бірінші орынбасары

5) Барлық прокурорлар


133. Жедед-іздестіру қызметінің заңдылығына қадағалауды қай прокурор жүзеге асырады?

1) ҚР Бас Прокуроры мен өзге де прокурорлар

2) Осы міндет жүктелген прокурорлар

3) арнайы прокурорлар

4) Облыс прокурорлары

5) ҚР Бас Прокуроры


134. Адвокат ішкі еңбек тәртібін жүйелі түрде бұзғаны үшін:

1) Адвокаттар алқасынан шығарылуы

2) Адвокаттар алқасынан кетірілуі

3) Адвокаттар алқасынан босатылуы

4) Әкімшілік жауапкершілікке тартылуы

5) Адвокаттар алқасынан кері шақырылуы мүмкін


135. Адвокат тағайындау бойынша өз қызметін:

1) қаулы

2) шарт

3) әкімшік акті

4) келісім

5) заң негізінде жүргізеді


136. Адвокаттар алқасына мүшелік:

1) Қабылдау

2) тағайындау

3) ауыстыру

4) конкурс

5) шарт жолымен жүргізіледі


137. Адвокаттың заңды қызметіне:

1) адвокат қызметіне, егер олар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарына және мүдделеріне елеулі залал келтірсе, кезкелген қарсы әрекеттер

2) адвокат қызметіне кезкелген қарсы әрекеттер

3) адвокаттар кәсіби парызын орындаған кезде олардың қызметіне кезкелген қарсы әрекет

4) адвокат қызметіне, егер олар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарына және мүдделеріне елеулі залал келтірсе, кезкелген қарсы әрекет

5) адвокат қызметіне, егер олар осы адвокаттың құқықтарына және мүдделеріне елеулі залал келтірсе, кезкелген қарсы әрекеттер кедергі болып табылады


138. Тергеу мен анықтама жүргізуші адамдардың заңсыз қаулыларына прокурор қандай шара алады?

1) өз қаулысымен күшін жояды

2) сотқа өтініш береді

3) жоғарғы тұрған прокуратураға хабарлайды

4) жоғарғы тұрған органға ұсыныс енгізеді

5) тәртіптік жауапкершілік туралы мәселе қояды


139. Қылмыстық қудалау жөніндегі прокурордың өкілеттігі:

1) санкция береді

2) сотқа өтініш береді

3) жоғарғы тұрған прокурорға ұсыныс береді

4) ұйғарым шығарады

5) бұйрық береді


140. Айыптау қорытындысымен түскен қылмыстық істі сотқа жіберу кезіндегі прокурордың өкілеттігі:

1) қосымша тергеуге қайтарады

2) жоғарғы тұрған прокурорға баяндайды

3) сотқа өтініш береді

4) айыптау қорытындыны бұзады

5) заңды түсіндіреді


141. Прокуратура қызметкерлері кімдер?

1) прокурорлар қызметіне аттестациядан өткен адамдар

2) жоғарғы заң білімі бар адамдар

3) кемінде 3 жыл стажы бар адамдар

4) арнайы емтихан тапсырған адамдар

5) бұрын сотты болмаған адамдар


142. Адвокаттар алқасына мүшелік:

1) кетіру

2) босату

3) кері шақыру

4) қысқару

5) шығару жолымен жүргізіледі


143. Адвокат өз қызметін :

1) заң консультациясы арқылы не жеке дара не басқа адвокаттармен бірге адвокат кеңсесін құру арқылы, сондай-ақ заңды тұлғаны тіркемей жеке дара

2) жеке дара

3) адвокаттық бюро, фирма, заңды тұлға құқығы бар кабинет арқылы

4) ҚР Адвокаттар одағы арқылы

5) адвокаттардың халықаралық одағы (достастығы) арқылы жүзеге асыруға құқылы


144. Адвокатураның міндеттері:

1) заңи қызмет

2) заңгерлік қызмет көрсету

3) құқықтық көмек

4) құқықтық қызметтер

5) заңгерлік құқықтық қызметтер


145. Республика Бас Прокурорының орынбасарларын қызметке кім тағайындайды және қызметтен босатады?

1) ҚР Парламент Сенатының келісімімен ҚР Президенті

2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша ҚР Президенті

3) ҚР Бас Прокуроры

4) Президенттің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

5) Парламент Мәжілісінің келісімімен ҚР Президенті


146. Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген прокурорларды қызметке кім тағайындайды?

1) ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

2) ҚР Парламенті Мәжілісінің келісімімен Бас Прокурор

3) ҚР Бас Прокуроры

4) Бас Прокурордың ұсынысымен ҚР Президенті

5) Сенаттың келісімімен ҚР Президенті


147. Аудандық, қалалық және оларға теңестірілген прокурорларды осы қызметке кім, қандай мерзімге тағайындайды?

1) 5 жылға ҚР Бас Прокуроры

2) 5 жылға ҚР Президентінің келісімімен ҚР Бас Прокуроры

3) 4 жылға ҚР Бас Прокуроры

4) 4 жылға облыс прокуроры

5) 4 жылға Бас Прокурордың келісімімен облыс прокуроры


148. Прокурорлық қадағалау актісі ұйғарым қандай жағдайда қолданылады?

1) заңмен қорғалатын мүдделерге елеулі зиян келтіретін ашық сипаттағы заң бұзушылықты дереу жою үшін

2) заңсыз актінің күшін жою үшін

3) соттың заңсыз шешіміне

4) мекеме басшысының заңсыз бұйрығын бұзуға

5) заңсыз қамауға алынған адамды босату үшін


149. Соттың заңды күшіне енбеген заңсыз қаулысына прокурор қандай шара көреді?

1) аппелляциялық наразылық келтіреді

2) сол сотқа ұсыныс енгізеді

3) жоғары тұрған сотқа ұсыныс енгізеді

4) жоғары тұрған прокурорға ұсыныс енгізеді

5) қадағалау наразылығын келтіреді


150. Прокурорлық қадағалау актісі:

1) өтініш

2) бұйрық

3) өкім

4) нұсқаулық

5) ережелер


151. Прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін актілер:

1) өкімдер

2) өтініш

3) наразылық

4) қаулы

5) ұйғарым


152. Прокурордың наразылығы неше күнде қаралуға тиіс?

1) он күнде

2) бір аптада

3) бір айда

4) үш тәулік ішінде

5) жиырма күн ішінде


153. Прокурордың қылмыстық қудалауды жүзеге асырудағы өкілеттігі:

1) Қылмыстық іс қозғайды

2) сотқа өтініш береді

3) наразылық келтіреді

4) өкім шығарады

5) ұсыныс береді


154. Әкімшілік іс жүргізудің заңдылығын қадағалаудағы прокурордың өкілеттігі:

1) нұсқаулар береді

2) бұйрық шығарады

3) өтініш береді

4) санкция береді

5) ұйғарым береді


155.Адвокатура:

1) қоғамдық-құқықтық институт

2) ерікті бірлестік

3) мемлекеттік құрылым

4) заңи мекеме

5) мемлекеттік емес ұйым


156. Заң консультациялары:

1) адвокаттар алқасының төралқасында

2) әділет басқармасының келісімімен жалпы жиналыста

3) тексеру комиссиясында

4) әділет басқармасында

5) басқармада құрылады


157. Заң консультациясының меңгерушісін кім тағайындайды?

1) адвокаттар алқасының төралқасы

2) адвокаттар алқасының жалпы жиналысы

3) тексеру комиссиясының мүшелері

4) заң консультациясы адвокаттарының жиналысы

5) атқарушы-өкімші дирекция тағайындайды


158. ҚР Үкіметінің «Республикалық бюджет қаражаты есебінен адвокаттар көрсететін заң көмегіне ақы төлеу және қорғау мен өкілдік етуге байланысты шығыстарды өтеудің ережелері туралы» (2001ж) 24- желтоқсандағы өзгерістер мен толықтырулар) Қаулысы бекітілген жыл:

1) 1999ж.26-тамыз

2) 1994ж. 8-желтоқсан

3) 1991ж. 25-қараша

4) 1997ж. 21-қыркүйек

5) 1997ж. 26-тамыз


159. «Лицензиялау туралы» ҚР заңы қабылданған жыл:

1) 1995ж. 17-сәуір

2) 1994ж. 12-ақпан

3) 1995ж. 24-сәуір

4) 1997ж. 16-шілде

5) 1997ж. 5-желтоқсан


160. Адвокаттар алқасының атқарушы органдары:

1) төралқа

2) жалпы жиналыс

3) заң консультациясы мен адвокат кеңсесі

4) атқарушы-өкімші дирекция

5) басқарма


161. Адвокаттар алқасының органдары:

1) жалпы жиналыс (конференция), төралқа, тексеру комиссиясы;

