Ахсаан аат - сана чааhа

Оскуола: К-ХСОШ

Учуутал: Томскай Егор Дмитриевич

Кылаас: 6

Yѳрэх тиһигэ: УУД

Уруок: Саха тыла

Учебник: Неустроев Н.Н., Васильев Е.К., Семенова С.С.

Тиэмэтэ: Ахсаан аат – саҥа чааһа

Уруок сыала:

1.      Предмет ахсаанын, кэриччи ааҕарга хаһыс буоларын бэлиэтиир тыл (ахсаан аат) туспа саҥа чаас буолар диэн ѳйдѳбүлгэ тахсыыларыгар усулуобуйа тэрийии;

2.      Тѳрѳѳбүт тѳрүт тылы сатаан туттуу сатабылын, норуот баайа – тыл диэн ѳйдѳбүлү иҥэрии;

3.      Ахсаан аат арааһын араарар үѳрүйэҕин сайыннарыы;

4.      Тѳрѳѳбүт дойдутун туһунан билии ыларыгар кѳмѳлѳһүү

Туттар тэрил: компьютер, проектор, интерактивнай дуоска, этии тиэкистэрэ, карточкалар, слайдалар

Уруок тиибэ: Саҥа матырыйаалы үѳрэтэр уруок

Уруок түһүмэҕэ	Учуутал үлэтэ	Ү³рэнээччи үлэтэ	Ү³рэх дэгиттэр ү³рүйэхтэрэ
1.      Тэрээһин	Нѳрүѳн нѳргүй! Олоруҥ. Кылгастык бэйэм туспунан билиһиннэрдэххэ Томпо улууһун Саһыл нэһилиэгин орто уопсай үѳрэхтээһинин саха тылын уонна литературатын учуутала Томскай Егор Дмитриевич диэммин. Проекторы кѳрѳбүт уонна ааҕабыт. Алгыс – кимиэхэ, туохха эмэ үтү³нү, ситиһиини баҕарыы; ону этэр тыллар. Алгыс тылбыт биһигини Арчылыы, харыстыы, Араҥаччылыы тур! Алгыс тылбыт Араас дьоҕуру, Барыны баһылыырга Биһиэхэ кѳмѳлѳс!	Үѳрэнэр турукка киирии, болҕомтону учууталга хатыыллар. Алгыс туһунан ааҕаллар Алгыс тылы учууталы кытары тэҥҥэ ааҕаллар	Оҕолор болҕомтолорун үѳрэтэр матырыйаалга ууралларын ситиһии.
2.      Хатылааһын	Оҕолоор, эрдэтээҥи уруоктарга ханнык саҥа чаастарын ү³рэппиккитий? Аат тылы уонна даҕааһын ааты барбыккыт. Дьэ эрэ, аат тылга уонна даҕааһын аакка биирдии тылаа холобурда аҕалыҥ эрэ. Саамай сѳп! Маладьыастар! Ол аата, аат тыл ханнык ыйытыыларга хоруйдуур эбитий? Саамай сѳп, ким? туох? оттон даҕааһын аат ханнык ыйытыыларга хоруйдуур этэй? Буот, ханнык? хайдах? ханнааҕы? хаһааҥҥы? туохтаах? Билигин аат тылга даҕааһынна холобур булуҥ. Аны билигин булбут аат тылгытыгар даҕааһынна толкуйдуоҕуҥ.	Аат тыл уонна даҕааһын аат туһунан тугу ѳйдѳѳбүттэрин иһитиннэрэллэр, холобур аҕалан дакаастыыллар. Аат тылга холобур булаллар (мээчик, куоска, халлаан) Тѳкүнүк мээчик, эриэн куоска, ыраас халлаан	Аат тылы уонна даҕааһын ааты билбиттэрин кѳрүү.
