Асык ойындары ( Денешынықтыру пәні бойынша)

                                        Түсініктеме

1.Ұлттық асық ойынын үйрете отырып,оқушыларды ұлтжандылық сезімге тәрбиелеу.

2.Оқушыларды шапшаңдыққа,ептілікке,дәлдікке,шыдамдылыққа тәрбиелеу.

3.Ойын арқылы оқушылардың ой-өрісіне ықпал ету.Баланы қоғамға,ортаға бейімдеу.Көпшілдікке,қайырымдылыққа тәрбиелеу.

4.Аудан,облыс көлеміне ұлттық ойындарды насихаттау.

5.Ұмытылып бара жатқан салт дәстүрлерді қайта жаңғырту.Бала бойына қазақи қасиеттерді қайта әкелу.

Асық ойыны туралы әңгімемізді бастар алдында асыққа қатысты атаулармен танысқанымыз жөн болар.

Шеңбер ойыны кезіндегі кездесетін атауларға түсініктеме:

1.Бүге немесе бүк- асықтың дөңес беті жоғары қарап жатуы.

2.Шіге немесе шік-асықтың бүгесіне қарама-қарсы жатуы.

3.Тәйке немесе тәйкі-асықтың бүге мен шігесінің арасындағы беті тегістеу,тайқылау қапталы.

4.Алшы- асықтың тәйкіге қарама-қарсы бетіндегі қапталы.Алшының тәйкіден айырмашылығы ернеуі қырлы орта тұсы сәл ойықтау келеді.

5.Шоңқы-асықтың ашасы үлкен жағы жоғары қарап тік тұруы.

6.Оңқа немесе омпы-асықтың ашасы үлкен жағы төмен жерге қадалып тік тұруы.

7.Асықты ату кезегін анықтағанда кімнің сақасы бірінші алшы не тәйкі түссе,оны «алшы күлді»не «тәйкі күлді»деп атайды.

8.Күлді-сақаның алшы не тәйкі тұруы.

9.Асық оңқай және солақай болып екіге бөлінеді.Асықтың оң қолымен ұстағанда тәйкі жағы бас бармаққа келіп және асықтың шұқыр орта тұсы оң қолыңнан сыртқа қарап тұрса онда бұл асық оңқай.Алшы жағы бас бармаққа шіге жағы яғни асықтың шұқыр орта тұсы сыртқа,тәйкі жағы сұқ саусаққа келсе онда бұл асық солақай.

10.Сақа-ойыншының асықтарды ататын қолындағы асығы.Ол салмақты,ірі қошқардың немесе құлжаның асығы болады.

11.Кеней-жәй кішігірім ортаға тігілетін асық.

12.Ату-ойыншы сақамен ұрып шеңберден шығаруы.Атудың әр ойыншыға тән өзіндік түрі болады.

13.Шеку-ату түрі.Ойыншының тігілген не жатқан асыққа қолы еркін жеткен жағдайда сақаны шиырып өте жақыннан атуы.

14.Су-асықты атқан кезде,асық шеңбер сызығынан шығып,бірақ сызыққа бір сақа бойы немесе сызықтың үстінде жатса,онда бұл асық су деп аталады.

15.Бек-асық атқан ойыншының сақасы «су»сияқты сызықта жатуы.

16.Өлік-шеңбер ішіндегі асықтардың сақа тиіп,шеңберден шықпай ішінде қалуы.Келесі ойыншы осы асықты атудан бастайды.

17.Арам басу-ойыншының сақасы жатқан жерден алға басып кетуі.