2) төралқа, заң консультациясы, адвокат кеңсесі;

3) басқарма, заң консультациясы, тексеру комиссиясы;

4) жалпы жиналыс, заң консультациясы, адвокат кеңсесі;

5) конференция, төралқа, заң консультациясы


162. Адвокаттар алқасының жоғары органы:

1) жалпы жиналыс (конференция);

2) заң консультациясы;

3) төралқа;

4) съезд;

5) басқарма


163. Адвокаттар алқасы қызметінің мақсаты:

1) азаматтар мен ұйымдардың заң көмегін алуына жәрдемдесу;

2) адвокаттық шеберліктің және адвокаттардың кәсіби әдебінің, адвокаттардың бірлігі мен ынтымақтастығының жоғары стандартын қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

3) адвокатураны жетілдіру мен дамытудың теориялық және тактикалық мәселелерін ғылыми тұжырымдауға жәрдемдесу;

4) адвокатура қызметін жетілдіру бойынша ғылыми әдістемелік жұмысты ұйымдастыру;

5) әлемдік қауымдастық мойындаған адвокатура тәуелсіздігінің принциптері мен кепілдіктерін насихаттау


164. Адвокаттар алқасының негізгі міндеттері:

1) адвокаттар алқасының мүшелеріне олар адвокаттық қызметті жүзеге асырған кезде кәсіби тұрғыдан көмектесу және қорғау;

2) адвокаттық шеберліктің және адвокаттардың кәсіби әдебінің, адвокаттардың бірлігі мен ынтымақтастығының жоғары стандартын қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

3) әлемдік қауымдастық мойындаған адвокатура тәуелсіздігінің принциптері мен кепілдіктерін насихаттау

4) адвокатураны жетілдіру мен дамытудың теориялық және тактикалық мәселелерін ғылыми тұжырымдауға жәрдемдесу;

5) адвокатура қызметін жетілдіру бойынша ғылыми әдістемелік жұмысты ұйымдастыру;


165. Адвокатура қызметінің ұйымдастырылуы мен тәртібін анықтайтын заңнама:

1) «Адвокаттық қызмет туралы» ҚР заңы;

2) ҚР Конституциясы;

3) ҚР ҚІЖК;

4) ҚР АІЖК;

5) барлық жоғарыда тізбеленген нормативтік құқықтық актілер


166. Адвокатурадағы заңдылық принципінің мәні мыналар болып табылады:

1) адвокаттар алқасы актілерінің, оның мүшелері, органдары мен лауазымды тұлғалары қызметінің ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкестігі;

2) қылмыстық және азаматтық істерге, сондай-ақ әкімшілік жауапкершілік туралы істерге қатысқан кезде заңдардың орындалуына бақылау жасау;

3) қылмыстық істер бойынша қорғау және азаматтық істер бойынша өкілдік ету практикасын жетілдіру туралы ұсыныстар жасау;

4) азаматтық және қылмыстық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру;

5) мемлекеттік органдар мен сот ісіне қатысатын тұлғалар қызметінің ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкестігі


167. Адвокат қылмыстық сот ісіне:

1) процеске қатысушылардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау;

2) құқық қорғау міндетін жүзеге асыру;

3) заңдардың бұзылуын жою жөнінде шаралар қабылдау;

4) процесте мемлекеттік мүддені қолдау;

5) көмекке жүгінген кез келген тұлғаның мүдделерін қорғау үшін қатысады


168. Өкілдік етуші Сенаттың Жарлығымен бекітілген сот ұйғарымдарын белгілеу туралы Жарғының мерзімі:

1) 20.11.1864ж;

2) 14.05.1832ж;

3) 25.05.1874ж;

4) 18.12.1874ж;

5) 03.03.1890ж


169. «Адвокаттық қызмет туралы» ҚР заңы қай жылы қабылданды?

1) 1997ж. 5-желтоқсан;

2) 1980ж. 13-қараша;

3) 1991ж. 28-маусым;

4) 1994ж. 12-ақпан;

5) 1997ж. 13-желтоқсан


170. Адвокаттар алқасы:

1) адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензиясы бар кемінде 10 құрылтайшының бастамасы бойынша;

2) жоғары заң білімі бар азаматтардың өтініші негізінде аумақтық әкімдіктің бастамасы бойынша;

3) адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензиясы бар тұлғалар арқылы;

4) жоғары заң білімі бар тұлғалардан тұратын құрылтайшылар тобының өтініші бойынша;

5) жоғары білімі бар, соттылығы жоқ және мемлекеттік қызметте тұрмайтын азаматтардың өтініші бойынша құрылады


171. Жалпы жиналыстың (конференцияның) ерекше құзыретіне жататындар:

1) адвокаттар органдары, алқасы, басшылары мен қызметкерлері шешімдеріне адвокаттардың шағымдарын қарастыру;

2) адвокаттың әрекетіне заңды және жеке тұлғалардан түскен шағымдарды (ұсыныстарды) тексеру жөніндегі жұмысты ұйымдастыру;

3) адвокаттардың теріс қылықтары және кінәлі тұлғаларға тәртіптік жаза қолдану туралы материалдарды қарау;

4) кәсіби біліктілікті көтеру бойынша жұмысты және адвокаттарды аттестациялауды жүргізуді ұйымдастыру;

5) адвокаттар алқасына мүшелер қабылдау, алқа мүшелігінен шығару, адвокаттардың тағлымдамадан өтушілерін даярлауды ұйымдастыру;


172. Адвокаттар алқасының төралқасы:

1) заңды және жеке тұлғаларға заң көмегін көрсету бойынша адвокаттар алқасының жұмысын ұйымдастырады;

2) адвокаттар алқасының мүлігіне иелік ету тәртібін белгілейді;

3) еселік есептемелік көрсеткіш көлемінде есептелетін мүшелік жарналар ставкасын белгілейді;

4) адвокаттар органдары, алқасы басшылары мен қызметкерлері шешімдеріне адвокаттардың шағымдарын қарайды;

5) адвокаттар алқасы басшылары мен қызметкерлерін мерзімнен бұрын кері шақыруды жүргізеді


173. Адвокаттар алқасының бақылаушы органы:

1) тексеру комиссиясы;

2) төралқа;

3) жалпы жиналыс;

4) тексеру комиссиясының төрағасы;

5) төралқа төрағасы


174. Тексеру комиссиясы:

1) адвокаттар алқаларының, заң консультацияларының адвокат кеңселерінің қаржы-шаруашылық қызметін, сондай-ақ жеке дара қызмет жасайтын адвокаттардың қаржылық қызметін тексеруді;

2) адвокаттар алқасына мүшелер қабылдау мен алқа мүшелігінен шығаруды;

3) адвокаттың әрекетіне заңды және жеке тұлғалардан түскен шағымдарды тексеру жөніндегі жұмысты ұйымдастыруды;

4) адвокаттардың теріс қылықтары және кінәлі тұлғаларға тәртіптік жаза қолдану туралы материалдарды тексеруді;

5) адвокаттардың кәсіби біліктілігін көтеру бойынша жұмысты және олардың аттестациялануына тексеруді жүргізеді


175. Адвокаттар алқасының төралқасын кім сайлайды?

1) жалпы жиналыс;

2) басқарма;

3) заң консультациясының жиналысы;

4) тексеру комиссиясының мүшелері;

5) съезд сайлайды


176. Адвокаттар алқасы Төралқасының төрағасы алқа Жарғысына сәйкес:

1) төралқа жұмысын ұйымдастырады, оның отырысына төрағалық етеді, төралқа, алқа мүшелерінің жалпы жиналыстары шешімдерінің орындалуына бақылау жасайды;

2) адвокатқа нысанын ҚР Әділет министрлігі бекіткен куәлікті береді;

3) Жарғы мен жалпы жиналыста (конференцияда) анықталған тәртіппен адвокаттар алқасынын қаражатына иелік етеді;

4) бухгалтерлік есепті, қаржылық және статистикалық есеп пен іс қағаздарын жүргізуді ұйымдастырады;

5) адвокаттар алқасы мүшелері жалпы жиналысының құзыретіне жатқызылғаннан басқа адвокаттар алқасы құзыретінің өзге мәселелерін шешеді


177. Төралқа төрағасын:

1) жалпы жиналыс 4 жыл мерзімге;

2) әділет басқармасы 4 жыл;

3) жалпы жиналыс 5 жыл мерзімге;

4) төралқа 4 жыл;

5) басқарма 5 жыл мерзімге сайлайды


178. Адвокаттар алқасының төралқасын қанша мерзімге сайлайды?

1) әділет басқармасы 4 жыл;

2) жалпы жиналыс 5 жыл мерзімге;

3) төралқа 4 жыл;

4) төралқа 5 жыл;

5) жалпы жиналыс 4 жыл мерзімге сайлайды


179. Тексеру комиссиясынның төрағасын қанша мерзімге сайлайды?

