Ашық сабақ "Қыпшақ хандығы"

Күні:     21.12.2015ж                                                       

Сыныбы: 10

Сабақтың тақырыбы:     §25.  Қыпшақ хандығы

(XI-XIII ғасырдың басы)

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды  отандық тарихтың  Қыпшақ хандығы дәуірімен таныстыру, даму ерекшеліктеріне және маңызын ашып көрсету.

Білімдік: Қыпшақ хандығының қоныстанған жерлері, этникалық құрамы, саяси жағдайы мен қоғамдық құрылысы, шаруашылығы туралы түсіндіру;

Дамытушылық: Оқушылардың ойлау қабілетін, қызығушылығын, белсенділігін арттыру;

Тәрбиелік: Оқушыларды ұқыптылыққа, алғырлыққа, патриоттылыққа, ұжым намысын жоғары қоюға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі:  Өзара белсенділікті арттыру сабағы

Сабақтың әдісі: ашық тест жұмысы, бейнеролик, топпен жұмыс, постер,  сұрақ – жауап, сөзжұмбақ.

Сабақтың көрнекілігі: проектор, слайд, тірек-сызба, плакаттар

Сабақтың кезеңдері:

1.     Ұйымдастыру кезеңі

Сабақтың эпиграфымен таныстыру;

«Қазақ хандығына 550 жыл» тақырыбына кіріспе.

2.     Үй тапсырмасын сұрау:

«Қимақтар» тақырыбына ашық тест тапсырмасы

3.     Жаңа  сабақты түсіндіру

«ҰБТ-ға дайындалудың тың әдісі»(бейнеролик)

4.     Топпен жұмыс

5.     Сыни сұрақтар

6.     Сабақты бекіту

«Қыпшақ» сөзжұмбақ

      7. Бағалау, үйге тапсырма беру.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі:

«Біздің бұл дүниеде бір ғана Отанымыз бар, ол – Қазақстан!» Н.Ә.Назарбаев (талдау)

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау: «Қимақтар» ашық тест (20 сұрақ)

1.     Қимақтар құрамында болған ең ірі тайпа: қыпшақтар

2.     VII ғ.басында Қимақтар мекендеген аймақ: Моңғолияның солтүстік батысы

3.     Ертіс бойындағы Қимақ астанасы: Имақия

4.     Х ғ. ІІ жартысында қимақтардың жеріне шабуыл жасаған мемлекет: Қарахан

5.     Қимақ және қарлұқ кезінде басым болған ғимарат түрі: Дың ескерткіштері

6.     «Қимақтарда 7 тайпа болған, ең атақтылары қимақтар мен қыпшақтар» деп жазған – Гардизи

7.     Қимақ қағанатының аумағы – Қазақстанның солтүстік-шығысы мен орталығы

8.     Араб жазбаларында қимақтар туралы қай ғасырда айтылады: ІХ ғасырда

9.     Қағанатты билеуші адам: қаған

10. Қимақтарда жеке тайпа көсемдері: шад-түтік

11. Қимақтарда қағаннан екі саты төмен атақ: ябғу

12. Қимақтарда шонжарларға берілген лауазымдар: ұлы қаған, кіші қаған, ябғу-шад

13. Қимақ қағанатының саяси өмірінде беделді болған топ: әскери топ

14. Зираттардан табылған ұола айнадағы жазуға қарағанда қимақтар ІХ-Х ғ. жазған жазу – ежелгі түрік жазуы

15. Қимақтар Батыс Алтайға, Тарбағатай мен Алакөл ойпаты аймағына қоныстанады: 766-840 жж

16. Жазба деректерде Х ғасыр басында қимақтар тоғыз-ғұздардың шекаралық қай қаласын басып алған  - Жамлекес

17. ІХ-Х ғ. Қимақтар ежелгі түрік жазуымен жазғандығын не дәлелдейді – қола айнадағы жазу

18. Қимақтарда болған жерлеу дәстүрі – мәйітті өртеп, күлін қою

19. Қимақтарға тілі, тұрмысы ұқсас тайпа –

20. Қимақ қағаны – Жанақ қаһан әл-Қимақи

Жауаптарын тексеру: бағалау

Жаңа сабақ жоспары:

1. Қыпшақтардың қоныстанған жерлері, этникалық құрамы.

2. Қыпшақ хандығының қоғамдық құрылысы

3. Қыпшақ хандығының саяси жағдайы.

4. Қыпшақ хандығының шаруашылығы.

ІІІ. «Қыпшақ хандығы» («ҰБТ-ға дайындалудың тың әдісі» бағдарламасы)

Бейнеролик бойынша білімдерін тексеру.

ІV. Топпен жұмыс

І топ: Қыпшақтардың қоныстанған жерлері, этникалық құрамы, қоғамдық  құрылысы

ІІ топ:

         Қыпшақ хандығының саяси жағдайы, шаруашылығы, деректер.

1.Қыпшақтардың қоныстанған жерлері және этникалық құрамы

•         Қыпшақ хандығы XI ғ  құрылды .

