ІҮ. Жаңа сабақ
Кейбір біріккен сөздер өзгерген қалыпында, айтылуы
бойынша жазылады. Мысалы: жаздыгүні, қыстыгүні, қолғап, Қарагөз, Телғожа,
Амангелді.
Көркем жазу жолдарын жазғызу.
Дыбысты талдау Т т дыбысы
Т - бұл дауыссыз дыбыс. Себебі, бұл дыбысты
айтқанда өкпеден шыққан ауа ауыз қуысында түрлі кедергілерге ұшырап, ауа
қысылып шығады.
1.
Үн мен салдырдың қатысына қарай: т - қатаң дауыссыз
дыбыс. Себебі, бұл дыбыс тек салдыр тұрады.
2.
Айтылу, жасалу тәсіліне қарай: т – шұғыл дауыссыз
дыбыс. Себебі, бұл дыбысты айтқанда дыбыстау мүшелері бір-біріне қатты
соқтығысып, ауа кілт үзіліп, шұғыл шығады.
3.
Жасалу орны мен дыбыстау мүшелерінің қатысына қарай: т – тіл мен
тіс дауыссыз дыбысы.
Тәуелсіздік сөзіне
сөзсазындық талдау.
1.
Бұл
сөз айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай жіңішке буынды сөз. Себебі, сөздің
құрамындағы дауысты дыбыстар жіңішке дауыстылар.
2.
Бұл
сөз тәу + ел + сіз + дік болып төрт буынға бөлінеді. Себебі, сөздің
құрамында төрт дауысты дыбыс бар.
Тәу-сіз-дік буындары бітеу
буындары. Себебі, дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталып тұр.
ел- буыны тұйық буын. Себебі,
дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталып тұр.
3.
Бұл
сөз тәу + ел + сіз + дік болып үш жағдайда тасымалданады. Себебі, сөз
төрт буыннан тұр немесе буын жігіне сәйкес тасымалданған.
4.
Қазақ
тілінде сөз екпіннің орны біршама тұрақты. Сөзге қосымша жалғанған сайын
екпін сөздің соңғы буынына қарай ығысып отырады. Сондықтан бұл сөзде екпін – дік
буындағы – і дауысты дыбысына түсіп тұр.
5.
Сөзде
түбір мен қосымшаның арасында буын үндестігі бар. Себебі, түбір сөз дің соңғы
буыны – ел жіңішке болғандықтан, оған жалғанатын қосымшаның да – дік
жіңішке нұсқасы келіп тұр. Сондықтан біз оның – дык жуан нұсқасын
алмаймыз.
6.
Сөзде
дыбыс үндестігі түбір мен қосымшаның арасында ілгерінді ықпал бар. Себебі,
сөздің соңғы дыбысы – л үнді болғандықтан, өзіне жалғанатын қосымшаның
алғашқы дыбысының – д ұяңнан басталуын талап етіп тұр. Сондықтан біз
оның қатаңнан басталатын – т нұсқасын алмаймыз.
«Тәуелсіздік – теңдесі жоқ байлығым»
1. Синтаксистік талдау:
1.1.
Сөйлемде екі тыныс белгі бар. Олар: нүкте және сызықша. Нүктенің қойылу
себебі ойды аяқтап, сөйлемді тиянақтап тұр.
Сызықшаның қойылу себебі – бастауыш атау тұлғалы зат есімнен, баяндауыш
тәуелдік тұлғалы зат есімнен болғандықтан бастауыштан кейін қойылып тұр.
1.2.
Айтылу сазы мен мазмұнына қарай – хабарлы сөйлем. Себебі, ой баяндай жеткізіліп
тұр.
1.3.
Құрылысына қарай – жай сөйлем. Себебі, бірнеше сөзден құралып келіп,
тиянақты бір ғана ойды білдіріп тұр.
1.4.
Жай сөйлемнің түрлерін анықтау үшін сөйлемдегі сөздерді сөйлем мүшелеріне
қарай талдаймыз. Ол үшін ең алдымен сөйлемнің баяндауышын табамыз. Себебі:
а)
баяндауышсыз сөйлем болмайды. Тәуелсіздік – теңдесі жоқ не? – байлығым
– дара, зат есімді, атау тұлғалы – баяндауыш;
ә)
баяндауыш арқылы бастауышты табамыз. Теңдесі жоқ байлығым не? – тәуелсіздік
– дара, зат есімді, атау тұлғалы - бастауыш;
б)
бастауыш пен баяндауышты қатыстыра отырып, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін
табамыз. Тәуелсіздік –қандай байлығым? – теңдесі жоқ – дара, сын есім
– иелік анықтауыш.
1.5.
А) Жай сөйлемнің түрлеріне қарай жайылма сөйлем. Себебі, сөйлемде тұрлаулы
мүшелермен қатар тұрлаусыз мүшелерде бар.
Ә)
Толымды сөйлем. Себебі, ойға қатысты сөйлем мүшелері толық.
Б)
Жақты сөйлем. Себебі бастауышы бар сөйлем және ол айқын.
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.