1) жалпы жиналыс 4 жыл мерзімге;

2) әділет басқармасы 4 жыл мерзімге;

3) тексеру комиссиясы 5 жыл мерзімге;

4) төралқа 4 жыл мерзімге;

5) жалпы жиналыс 5 жыл мерзімге сайлайды


180. Тексеру комиссиясын:

1) жалпы жиналыс 4 жылға;

2) әділет басқармасы 4 жылға;

3) жалпы жиналыс 5 жылға;

4) төралқа 4 жылға;

5) басқарма 5 жылға сайлайды


181. Адвокаттар алқасының құрылымдық бөлімшесі (филиалы):

1) заң консультациясы;

2) адвокат кеңсесі;

3) алқа органдары;

4) жалпы жиналыс,

5) ҚР Адвокаттар одағы


182. Адвокаттар кеңсесі өз қызметін төмендегі негіздер бойынша жүргізеді:

1) жарғы немесе құрылтайлық шарт;

2) адвокаттар алқасы төралқасының шешімі;

3) заң консультациясы адвокаттарының жиналысы;

4) адвокаттар алқасы жалпы жиналысының шешімі;

5) мемлкеттік органдардың рұқсаты


183. Адвокаттар алқасының мүшелігіне:

1) адвокаттық қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар және алқа Жарғысын мойындайтын ҚР азаматтары;

2) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгер мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

3) жоғары білімі бар және адвокаттық қызметпен байланысты емес ақылы заңгерлік қызмет көрсету құқығына лицензия алған ҚР азаматары;

4) жоғары заңгерлік білімі бар және бұның алдында кемінде екі жыл анықтаушы, тергеуші, прокурор және судья болып істеген ҚР азаматтары;

5) жоғары заңгерлік білімі мен адвокаттық қызмет жүргізуге лицензиясы бар адамдар қабылданады


184. Адвокаттың көмекшісі-ол:

1) еңбек шарты (контракт) негізінде жұмыс істейтін және адвокаттың нұсқау бойынша және жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

2) адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын кез келген адам;

3) жоғары білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

4) азаматтар мен заңды тұлғаларға адвокаттық қызметпен байланысты емес ақылы заңгерлік қызмет көрсетуге лицензиясы бар азамат;

5) азаматтарды адвокаттың қабылдауына жазу, іс қағаздарын жүргізу сияқты және т)б) қосалқы және техникалық міндеттерді атқаратын адам


185. Адвокаттың тағылымдамадан өтушілері бола алады:

1) жоғары заңгерлік білімі бар және тағлымдама туралы шарт негізінде адвокатта тағлымдамадан өтетін азамат;

2) адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын азамат;

3) жоғары білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

4) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын азамат;

5) жоғары білімі бар және тағлымдама туралы шарт негізінде адвокатта тағлымдамадан өтетін азамат


186. Адвокат бола алады:

1) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттық қызметі жүзеге асыру құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын азаматтар;

2) жоғары заңгерлік білімі бар, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

3) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына патенті бар ҚР азаматтары;

4) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензиясы бар ҚР азаматтары;

5) адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензия алған азаматтар


187. Адвокат-бұл:

1) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттық қызметі жүзеге асыру құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын және «Адвокаттық қызмет туралы» ҚР Заңымен регламенттелетін адвокаттық қызмет щеңберінде кәсіптік негізде заң көмегін көрсететін ҚР азаматтары;

2) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензия алған ҚР азаматтары;

3) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына патенті бар ҚР азаматтары;

4) жоғары заңгерлік білімі бар, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

5) арнайы даярлық өткен және заң көмегіне жүгінген азаматтар мен ұйымдарға ақылы заңгерлік қызмет көрсету құқығына лицензия алған ҚР азаматтары


188. Адвокат еңбегі:

1) заң консультациялары ішкі тәртібінің ережелеріне немесе адвокат кеңселерінің жарғыларына не жеке дара қызмет ететін адвокаттың дербес ұйғарымына;

2) еңбек туралы заңға;

3) жалпы жиналыс шешіміне;

4) адвокаттар алқасының ішкі еңбек тәртібінің ережелеріне;

5) адвокаттар алқасының жарғысына сәйкес ұйымдастырылады


189. Адвокаттардың демалысы мыналардың қаражаттарынан төленеді:

1) төленбейді;

2) жергілікті бюджет;

3) Әділет министрлігі;

4) заң консультациялары мен адвокат кеңселері;

5) адвокаттар алқасы


190. Адвокаттың заңи көмегі төлемдерінің негізгі көздері:

1) адвокат пен заң көмегіне жүгінген тұлға арасындағы келісім бойынша түскен қаражат;

2) адвокаттар алқасы бөлетін қаражат;

3) республикалық бюджет есебінен бөлінетін қаражат;

4) әділет министрлігі бөлетін қаражат;

5) заң консультациялары мен адвокат кеңселері бөлетін қаражат болып табылады


191. Тағайындау бойынша адвокаттың заңи көмегі төлемнің негізгі көздері:

1) республикалық бюджет есебінен бөлінетін қаражат;

2) адвокаттар алқасы бөлетін қаражат;

3) адвокат пен заң көмегіне жүгінген тұлға арасындағы келісім;

4) әділет министрлігі бөлетін қаражат;

5) заң консультациялары мен адвокат кеңселері бөлетін қаражат болып табылады


192. Адвокаттарға көтермелеу шараларын қолданатын орган?

1) төралқа;

2) жалпы жиналыс;

3) адвокат кеңселері;

4) текеру комиссиялары;

5) әділет басқармасы


193. Адвокаттар тәртіптік жазасы шараларының түрлері қандай?

1) ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, алқа мүшелігінен шығару;

2) ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, алқадан босату;

3) ескерту, сыйақыдан айыру, сөгіс;

4) ескерту, ескертпе, қатаң сөгіс, мүшелікті тоқтату

5) ескерту, алқа мүшелігінен шығару


194. Тәртіптік іс жүргізу:

1) адвокаттар алқасы төралқасының;

2) жалпы жиналыстың;

3) тексеру комиссияларының;

4) заң консультациясы меңгерушісінің;

5) адвокат кеңсесі иесінің құзыретіне жатады


195. Адвокаттар алқасына мүшелікті тоқтата тұру:

1) адвокат өтінішінің негізінде төралқамен;

2) адвокаттың өзімен;

3) жалпы жиналыс шешімімен;

4) тексеру комиссиясының шешімімен;

5) адвокаттар одағымен жүзеге асырылады


196. Адвокаттар алқасының қаражаты:

1) мүшелік жарналардан және заңда тиым салынбаған өзге түсімдерден;

2) азаматтар мен ұйымдар аударатын сомадан;

3) заңгерлік фирмалар аударатын сомадан;

4) республикалық бюджет есебінен түсетін сомадан;

5) Адвокаттар одағы аударған сомадан құралады


197. Адвокатураның тәуелсіздігі:

1) өзін-өзі басқарумен;

2) құқық қорғау органдарымен;

3) әділет министрлігімен;

4) сот органдарымен;

5) прокуратура органдарымен қамтамасыз етіледі


198. ҚР Адвокаттар одағы:

1) азаматтардың қоғамдық бірлестігі;

2) адвокаттар алқасының органы;

3) мемлекеттік емес ұйым;

4) мемлекеттік-қоғамдық бірлестік;

5) мекеме болып табылады


199. ҚР Адвокаттар одағының мақсаты:

1) адвокаттық шеберлік пен кәсіби әдептің жоғары стандарттарын, адвокаттардың бірлігі мен ыңтымақтастығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

2) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу, кәсіби көмек пен қорғау;

3) адвокатураны жетілдіру мен дамытудың теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұжырымдауға жәрдемдесу;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру болып табылады


200. ҚР Адвокаттар одағының міндеттері:

1) адвокатураны жетілдіру мен дамытудың теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұжырымдауға жәрдемдесу;

2) алқа мүшелерінің қызметін материалдық-техникалық және анықтамалық-ақпараттық тұрғыдан қамсыздандыру;

3) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу , кәсіби көмек пен қорғау;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру болып табылады


201. ҚР Адвокаттар одағының органдары:

1) съезд, конференция, төралқа, тексеру комиссиясы, атқарушы-өкімші дирекция;

2) съезд, жалпы жиналыс (конференция), төралқа, тексеру комиссиясы;

3) ассамблея, жалпы жиналыс (конференция), төралқа, тексеру комиссиясы;

4) ассамблея, басқарма, төралқа, тексеру комиссиясы;

5) конференция, басқарма, төралқа, тексеру комиссиясы


202. ҚР Адвокаттар одағының жоғары органдары:

1) съезд;

2) төралқа;

3) ассамблея;

4) жалпы жиналыс;

5) басқарма


203. ҚР Адвокаттар одағының атқарушы органдары:

1) төралқа;

2) жалпы жиналыс;

3) конференция;

4) басқарма;

5) атқарушы-өкімші дирекция


204. ҚР Адвокаттар одағының бақылаушы органдары:

1) тексеру комиссиясы;

2) төралқа;

3) жалпы жиналыс;

4) тексер комиссиясының төрағасы;

5) төралқа төрағасы


205. ҚР Адвокаттар одағының президентін кімдер сайлайды?