•         Алтайдан Еділге  дейінгі аралықтың “Қыпшақтар даласы” (Дешті Қыпшақ) деп атаған.

•         Жалпы қыпшақтардың этникалық құрамы  екі бөліктен тұрады

Жалпы қыпшақтардың этникалық құрамы  екі бөліктен тұрады

•         Батыс бірлестігі                       

11 тайпадан тұрады:

елбөрілі,  тоқсоба,

йетиоба,  дурдут

•         Шығыс бірлестік

16 тайпадан тұрады:

8 негізгі , 8 ұсақ тайпалық бөлімшелер.

Ең беделдісі бөрілер болған.

Қыпшақ ханы осы тайпадан шығып отырған.

Қыпшақ бірлестігіндегі түрік тілдес тайпалар:

•         Қимақ                                        

•         Оғыз

•         Құман

•         Ежелгі башқұрт

XIIғ бастап Арал маңындағы

•         Қаңлылар

•         Қарлұқтар

•         Жікілдер  қосылған

Еуропа саяхатшысы Плано Карпинидің “қаңлылар қыпшақша сөйлейді екені”  дегені  төлық дәлелдейді.

Қыпшақ халқының қалыптасуы

Дешті Қыпшақта (Қыпшақтар даласында )  қыпшақ халқының қалыптасуы заңды құбылыс еді.Бірақ монғол шапқыншылығы бұған үлкен нұқсан келтірді. Сөйтіп Қазақстанда біріңғай халық болып қалыптас құбылысы XV ғ дейін кешеуілдеді.

Қыпшақтардың  қоғамдық  құрылысы

Қытай тарихшысы Жүзжани  бөрілерді  хан әулиетінің тайпасы деп атаған.

Хандық биліктің орталығы  “орда” деп атаған

Әскери  басқару жүйесі бойынша оң және сол қанат болып бөлінді.

Әскери  басқару жүйесі екіге бөлінген:

•         Оң қанаттың күші және беделі басым

   орталығы  Жайық өзені бойындағы Сарайшық қаласы

•         Сол қанат орталығы Сырдария өзені бойындағы Сығанақ қаласы

Екі қанатқа бөлу билікті мызғытпай   ұстан отыру үшін жасалған еді.

Ақсүйек-шонжарларға:

Хан  ----Ханның туыстары  -----  тархандар ----басқақтар -----бектер ------  ру-тайпа ----көсемдері ----- байлар 

          Құлды “яланкуг” деп атаған

Қыпшақтардың бөгде аттары:
Орыс деректерінде: «Половцы» (далалықтар)
Венгр деректерінде: «Кундар» «командар»

Қыпшақ хандығының саяси жағдайы

Қыпшақтар Хорезм елімен  қатынасты жақсартуға тырысады.

    Хорезм билеушілері Текеш пен II Мұхаммед  қыпшақ ханы Қадыр Букехан мен оның жиені Алып-Деректің арасындағы билік үшін таласты пайдаланып,Сығанақ қаласын басып алуды ойластырады. Текеш  Отырарды билеп отырған Алып-Деректің әскерін өз жағына шығарып, қаланы жаулап алды.

     Билік үшін бәсеке тек монғолдар екі елді де жаулап алғаннан кейін ғана біржола тынады.

4. Қыпшақтардың  шаруашылығы

•         Мал шаруашылығы (төрт түлік)

•         Тұрмыстық кәсіп   ( қолөнер .зергерлік)

•         Аң аулау шаруашылығы

•         Егін шаруашылығы

Сыни сұрақтар:

1.Қыпшақтардың этникалық құрамы VII-VIII ғғ қалыптаса бастаған(иә)

2. Қыпшақтардың батыс бірлестігі 16 тайпадан тұрады(жоқ)

3.Хандық биліктің орталығы Орда деп аталады(иә)

4.Күші және беделі басым оң қанаттың ордасы Жайық өзені бойындағы Сығанақ қаласының орнында болса,ал сол қанаттың орталығы Сырдария бойындағы Сарайшық қаласында орналасты(жоқ)

5.Орыс деректерінде қыпшақтарды кундар деп атаған(жоқ)

6.Қыпшақтар негізінен мал шаруашылығымен айналысты(иә)

Жаңа сабақты бекіту:

1.     Қыпшақтардың  саяси орталығы болған қала. (Сығанақ)

2.     Қыпшақтың  елбөрілі  тайпасы табынған аң . (Қасқыр)

3.     Қыпшақтар туралы жазған еуропалық ғалым.(Карпини)

4.     Орта  ғасырлардағы  түрік ғалымы.(Қашқари)

5.     XI-XIII ғғ Еділ өзені мен Алтай тауы  аралығындағы  мемлекет бірлестігі .(Қыпшақ)

6.     Қыпшақтардың  этникалық құрамындағы тайпа .(Тоқсоба)

Оқушыларды бағалау

Үйге тапсырма:  §25 оқу. «Түбі бір түркі тайпалары» тақырыбына эссе жазу. Хронологиямен жұмыс.