Mir Alisher Navoiy
hayoti va ijodi.
Alisher
Navoiy 1441-yil 9- fevralda Xirot shaxrida
tug’ildi.Uning otasi G’iyosiddin kichkina
bir necha qarindoshlari temuriylar saroyiga
yaqin turgan amaldor aristokrat, buvilari esa temuriy
shag’zodalarning enagalari bo’lgan.Alisher go’dakligida
temuriy shag’zodalar bilan birga
tarbiyalandi.To’rt yoshida o’qishga berdilar.Ziyrak
va qobilyatli Alisher maktabdagi boshqa
bolalardan ajralib turar va kattalarning diqqatini
o’ziga jalb qilar edi.
Navoiy
Xirotda qoldi va o’qishni davom ettirdi.U
adabiy asarlarni qunt bilan o’qiy boshladi.
Ota va
ona Alisherning xar tomonlama bilim olish
uchun barcha shart-sharoitlarni yaratib
berdilar.Alisher zamonasining mashxur muzikashunosi
Xo’ja Yusuf Burxondan muzika o’rgana
boshladi.xamda tarix, adabiyot,xusnixat va boshqalar
bilan jiddiy shug’illana boshladi.Alisher ayniqsa
adabiyotni sevdi.Oila muxiti bolaligidayoq unda
adabiyotga zo’r xavas tug’dirgan
edi.Alisherning otasi marifatparvar kishi
va san’at xamda adabiyot muxbirlaridan
edi.Alisher badiiy asarlarni o’qish va o’rganish
bilan kifoyalanib qolmadi.
Uning
o’zi xam sherlar yoza boshladi.Navoiyning
necha yoshidan boshlaqb she’r yozganini bilmaymiz.
Lekin
shunisi ma’lumki,u 10-12 yoshlaridayoq badiiy
zavq vadidi xamda ilk she’rlari bilan
tanilib,katta san’atkorlar va olimlarning
diqqatini o’ziga jalb qilgan edi.Alisher otadan
yosh yetim qoldi.U marifatparvar xukumdor
Abulqosim Bobur qaramog’ida tarbiyalana boshladi
va 15 yoshida Culton Xusayn Bayqaro
bilan birga Abulqosim Boburning saroyida
xizmat qila boshladi.Abulqosim Bobur
1456-yilda mashxatga jo’nadi.Navoiy va Xusayn
Bayqaro xam Abulqosim Bobur bilan mashxatga
borib,o’sha yerda o’qishni davom
ettirishadi.1457-yilda Abulqosim Bobur vafot etadi.Navoiy
mashxatda qolib o’qishni davom ettiradi.
Mansab
va davlat orzusida yurgan Xusayn mirzo
Marvga borib,taxtni egallash uchun
kuch to’play boshlaydi.Navoiy Mashxadda
Sayid Xasan Ardasher va Kamol Turbatiy kabi
davirning mashxur shoirlari bilan tanishadi. Navoiy
taxminan 18-19 yoshlarida Abduraxmon Jomiy bilan
tanishadi.Navoiyning bilim saviyasi va adabiy
qobilyatidan mamnun bo’lgan Jomiy uni xam
shogird,xam farzand deb biladi.Ko’p o’tmasdan
shogird va uystozning munosabaatlari ikki ulug’
shoir va mutaffakkirning do’stligi va xamkorligiga
aylandi.Navoiyning otasidan qolgan mol-mulkni
musodara qildirgan.Navoiy qattiqmoddiy qiyinchiliklarga
duch kelgan. Navoiy shu axvolda Samarqandga keldi.Samarqandda
xam tastlabki payitlarda moddiy qiyinchilikda
yashadi,lekin shunga qaramay,Samarqand madrasalariga
qatnadi,ilm-fan, san’at va adabiyot axli bilan
yaqinlashdi,bilim saviyasi istedodi va qobilyati
bilan tez orada obro’ va etibor
qozondi.Navoiy Samarqandda Sakkokiy va boshqa
shoirlarning badiiy merosi bilan yaqindan
tanishdi.