1) съезд;

2) құрылтайшылар жиналысы;

3) басқарма;

4) төралқа;

5) ассамблея сайлайды


206. ҚР Адвокаттар одағының президентін қанша мерзімге тағайындайды?

1) 5 жыл;

2) 3 жыл;

3) 4 жыл;

4) 8 жыл;

5) 11 жыл


207. Адвокаттар халықаралық одағы (достастығы):

1) қоғамдық ұйым;

2) адвокаттар алқасының халықаралық органы;

3) қоғамдық қор;

4) мемлекеттік- қоғамдық бірлестік;

5) мекеме болып табылады


208. Адвокаттар халықаралық одағының (достастығының) мақсаттары:

1) әлемдік қоғамдастық мойындаған адвокатура тәуелсіздігінің принциптері мен кепілдіктерін насихаттау;

2) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу, кәсіби көмек пен қорғау;

3) алқа мүшелерінің қызметін материалдық-техникалық және анықтамалық-ақпараттық тұрғыдан қамсыздандыру;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру болып табылады


209. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) міндеттері:

1) адвокатура қызметін жетілдіру бойынша ғылыми-әдістемелік жұмысты ұйымдастыру;

2) алқа мүшелерінің қызметін материалдық-техникалық және анықтамалық-ақпараттық тұрғыдан қамсыздандыру;

3) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу, кәсіби көмек пен қорғау болып табылады


210. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) органдары:

1) ассамблея (съезд), төралқа, басқарма, тексеру комиссиясы;

2) съезд, конференция, төралқа, тексеру комиссиясы, атқарушы-өкімші дирекция;

3) съезд, конференция, төралқа, тексеру комиссиясы;

4) съезд, конференция, төралқа, басқарма, тексеру комиссиясы;

5) ассамблея, басқарма, төралқа, тексеру комиссиясы


211. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) жоғары органдары:

1) ассамблея (съезд);

2) конференция;

3) төралқа;

4) жалпы жиналыс;

5) басқарма болып табылады


212. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) атқарушы органдары:

1) төралқа;

2) президент;

3) конференция;

4) басқарма;

5) атқарушы-өкімші дирекция


213. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) бақылаушы органдары:

1) тексеру комиссиясы;

2) төралқа;

3) конференция;

4) тексеру комиссиясының төрағасы;

5) төралқа төрағасы болып табылады


214. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) президентін кімдер сайлайды:

1) ассамблея (съезд);

2) құрылтайшылар жиналысы;

3) төралқа;

4) конференция;

5) басқарма сайлайды


215. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) президентін қанша уақытқа сайлайды?

1) 4 жылға;

2) 3 жылға,

3) 5 жылға;

4) 8 жылға;

5) 10 жылға


216. Адвокаттардың тәртіптік жазасын алу мәселесімен шұғылданатын орган:

1) төралқа немесе жалпы жиналыс;

2) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі;

3) әділет министрі, әділет басқармасының бастықтары;

4) тексеру комиссиясы немесе оның төрағасы;

5) төралқа төрағасы


217. Лицензияның күші мына жағдайларда тиісті сот шешімінің негізінде тоқтайды:

1) жоғарыда тізбеленгендердің бәрінде;

2) адвокат белгіленген тәртіппен әрекетке қабылетсіз немесе әрекет қабылеті шектеулі болып танылғанда;

3) адвокат ҚР азаматтығынан шыққанда;

4) адвокат қасақана қылмыс үшін айыпталғанда;

5) лицензия кері шақырылғанда


218. Адвокаттардың әрекетіне шағымдарды:

1) заң консультациясының меңгерушісі немесе адвокат кеңсесінің иесі;

2) тексеру комиссиясы;

3) жалпы жиналыс;

4) әділет басқармасы;

5) прокуратура органдары қарайды


219. Тексеру комиссиясы:

1) жоғарыда тізбеленгендердің бәрінде тексеріс жүргізеді;

2) адвокаттар алқасы Төралқасының қаржышаруашылық қызметіне;

3) Жалпы жиналыс (конференция) қабылдаған ережелер негізінде жұмыс істейтін алқаның өзге органдарының қаржы-шаруашылық қызметіне;

4) заң консультацияларының, адвокат кеңселерінің қаржы-шаруашылық қызметіне;

5) жеке дара жұмыс істейтін адвокаттардың қаржылық қызметіне


220. Адвокаттар алқасы:

1) білікті заң көмегімен көрсету үшін құрылған адвокаттар ұйымы;

2) ҚР аумағында жұмыс істейтін адвокаттар одағы;

3) жоғары заңгерлік білімі бар және заңгерлік қызмет көрсетумен айналысатын тұлғалардың ұйымы;

4) адвокаттық қызметпен айналысатын тұлғалардың ерікті бірлестігі;

5) кәсіби заңгерлердің ұйымы болып табылады


221. Адвокаттар алқасының мүшелері:

1) адвокат кеңселерін;

2) заңгерлік кеңселерді;

3) жеке адвокаттық кеңселерді;

4) жеке адвокаттық фирмаларды;

5) заң фирмаларын құруға құқылы


222. Адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығы үшін лицензия беретін орган:

1) әділет министрлігі;

2) жоғары біліктілік комиссиясы;

3) әділеттің біліктілік алқасы;

4) адвокаттар алқасының төралқасы;

5) әділеттің біліктілік комиссиясы


223. Әрбір қамалған, тұтқындалған, айыпталған адамның авокат (қорғаушы) көмегін:

1) ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған;

2) анықтау және алдын ала тергеудің және іс бойынша бүкіл іс жүргізуді көрсетудің

аяқталғандығы туралы жарияланған;

3) айыпталушыны сотқа берген;

4) қылмыстық іс қозғалған;

5) анықтау және алдын ала тергеу басталған сәттерден бастап пайдалануға құқығы бар


224. Адвокат (қорғаушы) қылмыстық іске қатысуға:

1) айып тағылған сәттен бастап;

2) қылмыстық іс қозғалған;

3) прокурор рұқсаты берілген;

4) істің барлық материалдарымен айыпталушы танысқан;

5) материалдар сотқа берілгеннен кейін жіберіледі


225. Төралқа алқаға қабылдау, мүшелікті тоқтата тұру, шығару мәселелерін қарауға:

1) Төралқа мүшелері құрамының кемінде үштен екісі;

2) жалпы жиналыс мүшелері құрамының кемінде үштен екісі;

3) Төралқа мүшелері құрамының кемінде үштен бірі;

4) Төралқа мүшелері құрамының кемінде жартысы;

5) жалпы жиналыс мүшелері құрамының кемінде жартысы қатысқанда құқылы


226. Адвокаттың қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысуы:

1) заң көмегінің түрі;

2) құқық қорғау міндетін атқару;

3) мемлекеттік міндетті атқару;

4) құқықтық көмек көрсету;

5) заң көмегін көрсету болып табылады


227. Адвокат көрсететін өзге заң көмегі:

1) заңды тұлғалардың жарғыларын әзірлеу мен тіркеуге даярлау , сондай-ақ заң кеңесшілері жоқ ұйымдарға заңгерлік қызмет көрсету және заңда көрсетілген заң көмегінің түрлерінен басқа заңда тиым салынбаған осындай қызметтің өзге түрлерін көрсету;

2) заңи мәселелер бойынша консультациялар, түсініктемелер, кеңес және жазбаша қорытынды беру;

3) талап қою өтініштерін, шағымдарды және құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды құрастыру;

4) сезіктілердің, айыпталушылардың қорғаушысы, жәбірленушілердің, азаматтық талапкерлер мен азаматтық жауапкерлердің өкілдері ретінде қылмыстық істерге қатысу;

5) азаматтық істер мен әкімшілік құқық бұзушылық істер бойынша сот және мемлекеттік органдарда өкілдік етуді жүзеге асыру болып табылады


228. Сенім білдірушілер үшін олардың өтініші бойынша адвокаттардың тегін заң көмегін көрсету қандай тәртіптерімен белгіленеді?