Асық ойынының түрі «Шеңбер»

Тегісжергешеңберсызылады.Шеңбердің радиусы ойыншыныңжасына,сыныбынақарайүлкен,кішіболады.Мысалы 9 сыныпоқушыларына радиусы 185см 6 7 сыныпоқушыларына радиусы 175см,ал 5 сыныпоқушыларына радиусы 165см болғаныдұрыс.Шеңбердіңортасындағысызыққаасықтартігіліп,шеңберденбірдейқашықтықтағыекіжақсызықтанойыншыларретпенкезекасықатады.Ойыншыныңсақасыасыққатиіп,асықшеңберденшықсаойыншыасықтыалып,сақасыжатқанжерденкелесіасықтыатады.Асыққатағытигізіпшеңберденшығарса,асықтыалыптағыатады.Шығараалмасакелесіойыншыатудышеңберсызығынанбастайды.Егершеңберішіндесақатиіпқұлағанасықболса, «өлік»келесіойыншысоласықтыатуданбастайды. Ойыншеңберішіндегіасықтартүгелатылыпалынғаншажалғасады.Ойыншылар топ-топқабөлінедіәр топ бес оқушыдантұрады.Ортаға бес асықтігіліп бес ойыншының ату кезегіанықталады.Шеңберішіндегіасықтартүгелатылыпалынғансоңкелесіреттікойынғақайтатігіледі.Әройыншыныңқаншаданасықалғаныхаттамағатүсіріледі.Осылайайналмалытәсілмен бес реткеайналып,әройыншының бес реткеқаншаасықалғанынанықтаймыз.Сөйтіп 1,2,3,4,5 орыналғаноқушыларанықталады.Егер 2-кі ойыншытеңасықалса,ондабұлойыншылардың 5 айналымныңбесіндеасықалдыма,әлдеүшеуіндеме,соларқылыорындаранықталады.Ұпай саны мен 1-ші,2-ші орыналғанойыншыларжартылайфиналғанемесетікелейфиналдықойындарғаөтеді.Финалдықойындар 3 айналымнан тұрады.1,2,3 орындарбастапқыайналмалытәсілдегідейасықтарсаныменанықталады.Жеңімпаздарбағалысилықтармен,мақтауқағаздарыменмарапатталады.

Шеңберойыныныңойналутәртібі

Асықтаршеңбердіңтеңортасынабірсызықтыңбойынатігіледіжәнебіріншіасықалшы,екіншіасықтәйкі,үшіншіалшы,төртіншітәйкіболыпретпентігіледі.Ойыншылардыңасық ату кезегінанықтауүшінбарлықсақаныбіройыншыалып,қосалақанынасалыпжергешашыпжібереді.Кімніңсақасыбіріншікүлсесолойыншыбірінші,оданкейінекінші,үшіншіболыпкезектеріанықталады.Екісақабірдейкүлсеондасолекісақаныжекеиіреді.Қайсақабіріншікүлсекезексонікіболады.Шеңбердіңшетіненасықтышеңбердіңдиоганалсызығыбойымен ату керек.Асықтыатқанкездеойыншыныңөкшесішеңбердіңсызығындәлбасыптұрукерек.Асықатылыпалынғансоңсақажатқанжерден де өкшедәлбасылуыкерек.Ойыншыбұлтәртіптіөтеқатаңсақтауыкерек.Асық «су»болғанкезде су қылғанойыншыасықтыбіраяғынкөтеріпастынаншеңберішінениіріптастайды.Келесіойыншыойынды осы асықтыатуданбастайды.Егеройыншыныңсақасы «бек»болсаондабасқаойыншыларшеңбердіңортанғысызығынанөзсақалары мен «бекте»жатқансақаныатады.Мақсат «бекті»алысқажіберу.Сөйтіпсолойыншыкелесіасықтыатыпалмауынакедергі болу. «Бек»келісімбойынша 3 немесе 1