Samarqanddagi
madaniy yodigorliklar,ayniqsa Ulug’bek
Observatoriyasi
va Uluf’bek madrasasi unda katta
Tassurot qoldirdi.
Navoiy
keyinchalik bu tassurotlarini o’z asarlarida,
jumladan, ,,Xamsa’’sida ifodaladi.
Navoiy
Samarqandda 1469-yilga qadar turdi.Toju-taxt orzusida
yurgan Xusayn Bayqaroning Xirot taxtini
egallab olishi uchun shu vaqtlarda qulay
bir voqea yuz berdi.1468-yilningoxirlarida
Abusaid G’arbiy Eronni egallash uchun jang
olib boradi.Jangda Abusaidning qo’shini
yengilib,uning o’zi o’ldiriladi. Shu vaqtda Xirot
ostonalariga yaqinlashib qolgan Xusayn Bayqaro
fursatdan foydalanib,1469-yil Xirotga kiradi va
taxtni egallaydi.Xuddi o’sha yilning aprel
oyida Navoiy Xirotga qaytib keladi.Alisher
Navoiydek obro’li va tadbirli kishilarga
muxtoj bo’lgan Xusayn Bayqaro Navoiyning
Xirotga qaytishidan mamnun bo’lib,uni saroyga
chaqirdi va muxirdorlik vazifasini topshirdi.Bu
mansab eng katta mansablardan biri
bo’lib,davlatning xar qanday xujjatini muxirdor
orqali rasmiylashtirilar,muxirdor muxr bosar va
imzo chekar edi.Muxirdorlik vazifasi Navoiyning
ijodiy ishlari bilan ko’proq shug’illanishiga
imkon bermas edi.Shuning uchun u bu
vazifadan istefo berdi.Lekin Xusayn Bayqaro
o’z davlat apparatida Navoiydek tadbirli va
donishmand kishining bo’lishini zarur deb
xisoblab,oradan ko’p vaqt o’tar-o’tmas,Navoiyni amirlik
yani vazirlik vazifasiga tayinladi.Xusayn Bayqaro
bilan uning o’g’illari o’rtasidagi
nizo-adovatlarni bartaraf qilishga xarakat qilar
edi.Ayniqsa u obodonchilik va madaniy xayot soxasida
juda katta xizmatlar qildi. Alisher Navoiy
o’z atrofiga olimlar,yozuvchilar va san’atning turli
soxalaridagi kishilarni jalb etdi.
Mashxur
rassom Bexzod,xattot Sulton Ali kabi kishilar xam
bevosita Navoiyning xomiyligida kamolga yetgan
edilar.Navoiy
olim,san’atkor va yozuvchilardan unumli
ishlashni,o’z qobilyati va imkoniyatlaridan to’g’ri
foydalanishni talab qilar edi.U ijodiy ishga
beparvolik bilan qarovchi,shoshma-shosharlik bilan
yuzaki ish qiliuvchi kishilarni yoqtirmas,ularga
qattiq tanbex berar edi.U xam marxamatli,xam
talabchan ustoz edi.
Navoiy
vazirlik vaqtidan xam,undan keyin xam
obodonchilikka katta axamiyat berdi.Podsholikning
dastlabki yillarida Xusayn Bayqaro Navoiyning
obodonchilik soxasidagi faoliyatini
qo’llab-quvvatladi,davlat xazinasidan mablag’ ajiratdi.Shu
bilan birga,Navoiy obodonchilik ishlariga o’z
mablag’ini ayamay sarf etdi.Samarqandda juda
muhtojlikda yashagan Navoiy Xirotga qaytganidan
keyin,otasidan qolgan mol-mulkga ega bo’ldi,Xusayn
Bayqaro unga Xirot,Sabzavor va boshqa
joylardan katta mulk ajiratib berdi.Navoiy
ko’pchilik asarlarni o’zbek tilida yozib,bu
tilning badiiy durdonalar yaratish uchun
katta imkoniyatlarga ega ekanini ko’rsatib
berdi,o’zbek yozuvchilari oldiga o’z ona tilida ijod
etish vazifasini qo’ydi.ularga bu yo’lda
xar jixattan yordam berdi.Shu bilan birga,u fo’rs –
tojik tilini xam o’z ona tilidek
sevdi,bu tilda xam ajoyib asarlar yaratdi
va fors - tojik shoirlariga katta ehtirom
bilan yondashdi,ular bilan ijodiy xamkorlik
qildi,arab tili va uning leksikasi bilan
shug’illandi.