1) «Адвокат қызмет туралы» ҚР заңымен;

2) ҚР Констиуциясымен;

3) ҚР АІЖК-мен;

4) ҚР ҚІЖК-мен;

5) республикалық бюджет қаражаты есебінен адвокаттардың еңбегін төлеу тәртіптерімен белгіленеді


229. Қорғаушыдан бас тарту:

1) айыпталушы;

2) анықтау мен тергеу органдары;

3) сот органдары;

4) прокуратура органдары;

5) қылмыстық процесті жүргізетін органдар тарабынан болады


230. Айыпталушы қорғаушыдан кез келген сәтте:

1) кез келген сатыда;

2) қылмыстық іс қозғау;

3) анықтау және алдын ала тергеу сатысында;

4) басты сот талқысы;

5) үкімді орындау сатысында бас тартуға құқылы


231. Адвокаттық қызметпен шұғылдануға тілек білдірген адамдардың өтініші бойынша аттестация өткізетін орган:

1) әділеттің аттестациялық комиссиясы;

2) жоғары біліктілік комиссиясы;

3) адвокаттар алқасы;

4) әділеттің аттестациялық алқасы;

5) әділеттің біліктілік алқасы болып табылады


232. Адвокат іске қатысуға жіберілген сәттен бастап:

1) заңға қайшы емес кез келген қорғау құралдары мен әдістерін ;

2) жақын туыстары мен заңды өкілдері ұсынған құралдар мен әдістерді;

3) қорғауындағы адам берген және ұсынған құралдар мен әдістерді;

4) өз ұйғарымы бойынша таңдаған құралдар мен әдістерді;

5) қаралатын істен туындаған мән-жайды ескере отырып қорғау құралдары мен әдістерін пайдалануға міндетті


233. Адвокат мына жағдайларда заң көмегін көрсету туралы тапсырмадан, егер осы іс бойынша:

1) барлық жоғарыда көрсетілген жағдайларда бас тартуға міндетті;

2) мүдделері заң көмегіне жүгінген адамдардың мүдделеріне қайшы тұлғаларға заң көмегін көрсетіп жүрсе немесе бұрынырақта көрсеткен болса;

3) бұрын іске судья, прокурор, анықтаушы, тергеуші, сарапшы, маман, аудармашы, жәбірленуші немесе куә, азаматтық талапкер немесе азаматтық жауапкер ретінде қатысса;

4) істі тергеуге немесе қарауға қатысқан лауазымды адаммен туыстық қатынаста болса;

5) іс бойынша куә ретінде шақырылуы ықтимал болса


234. Қорғаушының процессуалдық функциялары:

1) қылмыс жасағандығы туралы күдік келтірілген адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау, айыпты теріске шығару немесе жұмсарту, сондай-ақ қылмыстық ізге түсуге заңсыз ұшыраған адамдарды ақтау;

2) қылмыстық істі қорғауындағы адамның пайдасына шешу;

3) мемлекеттік мүдделерді қорғау;

4) сезіктінің немесе айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қорғау;

5) сезікті мен айыпталушыны айыпталудан және сотталудан қорғау болып табылады


235. Қорғаушы ретінде:

1) адвокаттар, айыпталушының ері (зайыбы), жақын туысқандары немесе заңды өкілдері, кәсіподақтар мен басқа да қоғамдық бірлестіктер өкілдері;

2) жоғары заңгерлік білімі, заңгер мамандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс өтілі мен адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензиясы бар кез келген адам;

3) тек адвокаттар;

4) қылмыстық ізге түсу органдары тағайындаған адам;

5) сезікті, айыпталушы өз таңдауы мен тілегі бойынша шақырған кез келген адам жіберілед


236. Шетелдік адвокат қылмыстық іске:

1) егер бұл заңнамада белгіленген тәртіппен екі жақты негізде тиісті мемлекетпен ҚР-ның халықаралық шартында көзделген болса;

2) егер ол сот жүргізу ісінің тілін білсе;

3) егер ол ҚР-ның қылмыстық іс жүргізу заңнамасын басшылыққа алатын болса;

4) егер ол ҚР-ның азаматы болса жіберілуі мүмкін;

5) жіберілмейді


237. Қылмыстық әрекеттерге адвокаттың қатысу мерзімі:

1) шектеусіз;

2) 2 сағат;

3) 3 сағат;

4) 6 сағат;

5) қылмыстық ісге түсу міндетін жүзеге асыратын органдар анықтайды


238. Қылмыстық істер бойынша дәлелдемелер көздері:

1) қылмыстың жасалғандығы туралы домалақ арыз;

2) сарапшы қорытындысы;

3) заттық дәлелдеме;

4) ұйғарым;

5) айғақтар болып табылмайды


239. Адвокаттар алқасы төралқасының қаражатын жұмсауды кім жүргізеді?

1) алқа төралқасы;

2) жалпы жиналыс;

3) тексеру комиссиясы

4) заң консультациясы мен адвокат кеңселері;

5) алқа төралқасының төрағасы жүргізеді


240. Адвокат сот шешіміне:

1) 15 тәуліктен кешіктірмей;

2) 7 күннің;

3) 7 тәуліктің;

4) 10 күннің бойында;

5) 14 тәуліктен кешіктірмей шағымдануға құқылы


241. Адвокат заң күшіне енбеген сот үкіміне:

1) 10 тәуліктің бойында;

2) 7 күннің;

3) 7 тәуліктің;

4) 10 күннің;

5) 14 тәуліктен кешіктірмей шағымдануға құқылы


242. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі қай жылы бекітілді?

1) 1997 жылы 13 желтоқсан;

2) 1996 жылы 12 тамыз;

3) 1999 жылы 13 желтоқсан;

4) 1997 жылы 16 желтоқсан;

5) 1998 жылы 2 сәуір


243. Адвокаттар алқасының мүшелігіне:

1) адвокаттық қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар және алқа Жарғысын мойындайтын ҚР азаматтары;

2) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгер мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

3) жоғары білімі бар және адвокаттық қызметпен байланысты емес ақылы заңгерлік қызмет көрсету құқығына лицензия алған ҚР азаматары;

4) жоғары заңгерлік білімі бар және бұның алдында кемінде екі жыл анықтаушы, тергеуші, прокурор және судья болып істеген ҚР азаматтары;

5) жоғары заңгерлік білімі мен адвокаттық қызмет жүргізуге лицензиясы бар адамдар қабылданады


244. Адвокаттың көмекшісі-ол:

1) еңбек шарты (контракт) негізінде жұмыс істейтін және адвокаттың нұсқау бойынша және жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

2) адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын кез келген адам;

3) жоғары білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

4) азаматтар мен заңды тұлғаларға адвокаттық қызметпен байланысты емес ақылы заңгерлік қызмет көрсетуге лицензиясы бар азамат;

5) азаматтарды адвокаттың қабылдауына жазу, іс қағаздарын жүргізу сияқты және т.б. қосалқы және техникалық міндеттерді атқаратын адам


245. Адвокаттың тағылымдамадан өтушілері бола алады:

1) жоғары заңгерлік білімі бар және тағлымдама туралы шарт негізінде адвокатта тағлымдамадан өтетін азамат;

2) адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын азамат;

3) жоғары білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

4) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын азамат;

5) жоғары білімі бар және тағлымдама туралы шарт негізінде адвокатта тағлымдамадан өтетін азамат


246. Адвокат бола алады:

1) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттық қызметі жүзеге асыру құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын азаматтар;

2) жоғары заңгерлік білімі бар, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

3) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына патенті бар ҚР азаматтары;

4) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензиясы бар ҚР азаматтары;

5) адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензия алған азаматтар


247. Адвокат-бұл:

1) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттық қызметі жүзеге асыру құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын және «Адвокаттық қызмет туралы» ҚР Заңымен регламенттелетін адвокаттық қызмет щеңберінде кәсіптік негізде заң көмегін көрсететін ҚР азаматтары;

2) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензия алған ҚР азаматтары;

3) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына патенті бар ҚР азаматтары;

4) жоғары заңгерлік білімі бар, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

5) арнайы даярлық өткен және заң көмегіне жүгінген азаматтар мен ұйымдарға ақылы заңгерлік қызмет көрсету құқығына лицензия алған ҚР азаматтары


248. Адвокат еңбегі:

1) заң консультациялары ішкі тәртібінің ережелеріне немесе адвокат кеңселерінің жарғыларына не жеке дара қызмет ететін адвокаттың дербес ұйғарымына;

2) еңбек туралы заңға;

3) жалпы жиналыс шешіміне;

4) адвокаттар алқасының ішкі еңбек тәртібінің ережелеріне;

5) адвокаттар алқасының жарғысына сәйкес ұйымдастырылады


249. Адвокаттардың демалысы мыналардың қаражаттарынан төленеді:

1) төленбейді;

2) жергілікті бюджет;

3) Әділет министрлігі;

4) заң консультациялары мен адвокат кеңселері;

5) адвокаттар алқасы


250. Адвокаттың заңи көмегі төлемдерінің негізгі көздері:

1) адвокат пен заң көмегіне жүгінген тұлға арасындағы келісім бойынша түскен қаражат;

2) адвокаттар алқасы бөлетін қаражат;

3) республикалық бюджет есебінен бөлінетін қаражат;

4) әділет министрлігі бөлетін қаражат;

5) заң консультациялары мен адвокат кеңселері бөлетін қаражат болып табылады


251. Тағайындау бойынша адвокаттың заңи көмегі төлемнің негізгі көздері:

1) республикалық бюджет есебінен бөлінетін қаражат;

2) адвокаттар алқасы бөлетін қаражат;

3) адвокат пен заң көмегіне жүгінген тұлға арасындағы келісім;

4) әділет министрлігі бөлетін қаражат;

5) заң консультациялары мен адвокат кеңселері бөлетін қаражат болып табылады


252. Адвокаттарға көтермелеу шараларын қолданатын орган?