 рет атылады.Ойыншы «шекіген»кезде сақаны асыққа тіреп шекуіне болмайды.Ойыншы асықты сақамен қосып итеріп жіберуі мүмкін.Бұл тәртіпке қайшы келеді.Ойыншы шеңбер ішіндегі асықтарды өз кезегінде қозғап өз ыңғайына қарай қойуына болмайды.Кезегі келіп асық атайын деп тұрған ойыншының қасына тым тақап не артын тұруға болмайды.Ойыншы асық атып жатқанда басқа ойыншылар шеңбердің ішінде тұруына,не сызығын басып тұруына атып жатқан ойыншының қарама-қарсы жағында тұруына болмайды.Егер ойыншының атқан сақасы басқа бір ойыншыға тиіп

тоқтаса онда «кетсін»немесе «жатсын»дейді. «Кетсін»десесақатигенойыншысолсақаныекіаяғыныңбасыменқысыпсекіріпаулаққалақтырады.Сақақайжергебарыптүссеойыншысолсақасыжатқанжерденкелесіасығынатады. «Жатсын»десесақаныңойыншығатиіптоқтағанжеріненойыншыкелесіасығынатады.Қайойыншыбірінші «кетсін»немесе «жатсын»десесолойыншыныңайтқаныорындалады.Ойыншыныңсақасы «бекке»түскенкезде де қайойыншыбіріншіболыпүшкенемесебіргедесесолойыншыныңайтуымен «бекте»жатқан саны 3 ретнемесе 1 ретатады.Бұлтәртіпқатаңсақталукерек.Ойыншыасықтыатыпжатқандабасқаойыншыларсолойыншыныңатынатапнемесеқаттысөйлеп,айғайлауына,кедергіжасауынаболмайды.

Ұпай беру орындардыанықтау.

Ойыншыныңқатысуынақарайәрсыныптабіріншілікөтеді.Бесіншісынып жеке,7 сынып 9 сыныптар.Бұлсыныптағыоқушыларқатысқанкомандаларсанынабайланысты,екі не үш,нетөрттопқабөлініптоптықойынөткізеді.Әртопқа бес ойыншыданболғандұрыс.Егерекі топ болсаондаәртоптыңбірінші,екінші,орыналғанойыншыларыфиналдықойынөткізеді(4 ойыншы).Ал 63 топ болса,ондаәртоптан 1,2-ші орыналған 6-шы ойыншы 2 топқабөлініп,жартылайфиналдықойынөткізеді.Жартылайфиналда 1,2-ші орыналғанәртоптыңойыншыларыфиналдықойынөткізеді.Финалда 1,2,3,4-шің орындаранықталады.Жартылайфиналда 3-ші орыналғанойыншылар 5,6-шы орындыбөліседі.Алтоптықойындардың 3-ші орыналған 3 ойыншысы 7,8,9-шы орындардыбөліседі.Топтықойындарда 4 орыналған ойыншылар10,11,12-ші орынды бөліседі.5 орыналғандар 13,14,15-ші орындардыбөліседі.Егержарысқақатысатынойыншылар 4 топқабөлінсеондаәртопта 1,2-ші орыналған 8 ойыншы 2 топқабөлініп,жартылайфиналдықойынөткізеді.Жартылайфиналдыңжеңімпаз 1,2-ші орыналғанойыншыларөзарафиналдықойын өткізеді.1,2,3,4-ші орындарфиналдықойындабелгіліболады.Жартылайфиналда 3-ші орыналғанекіойыншы 5,6-шы орындардыбөліседі.Ал 4-ші орыналғанойыншылар 7,8-ші орындардыбөліседі.Албасқажартылайфиналға да жете алмағанойыншыларөзтоптарында 3-ші орыналған 4 ойыншы 9,10,11,12-ші орындарды бөліседі.4 орыналғанойыншылар 13,14,15,16-орындар.5-ші орыналғандар 17,18,19,20-сыншы орындардыбөліседі.Ұпайларжарысқақатысқанойыншыларсанынақарайберіледі.Егер 10 ойыншықатысса, еңжоғарғыұпай 10,ең төменгіұпай 1 болады.Егеройынға 20 ойыншықатысса,еңжоғарғыұпай 20,ал еңтөменгіұпай 1 болады.