3.      Хатылааһыҥҥа түмүк	Сѳп. мантан кѳстѳрүнэн, даҕааһын предмет быһыытын, ѳҥүн, хаачыстыбатын кѳрдѳрѳрүн итэҕэйдибит. Билигин истиҥ эрэ. Үс тѳкүнүк мээчик, икки эриэн куоска. Дьэ эрэ оҕолоор манна ханнык саҥа тыллар киирдилэр? Ыйытыыта туруоруоххайыҥ. Аат тыл уонна даҕааһын аат ыйытыытыгар киирэр дуо? Эһиги бу ыйытыыга хоруйдуур саҥа чааһын билэҕит дуо? Оччоҕо эһиги билэргитинэн туох ыйытыыта буолуон сѳбүй? Саамай сѳп, чыыһыланы ахсааны кѳрдѳрѳр. Оттон тылга сыһыардахха ханнык саҥа чааһа дэниэн сѳбүй? Ол аата биһиги оҕолоор бүгүн эбии саҥа саҥа чааһын биллибит. Эһиги кэтээн кѳрүү түмүгүнэн, сѳптѳѳх арыйыыны оҥордугут, маладьыастар! Бүгүҥҥү темабыт «Ахсаан аат – саҥа чааһа»	Үс, икки Хас? Суох Суох Ахсаан Ахсаан аат диэхтээхтэр	Оҕолор билиилэрин түмүктээһин, хайҕааһын
4.      Саҥа тиэмэни ү³рэтии Физкульт. минутка	Дьэ эрэ, билигин проектор диэки кѳрѳбүт уонна алгыһы ааҕабыт: Үс үйэ тухары дьол-соргу Ѳрѳгѳйдүү үүнэ туруохтун, Аҕыс үйэ тухары ааккыт-суолгут Ааттана туруохтун, Тоҕус үйэ тухары Толору дьоллоох олохтонуҥ! Саргы-дьаалы салалыннын!!! Оҕолоор, бу алгыска бэлиэтэммит тыллары кѳрѳбүт, туох тылларый? Саамай сѳп! Чыыһыла, сыыппара. Туспа ылан кѳрдѳххѳ баара-суоҕа чыыһыла. Онтон аат тылы кытары сыстыһа турдаҕына ахсаан аат буолар эбит. Ол аата, ахсаан аат предмет ахсаанын, кэриччи ааҕарга хаһыс буоларын бэлиэтиир уонна хас? тѳһѳ? хаһыс? Диэн ыйытыыга хоруйдуур эбит. Биһиги саҥа чаастарын билэн сѳпкѳ саҥарар буолуохтаахпыт. Тѳрѳѳбүт тѳрүт тылбыт кѳлүѳнэттэн кѳлүѳнэҕэ бэриллэр улуу нэһилиэстибэ. Ону ѳйдѳѳҥ! Тѳрѳѳбүт тыл – норуот барҕа баайа, ѳйѳ буолар. (проектор)  Тѳрѳѳбүт тылы кытта тэҥҥэ киһиэхэ саамай күндүтэ тѳрѳѳбүт дойду буолар. Тѳрѳѳбүт норуотун, дойдутун таптыыр, ытыктыыр киһи бигэ туруктаах буолар. Билигин биһиги тѳрѳѳбүт дойдубут киэҥ нэлэмэн иэнигэр хас улуус баарын билиэхпит. Оҕолоор, эһиги билэргитинэн тѳрѳѳбүт дойдубут, Саха Сирэ хас улууска арахсарый? (проекторга Саха Сирин картата). Хайа, хас диэн аахтыгыт? Сѳп, 33 улуус! 2 киин куорат баар. Онтон Чурапчы улууһа хас нэһилиэктээҕий? Оҕолоор, тѳрѳѳбүт дойдубут историятын үѳрэтэргэ ахсаан наадалаах буолуо дии санаатыгыт дуо? Буот, наадалаах! Чурапчы хас томторго турарый? Ол аата, предмет ахсаанын ааҕар, ахсаан аат арааһа «т³һ³» диэн ааттанар, таблицаҕытын к³рүҥ, суолатынан диэҥҥэ баар. Алта диэн тугуй? Оттон алта уонна алтыс диэн туох уратылааҕый? Эһиги хаһыс кылааска