1) төралқа;

2) жалпы жиналыс;

3) адвокат кеңселері;

4) текеру комиссиялары;

5) әділет басқармасы


253. Адвокаттар тәртіптік жазасы шараларының түрлері қандай?

1) ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, алқа мүшелігінен шығару;

2) ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, алқадан босату;

3) ескерту, сыйақыдан айыру, сөгіс;

4) ескерту, ескертпе, қатаң сөгіс, мүшелікті тоқтату

5) ескерту, алқа мүшелігінен шығару


254. Тәртіптік іс жүргізу:

1) адвокаттар алқасы төралқасының;

2) жалпы жиналыстың;

3) тексеру комиссияларының;

4) заң консультациясы меңгерушісінің;

5) адвокат кеңсесі иесінің құзыретіне жатады


255. Адвокаттар алқасына мүшелікті тоқтата тұру:

1) адвокат өтінішінің негізінде төралқамен;

2) адвокаттың өзімен;

3) жалпы жиналыс шешімімен;

4) тексеру комиссиясының шешімімен;

5) адвокаттар одағымен жүзеге асырылады


256. Адвокаттар алқасының қаражаты:

1) мүшелік жарналардан және заңда тиым салынбаған өзге түсімдерден;

2) азаматтар мен ұйымдар аударатын сомадан;

3) заңгерлік фирмалар аударатын сомадан;

4) республикалық бюджет есебінен түсетін сомадан;

5) Адвокаттар одағы аударған сомадан құралады


257. Адвокатураның тәуелсіздігі:

1) өзін-өзі басқарумен;

2) құқық қорғау органдарымен;

3) әділет министрлігімен;

4) сот органдарымен;

5) прокуратура органдарымен қамтамасыз етіледі


258. ҚР Адвокаттар одағы:

1) азаматтардың қоғамдық бірлестігі;

2) адвокаттар алқасының органы;

3) мемлекеттік емес ұйым;

4) мемлекеттік-қоғамдық бірлестік;

5) мекеме болып табылады


259. ҚР Адвокаттар одағының мақсаты:

1) адвокаттық шеберлік пен кәсіби әдептің жоғары стандарттарын, адвокаттардың бірлігі мен ыңтымақтастығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу;

2) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу, кәсіби көмек пен қорғау;

3) адвокатураны жетілдіру мен дамытудың теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұжырымдауға жәрдемдесу;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру болып табылады


260. ҚР Адвокаттар одағының міндеттері:

1) адвокатураны жетілдіру мен дамытудың теориялық және практикалық мәселелерін ғылыми тұжырымдауға жәрдемдесу;

2) алқа мүшелерінің қызметін материалдық-техникалық және анықтамалық-ақпараттық тұрғыдан қамсыздандыру;

3) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу , кәсіби көмек пен қорғау;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру болып табылады


261. ҚР Адвокаттар одағының органдары:

1) съезд, конференция, төралқа, тексеру комиссиясы, атқарушы-өкімші дирекция;

2) съезд, жалпы жиналыс (конференция), төралқа, тексеру комиссиясы;

3) ассамблея, жалпы жиналыс (конференция), төралқа, тексеру комиссиясы;

4) ассамблея, басқарма, төралқа, тексеру комиссиясы;

5) конференция, басқарма, төралқа, тексеру комиссиясы


262. ҚР Адвокаттар одағының жоғары органдары:

1) съезд;

2) төралқа;

3) ассамблея;

4) жалпы жиналыс;

5) басқарма


263. ҚР Адвокаттар одағының атқарушы органдары:

1) төралқа;

2) жалпы жиналыс;

3) конференция;

4) басқарма;

5) атқарушы-өкімші дирекция


264. ҚР Адвокаттар одағының бақылаушы органдары:

1) тексеру комиссиясы;

2) төралқа;

3) жалпы жиналыс;

4) тексер комиссиясының төрағасы;

5) төралқа төрағасы


265. ҚР Адвокаттар одағының президентін кімдер сайлайды?

1) съезд;

2) құрылтайшылар жиналысы;

3) басқарма;

4) төралқа;

5) ассамблея сайлайды


266. ҚР Адвокаттар одағының президентін қанша мерзімге тағайындайды?

1) 5 жыл;

2) 3 жыл;

3) 4 жыл;

4) 8 жыл;

5) 11 жыл


267. Адвокаттар халықаралық одағы (достастығы):

1) қоғамдық ұйым;

2) адвокаттар алқасының халықаралық органы;

3) қоғамдық қор;

4) мемлекеттік- қоғамдық бірлестік;

5) мекеме болып табылады


268. Адвокаттар халықаралық одағының (достастығының) мақсаттары:

1) әлемдік қоғамдастық мойындаған адвокатура тәуелсіздігінің принциптері мен кепілдіктерін насихаттау;

2) алқа мүшелеріне олар адвокаттық қызмет жүргізген кезде жәрдемдесу, кәсіби көмек пен қорғау;

3) алқа мүшелерінің қызметін материалдық-техникалық және анықтамалық-ақпараттық тұрғыдан қамсыздандыру;

4) адвокаттық қызметтің жүргізілуіне кәсіби бақылауды ұйымдастыру;

5) тегін заң көмегін көрсетуді және алдын ала тергеу мен сот органдарының тағайындауы бойынша қорғауды үйымдастыру болып табылады


269. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) жоғары органдары:

1) ассамблея (съезд);

2) конференция;

3) төралқа;

4) жалпы жиналыс;

5) басқарма болып табылады


270. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) атқарушы органдары:

1) төралқа;

2) президент;

3) конференция;

4) басқарма;

5) атқарушы-өкімші дирекция


271. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) бақылаушы органдары:

1) тексеру комиссиясы;

2) төралқа;

3) конференция;

4) тексеру комиссиясының төрағасы;

5) төралқа төрағасы болып табылады


272. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) президентін кімдер сайлайды:

1) ассамблея (съезд);

2) құрылтайшылар жиналысы;

3) төралқа;

4) конференция;

5) басқарма сайлайды


273. Адвокаттардың халықаралық одағының (достастығының) президентін қанша уақытқа сайлайды?

1) 4 жылға;

2) 3 жылға,

3) 5 жылға;

4) 8 жылға;

5) 10 жылға


274. Адвокаттардың тәртіптік жазасын алу мәселесімен шұғылданатын орган:

1) төралқа немесе жалпы жиналыс;

2) заң консультациясы немесе адвокат кеңсесі;

3) әділет министрі, әділет басқармасының бастықтары;

4) тексеру комиссиясы немесе оның төрағасы;

5) төралқа төрағасы


275. Лицензияның күші мына жағдайларда тиісті сот шешімінің негізінде тоқтайды:

1) жоғарыда тізбеленгендердің бәрінде;

2) адвокат белгіленген тәртіппен әрекетке қабылетсіз немесе әрекет қабылеті шектеулі болып танылғанда;

3) адвокат ҚР азаматтығынан шыққанда;

4) адвокат қасақана қылмыс үшін айыпталғанда;

5) лицензия кері шақырылғанда


276. Адвокаттардың әрекетіне шағымдарды:

1) заң консультациясының меңгерушісі немесе адвокат кеңсесінің иесі;

2) тексеру комиссиясы;

3) жалпы жиналыс;

4) әділет басқармасы;

5) прокуратура органдары қарайды


277. Тексеру комиссиясы:

1) жоғарыда тізбеленгендердің бәрінде тексеріс жүргізеді;

2) адвокаттар алқасы Төралқасының қаржышаруашылық қызметіне;

3) Жалпы жиналыс (конференция) қабылдаған ережелер негізінде жұмыс істейтін алқаның өзге органдарының қаржы-шаруашылық қызметіне;

4) заң консультацияларының, адвокат кеңселерінің қаржы-шаруашылық қызметіне;