Navoiy
dastlab lirk sherlari bilan keng shuhrat
qozona boshladi.1465 – 66 yillardayoq Navoiyning
kitobxonlari uning she’rlarini to’plab,devon
tuzadilar.Navoiyning o’zi esa 1470-yilning boshlarida
birinchi devoni ,,Badoyul bidoya’’ni
tuzdi.Keyinroq,1476 – 1483 yillar oraqsida, ikkinchi devonni
,,Navodirun-nixoya’’ni yarati.
Lirik turda katta
tajriba orttirib,shuhrat qozongan Navoiy, endi o’zbek
tilida yirik epik asarlar yaratish
vazifasini o’z oldiga qo’ydi.Vazirlik mansabidan istefo
berganidan keyin ,,Xamsa’’yozishga tayyorlana boshladi.U oz
vaqt davomida ,,Xamsa’’uchun kerakli barcha
materiallarni to’pladi.Nizomiy,Xisrav Dexlaviy va boshqa
shoirlarning ,,Xamsa’’si yoki ,,Xamsa’’sikli bo’yicha yaratga
aloxida dostonlarini,xalq og’zaki ijodi xamda
tarix asarlarini mukammal o’rganib chiqdi va ,,Xamsa’’
yozish fikrini Abduraxmon Jomiyga aytdi.Jomiy
uning maqsadi va rejalarini maqulladi,maslaxatlar
berdi.Navoiy 148-yilda ,,Xamsa’’ni yozishga
kirishdi.U ,,Xamsa’’ni yozish uchun juda
qisqa muddat – ikki yildan sal ko’proq vaqt sarf
qildi.1483-yilda ,,Xamsa’’ning birinchi dostoni
,,Xayratul – abror’’,1484-yilda ,,Farxod va Shirin’’,
,,Layli va Majnun’’, ,,Sabai sayyor’’,
1485-yilda ,,Saddi Iskandariy’’ dostonlarini
yozdi.Bu dostonlarida u davirning juda
muxim praoblemalarini qo’ydi,o’rta asirning
ilg’or mutaffakiri sifatida progressiv
fikr-qarashlarini ilgari surdi.
1501-yilning
3 yanvarida Alisher Navoiy vafot etdi. Butun Xirot
qattiq motam tutdi.Musubatli xabar tezda butun
Xursonga,Movvarunnaxirga va boshqa joylarga borib
yetdi.
Navoiy
Lirikasi.
Alisher
Navoiy ulug’ lirk shoirdir.U Saddiy,Xofiz, Xisrav
Dexlaviy va Abduraxmon Jomiy kabi
mashxur sharq lirk shoirlarining,Xorazimiy,Sayfi
Saroiy,Atoiy, Sakkokiy va Lutfiy kabi o’zbek
dunyoviy adabiyoti namoyondalarining eng yaxshi
adabiy tradsiyalarini davom ettirdi va
rivojlantirdi,xalq poetik ijodiyotining g’oyaviy-badiiy
boyliklaridan unumli foydalandi.Badiiy adabiyotning
xayotga,jamiyat extiyojlariga xizmat qilish uchun
kurashgan Navoiy lirik poeziyaning tematikasi,
g’oyaviy motivlari va obrzlari sistemasini
boyitdi, takomillashtirdi.
Navoiy juda
katta va boy lirik xazina yaratib qoldirdi.
Bu lirik xazinaning asosiy 45 ming
misraga yaqin o’zbek tilidagi sherlarini
o’z ichiga olgan ,,Xazoyinul maoniy’’ va 12
ming misradan ziyod fors-tojik tilidagi
sherlarni o’z ichiga olgan ,,Devonni Foniy’’,
fors-tojik tildagi 6 falsafiy qasidadan iborat.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.