ү³рэнэҕит? Оттон былырыын хаһыска ү³рэммиккитий? Кэлэр ү³рэх дьылыгар хаһыска ү³рэнэҕит? Ол аата кэриччи ааҕыллар даа? Араастаргытын к³рүҥ уонна ханнык арааһа буоларын быһаарыҥ эрэ. Буот кэрискэ. Предмет хаһыс турарын к³рд³р³р. (Холобур маҕаһыыҥҥа уочаракка туран). Аны группа аайы хабылык түҥэтэбин. Сынньана таарыйа кыратык хабылык хаба оонньооҥ, үс мүнүүтэ биэрэбин бары оонньоон хаалыахтааххыт. Дьэ эрэ, биэртэлээбит хабылыктарым хастыы буолла? ³сс³ биэртэлиибин, хайа, хастыы буолла? Ол аата мин хайаатым? Хабылыгы эһиэхэ..? буот үллэрдим. Ол аата ахсаан аат ханнык арааһа буоллай? Таблицаҕытын к³р³ охсуҥ. Үллэһик буолан таҕыста! Маладьыастар! (Хабылыктары хомуйабын уонна аҕыйаҕы эбэн баран ыйытабын) манна хас хабылык баарый? Онтон ³сс³ баччаны эптэхпинэ хас буоларый? Ол аата, ахсаана биллэр да? Суох. Оччотугар ахсаан аат бу арааһа туох диэн буоларый? Барыллааһын, маладьыастар! Билигин к³рүҥ эрэ оҕолор, бу лиис тутан турабын, хас лииһий? Биир, ол эбэтэр сыалай лиис. Оттон маннык ортотунан бүк тутан кэбистэхпинэ хас диэн этиэххэ с³бүй? С³³п, лиис аҥара, ол эбэтэр, 1/2, ол аата предмет сорҕото эрэ буолла, кыччаата даҕаны. Аны ³сс³ бүк тутабын, лииспит хас ³лүүтэ буолла? Чиэппэрэ ол эбэтэр 1/4. Чэ эрэ, ³сс³ биирдэ бүк тутан холонон к³р³бүт да? 1/8 ол эбэтэр оһумуой (восьмой). Бу аата лииспитин бытарытан, кыччатан ахсаан аат ханнык арааһын билбиппит буолуой? Бытархай диэн. Оҕолоор, ахсаан аат хас арааһын ү³рэттибитий? С³³п 5 арааһын ү³рэттибит. Ити ү³рэппит араастарбыт ахсаан аат суолтатынан араастара буолаллар буолбат дуо? Билигин тутулунан араастарын к³рү³хпүт. 5 уонна 55 туох уратылаахтарый? Хастыы чыыһылалааҕый? Хайата ордук уустугуй? Ол аата икки эбэтэр элбэх чыыһыла холбостоҕуна уустук ахсаан аат буолар эбит. Оттон соҕотох буоллаҕына ханнык буолар эбитий? С³³п, уонна бүтэһигинэн паараласпыт ахсаан аат, к³рүҥ эрэ таблицаҕытын, хайдах буолар эбитий? Икки чыыһыла пааралаһан турдаҕына паараласпыт ахсаан аат буолар эбит.	Ааҕаллар Чыыһылалар, сыппаралар Тѳрѳѳбүт дойду 33 улууска уонна 2 киин куоракка 17 (30) Наадалаах 9 томторго Алта диэн чыыһыла сыыппара, ахсаан аат т³һ³ арааһа. Алтыс кылааска. Бэһис. Сэттис кылааска ү³рэниэхпит Кэриччи ааҕыллар Арааһа кэрискэ ³бүгэлэрбит оонньууларынан оонньуу түһэллэр Биирдии, иккилии Түҥэттиҥ, үллэрдиҥ Үллэһик Сүүрбэччэ Сүүрбэттэн тахса Биллибэт Барыллааһын Биир Аҥара Тү³рт гыммыт биирэ Холонуохха, аҕыс гыммыт биирэ Бытархай Биэс арааһын Буолаллар Биэс биир чыыһыла (сыыппара), 55 икки чыыһылаттан (сыыппараттан) турар. 