5) жеке дара жұмыс істейтін адвокаттардың қаржылық қызметіне


278. Адвокаттар алқасы:

1) білікті заң көмегімен көрсету үшін құрылған адвокаттар ұйымы;

2) ҚР аумағында жұмыс істейтін адвокаттар одағы;

3) жоғары заңгерлік білімі бар және заңгерлік қызмет көрсетумен айналысатын тұлғалардың ұйымы;

4) адвокаттық қызметпен айналысатын тұлғалардың ерікті бірлестігі;

5) кәсіби заңгерлердің ұйымы болып табылады


279. Адвокаттар алқасының мүшелері:

1) адвокат кеңселерін;

2) заңгерлік кеңселерді;

3) жеке адвокаттық кеңселерді;

4) жеке адвокаттық фирмаларды;

5) заң фирмаларын құруға құқылы


280. Адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығы үшін лицензия беретін орган:

1) әділет министрлігі;

2) жоғары біліктілік комиссиясы;

3) әділеттің біліктілік алқасы;

3) адвокаттар алқасының төралқасы;

4) әділеттің біліктілік комиссиясы


281. Адвокат заң күшіне енбеген сот үкіміне:

1) 10 тәуліктің бойында;

2) 7 күннің;

3) 7 тәуліктің;

4) 10 күннің;

5) 14 тәуліктен кешіктірмей шағымдануға құқылы


282. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі қай жылы бекітілді?

1) 1997 жылы 13 желтоқсан;

2) 1996 жылы 12 тамыз;

3) 1999 жылы 13 желтоқсан;

4) 1997 жылы 16 желтоқсан;

5) 1998 жылы 2 сәуір


283. Адвокаттар алқасының мүшелігіне:

1) адвокаттық қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар және алқа Жарғысын мойындайтын ҚР азаматтары;

2) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгер мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

3) жоғары білімі бар және адвокаттық қызметпен байланысты емес ақылы заңгерлік қызмет көрсету құқығына лицензия алған ҚР азаматары;

4) жоғары заңгерлік білімі бар және бұның алдында кемінде екі жыл анықтаушы, тергеуші, прокурор және судья болып істеген ҚР азаматтары;

5) жоғары заңгерлік білімі мен адвокаттық қызмет жүргізуге лицензиясы бар адамдар қабылданады


284. Адвокаттың көмекшісі-ол:

1) еңбек шарты (контракт) негізінде жұмыс істейтін және адвокаттың нұсқау бойынша және жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

2) адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын кез келген адам;

3) жоғары білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

4) азаматтар мен заңды тұлғаларға адвокаттық қызметпен байланысты емес ақылы заңгерлік қызмет көрсетуге лицензиясы бар азамат;

5) азаматтарды адвокаттың қабылдауына жазу, іс қағаздарын жүргізу сияқты және т)б) қосалқы және техникалық міндеттерді атқаратын адам


285. Адвокаттың тағылымдамадан өтушілері бола алады:

1) жоғары заңгерлік білімі бар және тағлымдама туралы шарт негізінде адвокатта тағлымдамадан өтетін азамат;

2) адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын азамат;

3) жоғары білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын адам;

4) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттың нұсқауы бойынша және оның жауапкершілігімен тапсырма орындайтын азамат;

5) жоғары білімі бар және тағлымдама туралы шарт негізінде адвокатта тағлымдамадан өтетін азамат


286. Адвокат бола алады:

1) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттық қызметі жүзеге асыру құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын азаматтар;

2) жоғары заңгерлік білімі бар, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

3) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына патенті бар ҚР азаматтары;

4) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензиясы бар ҚР азаматтары;

5) адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензия алған азаматта


287. Адвокат-бұл:

1) жоғары заңгерлік білімі бар, адвокаттық қызметі жүзеге асыру құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын және «Адвокаттық қызмет туралы» ҚР Заңымен регламенттелетін адвокаттық қызмет щеңберінде кәсіптік негізде заң көмегін көрсететін ҚР азаматтары;

2) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына лицензия алған ҚР азаматтары;

3) жоғары заңгерлік білімі, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығына патенті бар ҚР азаматтары;

4) жоғары заңгерлік білімі бар, кемінде екі жыл заңгерлік мамандығы бойынша жұмыс өтілі бар және біліктілік емтиханын тапсырған ҚР азаматтары;

5) арнайы даярлық өткен және заң көмегіне жүгінген азаматтар мен ұйымдарға ақылы заңгерлік қызмет көрсету құқығына лицензия алған ҚР азаматтары


288. Әрбір қамалған, тұтқындалған, айыпталған адамның авокат (қорғаушы) көмегін:

1) ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған;

2) анықтау және алдын ала тергеудің және іс бойынша бүкіл іс жүргізуді көрсетудің аяқталғандығы туралы жарияланған;

3) айыпталушыны сотқа берген;

4) қылмыстық іс қозғалған;

5) анықтау және алдын ала тергеу басталған сәттерден бастап пайдалануға құқығы бар


289. Адвокат (қорғаушы) қылмыстық іске қатысуға:

1) айып тағылған сәттен бастап;

2) қылмыстық іс қозғалған;

3) прокурор рұқсаты берілген;

4) істің барлық материалдарымен айыпталушы танысқан;

5) материалдар сотқа берілгеннен кейін жіберіледі


290. Төралқа алқаға қабылдау, мүшелікті тоқтата тұру, шығару мәселелерін қарауға:

1) Төралқа мүшелері құрамының кемінде үштен екісі;

2) жалпы жиналыс мүшелері құрамының кемінде үштен екісі;

3) Төралқа мүшелері құрамының кемінде үштен бірі;

4) Төралқа мүшелері құрамының кемінде жартысы;

5) жалпы жиналыс мүшелері құрамының кемінде жартысы қатысқанда құқылы


291. Адвокаттың қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысуы:

1) заң көмегінің түрі;

2) құқық қорғау міндетін атқару;

3) мемлекеттік міндетті атқару;

4) құқықтық көмек көрсету;

5) заң көмегін көрсету болып табылады


292. Адвокат көрсететін өзге заң көмегі:

1) заңды тұлғалардың жарғыларын әзірлеу мен тіркеуге даярлау , сондай-ақ заң кеңесшілері жоқ ұйымдарға заңгерлік қызмет көрсету және заңда көрсетілген заң көмегінің түрлерінен басқа заңда тиым салынбаған осындай қызметтің өзге түрлерін көрсету;

2) заңи мәселелер бойынша консультациялар, түсініктемелер, кеңес және жазбаша қорытынды беру;

3) талап қою өтініштерін, шағымдарды және құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды құрастыру;

сезіктілердің, айыпталушылардың қорғаушысы, жәбірленушілердің, азаматтық талапкерлер мен 4) азаматтық жауапкерлердің өкілдері ретінде қылмыстық істерге қатысу;

5) азаматтық істер мен әкімшілік құқық бұзушылық істер бойынша сот және мемлекеттік органдарда өкілдік етуді жүзеге асыру болып табылады


293. Сенім білдірушілер үшін олардың өтініші бойынша адвокаттардың тегін заң көмегін көрсету қандай тәртіптерімен белгіленеді?

1) «Адвокат қызмет туралы» ҚР заңымен;

2) ҚР Констиуциясымен;

3) ҚР АІЖК-мен;

4) ҚР ҚІЖК-мен;

5) республикалық бюджет қаражаты есебінен адвокаттардың еңбегін төлеу тәртіптерімен белгіленеді


294. Қорғаушыдан бас тарту:

1) аыйпталушы;

2) анықтау мен тергеу органдары;

3) сот органдары;

4) прокуратура органдары;

5) қылмыстық процесті жүргізетін органдар тарабынан болады


295. Айыпталушы қорғаушыдан кез келген сәтте:

1) кез келген сатыда;

2) қылмыстық іс қозғау;

3) анықтау және алдын ала тергеу сатысында;

4) басты сот талқысы;

5) үкімді орындау сатысында бас тартуға құқылы


296. Адвокаттық қызметпен шұғылдануға тілек білдірген адамдардың өтініші бойынша аттестация өткізетін орган:

1) әділеттің аттестациялық комиссиясы;

2) жоғары біліктілік комиссиясы;

3) адвокаттар алқасы;

4) әділеттің аттестациялық алқасы;

5) әділеттің біліктілік алқасы болып табылады


297. Адвокат іске қатысуға жіберілген сәттен бастап:

1) заңға қайшы емес кез келген қорғау құралдары мен әдістерін ;

2) жақын туыстары мен заңды өкілдері ұсынған құралдар мен әдістерді;

3) қорғауындағы адам берген және ұсынған құралдар мен әдістерді;

4) өз ұйғарымы бойынша таңдаған құралдар мен әдістерді;

5) қаралатын істен туындаған мән-жайды ескере отырып қорғау құралдары мен әдістерін пайдалануға міндетті


298. Адвокат мына жағдайларда заң көмегін көрсету туралы тапсырмадан, егер осы іс бойынша:

1) барлық жоғарыда көрсетілген жағдайларда бас тартуға міндетті;

2) мүдделері заң көмегіне жүгінген адамдардың мүдделеріне қайшы тұлғаларға заң көмегін көрсетіп жүрсе немесе бұрынырақта көрсеткен болса;

3) бұрын іске судья, прокурор, анықтаушы, тергеуші, сарапшы, маман, аудармашы, жәбірленуші немесе куә, азаматтық талапкер немесе азаматтық жауапкер ретінде қатысса;

4) істі тергеуге немесе қарауға қатысқан лауазымды адаммен туыстық қатынаста болса;

5) іс бойынша куә ретінде шақырылуы ықтимал болса


299. Қорғаушының процессуалдық функциялары:

1) қылмыс жасағандығы туралы күдік келтірілген адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау, айыпты теріске шығару немесе жұмсарту, сондай-ақ қылмыстық ізге түсуге заңсыз ұшыраған адамдарды ақтау;

2) қылмыстық істі қорғауындағы адамның пайдасына шешу;

3) мемлекеттік мүдделерді қорғау;

4) сезіктінің немесе айыпталушының құқықтары мен мүдделерін қорғау;

5) сезікті мен айыпталушыны айыпталудан және сотталудан қорғау болып табылады

300. Адвокат (қорғаушы) қылмыстық іске қатысуға:

1) айып тағылған сәттен бастап;

2) қылмыстық іс қозғалған;

3) прокурор рұқсаты берілген;

4) істің барлық материалдарымен айыпталушы танысқан;

5) материалдар сотқа берілгеннен кейін жіберіледі



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Фитнес-тренер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Выбранный для просмотра документ Әкімшілік құқық.docx

Әкімшілік құқық түсінігі, пәні,қайнар көздері және әкімшілік құқық бұзушылық, оның құрамы

Әкімшілік құқық – бұл қоғамдық қатынастардың ерекше тобын реттеуге арналған ҚР құқықтық жүйесінің саласы. Олардың басты ерекшелігі олар Әкімшілік құқықтың пәні — бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын, дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.

Әкімшілік құқықтың пәніне мына қатынастарды жатқызуға болады:

1) Атқарушы билік органдарының ұйымы байланысты;

2) Басқаруда атқарушы билік органдарының әкімшілік – биліктік өкілеттіліктерді жүзеге асыру барысында және азаматтармен, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдармен өзара әрекеттерінде туындайтын;

3) Әкімшілік құқық бұзушылықтарды істегені үшін туындайтын;

Әкімшілік құқық үшін тән құқықтық реттеу әдістері:

1) Билік әдісі – бағындыру, немесе тура бұйыру әдісі ( қатынастар әкімшілік құқықтың шегінде біреуінің екіншісіне бағынуына тұрғызылады);

2) Ұсыну әдісі (басқару субъектісінің ұсыныстары егерде оны басқару екінші қатысушысы қабылдаған жағдайда заңды күшке ие болады)

3) Келісу әдісі (өзара бағыныштылықта болмайтын қатысушылар арасында)

4) Теңдік әдісі (мемлекеттік механизмнің бір деңгейінде тұратын субъектілер әкімшілік келісімшарт түрінде бірлескен әрекеттерді қабылдайды)

Әкімшілік құқықтың жүйесі — бұл салаларды құрайтын салашықтарға жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті құрылым.

Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының субъектілерінің мінез – құлық ережелері көрсетілген және бекітілген мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.

Құқықтың қайнар көзі болып табылуы үшін әрбір осындай нысанда бірқатар мынадай белгілер болуы қажет:

1) Субъектілердің белгілі бір категориялары орындау үшін міндетті бір немесе бірнеше мінез – құлық ережелері (құқық нормалары) болуы қажет.

2) Осындай болуы үшін мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдауы қажет.

Әкімшілік құқықтың басқа құқық салаларымен арақатынасы — әкімшілік құқық бірыңғай жүйенің құрамды бөлігі бола отырып құқық салаларының барлығымен өте тығыз байланысты.

ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 28 бабына сәйкес Әкімшілік құқық бұзушылық – бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, белгіленген басқару тәртібіне қол сұғатын, құқыққа қайшы, кінәлі әрекет немесе әрекетсіздігі, сол үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған (мультимедиялық-презентация).

Әкімшілік құқық бұзушылық ерікті мінез –құлық актісі – іс-қимыл болып табылады және мінез – құлықтың екі аспектісінен тұрады: әрекет немесе әрекетсіздік. Әрекет-бұл міндеттерді, заңды талаптарды белсенді о орындамау, сонымен қатар тиым салушылықты бұзу (мысалы, егінді улау немесе ауыл шаруашылық дақылдарын жою, көкнәр немесе сораны заңсыз егу және өсіру). Әрекетсіздік -бұл міндеттемелерді бәсең орындамау, мысалы, мемлекеттік статистикалық байқауды жүргізуден бас тарту, өндіріс қалдықтарын көму бойынша және ағынды суларды төгудің талаптарын орындамау. Әкімшілік құқық бұзушылықты жасау әкімшілік жауаптылықтың, тұлғаға әкімшілік жаза қолданудың фактілік негізі болып табылады(нормативті негізі – құқық нормасы, соған сәйкес әкімшілік жауаптылық белгіленеді және қолданылады).

Әкімшілік құқық бұзушылықтың негізгі белгілері:

1) қоғамдық қауіптілік — бұл іс — әрекеттің қоғамның, мемлекеттің, азамататрдың мүдделеріне зиян келтіруі, мысалы, ұсақ бұзақылық, мас күйінде көлік құралдарын басқару

2) құқыққа қайшылық – құқық нормасын бұзатын іс-әрекеттерді жасауы

3) кінәлілік – бұл ерікті, саналы іс — әрекет. Кінә тұлғаның істеген ісіне және оның салдарына психикалық қатысын білдіреді. Іс-әрекетті құқық бұзушылық деп деп тану үшін оның ерік-жігерлік және саналы көрініс екендігін анықтау қажет, яғни саналы ойлайтын адамның психикалық қызметінің нәтижесі екендігін анықтау қажет.

4) жазаланушылық – бұл іс-әрекет әкімшілік құқық бұзушылық деп танылады, егерде оны істегені үшін заңнамада әкімшілік жауаптылық қарастырылған болса.

5) жаппай өріс алуы (массовость) — бұл егерде қандайда болмасын іс-әрекетті істеудің таралуы, жаппай өріс алуы қоғамдық қатынастарға қауіп төндірсе, заң шығарушы осы қатынастарға қорғалатын мәртебе беруге мәжбүр, заңнамалық түрде мінез-құлық ережесін бекітуге және оны бұзғаны үшін жауапкершілік белгілеуге мәжбүр болады.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы — бұл әкімшілік жауапкершілікке тартатындай жеткілікті белгілердің (элементтердің) жиынтығы.



Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Адам.Қоғам.Құқық пәндерінен олимпиадаға қатысушыларға көмекші құралдар"

Получите профессию

Технолог-калькулятор общественного питания

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Получите профессию

Бухгалтер

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 625 819 материалов в базе

Скачать материал

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 18.04.2016 64040
    • RAR 2.8 мбайт
    • 564 скачивания
    • Рейтинг: 4 из 5
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Ипекенов Бауыржан Жумабаевич. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    Ипекенов Бауыржан Жумабаевич
    Ипекенов Бауыржан Жумабаевич
    • На сайте: 7 лет и 11 месяцев
    • Подписчики: 0
    • Всего просмотров: 185056
    • Всего материалов: 16

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Экскурсовод

Экскурсовод (гид)

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе

Курс профессиональной переподготовки

Педагогическая деятельность по проектированию и реализации образовательного процесса в общеобразовательных организациях (предмет "Обществознание")

Учитель обществознания

300 ч. — 1200 ч.

от 7900 руб. от 3950 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 30 человек из 16 регионов

Курс профессиональной переподготовки

Обществознание: теория и методика преподавания в профессиональном образовании

Преподаватель обществознания

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3950 руб.
Подать заявку О курсе

Курс профессиональной переподготовки

Обществознание: теория и методика преподавания в образовательной организации

Учитель обществознания

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3950 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 280 человек из 65 регионов

Мини-курс

Аспекты эмоционального благополучия и влияния социальных ролей на психологическое состояние

3 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Основы нарративного подхода: теория и методы

5 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Современное инвестирование: углубленное изучение инвестиций и финансовых рынков

8 ч.

1180 руб. 590 руб.
Подать заявку О курсе