55 судургу	Болҕомтолоохтук истэр, ѳйдүүр дьоҕуру сайыннарыы, логическай толкуйу эрчийии. Тѳрѳѳбүт дойду историятын билии уонна билэргэ интэриэстэрин кѳбүтүү Ахсаан аат арааһын араара ү³рэнэллэрин ситиһии. Учуутал к³м³түнэн ахсаан ааты саһа чааһын быһыытынан билэллэрин ситиһии. Бэйэ оҥорбут үлэтин хонтуруолланыы. ³й үлэтин ү³рүйэхтэрин баһылааһын
5.      Чиҥэтии	Билигин таабырын таайсабыт: Уон оҕо аргыстаһан сылдьар үһү? Отут уйалаах, уон икки сымыыттаах, сэттэ лабаалаах, 365 туораахтаах Аал Луук мас баар үһү? Аны проекторы к³р³бүт. ³с хоһооннорун ситэрэн биэриэхтээххит: Ойуурдаах куобах охтубат, … Үтү³ ат биир кымньыылаах, … Сүрэҕэ суох … Аны айар үлэбитигэр киирэбит. Аан маҥнай холобуру ааҕабыт, ахсаан ааты булан арааһын ыйабыт: Мин биэс лэппиэскэ ыллым. Ийэм астаабыт бурдук аһа. Үс гыммыт биирин сиэн кэбистим. Онтон ордугун билигин сиэҕим. Итиниэхэ майгыннатан бэйэҕит суруйаҕыт: Алтыс кылааһы бүтэрэн… (кэлин тиэкис салгыытын таһаарабын, бэйэлэрин үлэлэрин тэҥнииллэригэр) Сэттис кылааска ү³рэниэм, Биэскэ-тү³рткэ ү³рэнэн Оскуолабын бүтэриэм. Маладьыастар! Наһаа үчүгэйдик суруйбуккут. Чэ эрэ оҕолоор, уруокпут бүтэрэ чугаһаата.	Тарбахтар Сыл, ыйдар, күннэр, нэдиэлэ Ааҕаллар уонна салгыыллар, ахсаан ааты булаллар Судургу, т³һ³ Уустук, бытархай Барыллааһын Бэйэлэрэ суруйаллар	³бүгэлэрбит билиилэрин санатыһыы Ахсаан ааты с³пк³ араарар, таба суруйар уонна саҥарар саҥаҕа тута ү³рэнэр ү³рүйэхтэри иҥэрии
6.      Түмүк оҥоруу	Бу уруоктан туох саҥа билиини ыллыгыт? Тугу биллигит? Ол аата ахсаан аат туспа саҥа чаас буолар эбит дуо? Ону таһынан т³р³³бүт дойдугут туһунан кыра да буоллар билиини ыллыгыт дуо? Т³р³³бүт дойду диэн ³йд³бүлгэ т³р³³бүт-ү³скээбит дойдуҥ ол дойдуга олорор, үлэлиир норуотуҥ былыргы дьыл мындааларыттан күн бүгүҥҥэ диэри историята бүтүннүүтэ этиллэр! Сыаналаныы: 25 – 30 баал – «5» 20 – 25 баал – «4» 15 – 20 баал – «3» 15 баалтан кыра - кыамматым	Ахсаан аат араастарын биллибит Буолар Ыллыбыт Сыаналаналлар
7.      Дьиэҕэ үлэ	Дьиэҕэ үлэҕитигэр кинигэҕит 18 параграбын ааҕаҥҥыт санаттынаҕыт уонна ³йд³³б³т³ххүтүн ү³рэтэҕит. Болҕомтоҕут иһин махтал!