Ата ана мен бала арасындағы қарым-қатынас

Ата – ана мен бала арасындағы қарым-қатынас

Жолаушыбаева Лаззат Аманкельдиевна

Ақтөбе қаласы, № 32 «Қуаныш» МДҰ-ң психологі

         Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының «2030 жылғы жолдауындағы» мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ тәрбиесіндегі істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы ертеңгі ел қамы. 21 ғасырда өмір сүріп еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде  қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт талабынана өткен бай қазынасын отбасы тәрбиесінде қолдану – кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз. Отбасындағы бала тәрбиесі жөнінде 17-18 ғасырларда өмір сүрген батыстың, орыстың педагог – ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан болатын.  Я.А.Коменский «Ағайынды чехтарды» тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, баланы жастайынан жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берсе, ал Швецарияның кемеңгер педагогы И.Г. Песталоцци тәрбиені ана тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді мақұлдады.

         И.Г. Песталоцци: «Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып, мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт» - деген қағиданы ұсынды. Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж. Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қараса, әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе, мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінің негізгі ортасы – отбасы. Қазақ отбасындағы ата-ана мен баланың кіслік қарым – қатынасы, эмоционалды сезімдері – олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық арқылы орындалған. Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптастыру қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда. Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп саналған. Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзент үшін өмір сүретін. Ал, қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсендеп кеткен сияқты. Себебі сәби өмірге мүлде дәрменсіз күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің келісіп, жөргекке оралуынан бастап  дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы ата-ананың өмірінде таусылып бітпейтін қарбаласы басталады. Соңғы жылдары адамның жан дүниесімен сырласып, оның мінез-құлқын, тәртібін зерттеуде психолог – педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар салып отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудің негізін, әсіресе мектепке дейінгі кезеңде М.И. Лисина, Қ.Т. Шериазданова сынды ғалымдар салды.  Олар психологиядан мектеп жасына дейінгі баланың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты.  М.И. Лисина зерттеулеріндегі негізгі әдістердің бірі – отбасында тәрбиеленуші және түрлі  типтегі балалар мекемелеріндегі отбасынан тыс тәрбиеленіп жатқан балаларды салыстыра отырып зерттеу. Балалар үйінде тәрбиеленушілер өмір сүруге қажетті барлық қажеттіліктермен (қалыпты тамақтану, киім, ойыншық, дәрігерлік бақылау, білім т.б.) қаматамасыз етілгенімен, дара бағыттағы үлкендердің эмоционалды – жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың жан-жақты дамуын баяулатады.

         Қарым – қатынас – баланың психикалық дамуының негізгі факторы, әрі шарты. Кеңестік психология мен педагогика қарым-қатынасқа бірнеше анықтама береді.  Біреулер, қарым-қатынасты ақпарат алмасу деп түсінсе, келесі біреулер, қарым-қатынасты – адамзат дамуының құрамдас бір бөлігі деп қарастырады. «Қарым – қатынас – қаншалықты әлеуметтік құбылыс болса да, соншалықты – жеке даралық құбылыс. Сондықтан да, қарым – қатынастың ең маңызды құралы – тілде, оның жеке даралық көрінісі мен механизімі болып табылатын – сөйлеуде, әлеуметтік пен жеке даралықтың бір тұтастығына көрінеді...». Қарым-қатынас тек тіл арқылы әрекеттесу ғана емес, ол аса маңызды тәрбие  құралы да болып табылады. Адамды қалыптастыратын қоршаған орта, қоғам екендігі белгілі шындық. Отбасындағы ата –ана мен бала арасындағы қарым – қатынас мәселесін В.С. Мухина мен Л.А. Венгер де ғылыми тұрғыдан зерттеді. Олар отбасында дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдісі нәтижесінде мектеп жасына дейінгі бала өздігінен дербес түрлі әрекеттер (киім кию, жуыну, тамақтану т.б.) орындағандарымен, ата –ана тарапынан көрсетілген эмоционалды қарым-қатынасты әлі де болса ас қажет етеді. Деп тұжырымдайды. В.С. Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-қатынастар барысында балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады.  Бұл жерде бала үшін ең бастысы  - ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды қатынас. Ата-ана сенімі мен махаббаты  балада оптимизм,  жақсы, үлгілі болуға деген тілекті қалыптастырады. Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоционалды қолдауды қажет етеді. Л.А. Венгер өз пайымдауын айтады. Баланың жан-жақты дамуына отбасының әсерін көрсете келіп, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың дұрыс ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымда өз орнын дұрыс сезінбеу, отбасындағы кикілжің  жағдайлар, осылардың бәрі бала тәртібінде біраз қиындықтар тудырады деп қорытындыласа, ресейлік ғалым Б.Лихачев отбасы баланың жеке басына екі жақты: біріншіден, отбасының материалды жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы, яғни отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы; екіншіден әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекет арқылы әсер етеді. Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеологиялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге асырылады деп көрсетеді. Баланы дұрыс толыққанды азамат етіп тәрбиелеу үшін ынтымақтастық қарым-қатынастың керек екені белгілі. Осы қарым-қатынас түрін дамыту жолдарына баса көңіл бөлген жөн. Біздің бұл көзқарасымыз халықтық тәрбиенің басты қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысын қарастырған С.Қалиевтің тұжырымдамасымен қабысып жатыр. Халық педагогикасында тәрбие ісі баланың жас ерекшелігін ескере жүргізуді талап ете отырып: «Ұлыңа бес жасқа дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшындай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досындай бағала» - делінген. Осылайша баланы еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп үмітпен  қараудың, ақылшым деп санаудың өзі ғылыми педагогиканың ынтымақтастық заңдылықтарымен байланысады.

         Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін Л.А. Венгер баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды. Ойын барысында жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі болып табылады. Себебі ойын әрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала өзгенің көңіл күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды. Ал, А.В. Запорожец, Я.З. Неверовичтер тек отбасы жағдайында, жағымды қатынастар негізінде ғана мектеп жасына дейінгі бала тәртібінде айналасындағы үлкендер, құрбыларына деген көнгіштік, аяушылық, өзгелердің әрекетіне баға беру сияқты эмоционалды тәжірибе қалыптасады деп көрсетеді. Кейде өмірде болашақ ата-ана бала тумай жатып, оның қандай болатыны, қалай өсетіні, немен шұғылданатыны туралы жоспар құрып қояды. Біраз уақыт өткен соң ата-анасы оның өзгеше екенін түсінеді. Ғалымдардың ойынша отбасындағы жағымды қарым-қатынас балада жауапкершілік, ынтымақтастық, бірлік сияқты сапаларға негіз болса, керісінше  жағдайдағы қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың көңіл-күйіне, еңбекке қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді. Айналада болып жатқан құбылыстар балаларды сөзсіз қызықтырады. Қазіргі заман психологиясы балалық шақты – баланың өзіндік сана сезімі, «өзінің» және  «өзге» этностарға деген рефлексивті қатынастарының жедел жүретін кезі екенін көрсетеді. Осы айтылған өзіндік сана – сезім балада ең алдымен отбасы деген әлеуметтік – этникалық ортада қалыптаса бастайды. Отбасындағы әлеуметтік нормаларды меңгеру барысында балада өзін-өзі қабылдауы және «мен» деген түсінігі пайда бола бастайды. Өздерінің бұрынғы армандарына ой жүгіртіп саралай келе, олар өз баласының ойдан жасаған бейнесі мен өмірдегі болмысының арасындағы сәйкессіздіктен қанағаттанбаушылық сезінетінін түсінеді. Шынайы «көрініс» қиялмен  алмастырылады. Шынайы бала мен айналасындағы адамдар туралы түсінік көзқарастың, мақсаттың әсерінен бұрмаланады. Осы кезде бала өзін қалай сезінеді? Нені уайымдайды?  Кез келген бала өзінің «жақсы» бейнесіне қолдау көрсеткенің қалайды. Бұл қолдау жақсы көретін ересектер тарапынан, көбінесе ата-анасы жағынан болуы керек. Бірақ жақсы көретін бұл ересек адамның өз баласынан көңілі қалғандықтан, қажет қолдауды көрсетуге қабілетсіз болады, көбінесе тек өзінің наразылығын ғана көрсетеді.  Дәл осы жағдай қарым-қатынастың ушығуына әкеп соғады. Өкінішке орай ақыл ойының әлі толық жетілмеуіне байланысты бала өзінің қолдау мен махаббатқа зәру  екенін сөзбен айтып жеткізе алмайды, сондықтан ол ересектермен клиникалық психологияда белгілер деп аталатын түрлі аурушандықтың көрністері бар түсініксіз тілмен сөйлеседі. Бұл белгілер тілінің түсініксіздігі сонда, ол физиологиялық тегі жағынан ауру сияқты болып көрінеді, сондықтан да ата-аналар оны ушыққан қарым-қатынастан туындаған ішкі сезім қиналысының белгісі ретінде қабылдамайды. Кейін бала өскенде өзінің ата-анасымен қарым- қатынасын  «Менің ата-анамның үнемі бірденеге көңілі толмайтын, меніңше олар мені жек көретін», немесе «олар мені өте жақсы көретін, бірақ менен ештене шықпады» деген сияқты сөздермен суреттейді.

№ 32 «Қуаныш» МДҰ

«Ата – анамен бала арасындағы қарым-қатынас»

Психолог Л.А. Жолаушыбаева

Кейде өмірде болашақ ата-ана бала тумай жатып, оның қандай болатыны, қалай өсетіні, немен шұғылданатыны туралы жоспар құрып қояды… Біраз уақыт өткен соң ата-анасы оның ӨЗГЕШЕ екенін түсінеді!? О, Алла!? Көңілдері қалады, күйінеді, ренжиді. Осының барлығы баланың, өзінің, атасы мен апасының, жұбайының, мұғалімдерінің … және басқаларының басына төгіледі. Жағымсыз сезімдер шығу жолын іздейді… бұрынғы көзқарас қатырма қағаздан жасалған үй сияқты қирай бастайды… Көбінесе осындай жағдайдағы ата-аналар бізге – психологтарға келеді.

Өздерінің бұрынғы армандарына ой жүгіртіп саралай келе, олар өз баласының ойдан жасаған бейнесі мен өмірдегі болмысының арасындағы сәйкессіздіктен қанағаттанбаушылық сезінетінін түсінеді. Шынайы «көрініс» қиялмен алмастырылады. Шынайы бала мен айналасындағы шынайы адамдар туралы түсінік көзқарастың, мақсаттың әсерінен бұрмаланады, Герда мен Гай туралы аңыздағы айнаның сынығы Кайдың көзі мен жүрегіне түсіп кетіп, оның өмір туралы, жақсылық пен жамандық туралы көзқарасын бұрмалағаны сияқты, көңілдің «қисық айнасы» жұмыс істей бастайды. Осыған сәйкес, өзіне және өзгелерге деген талап күшейеді, сәйкессіздік пайда болады.

Осы кезде бала өзін қалай сезінеді? Нені уайымдайды? Кез келген бала өзінің «жақсы» бейнесіне қолдау көрсеткенін қалайды. Бұл қолдау жақсы көретін ересектер тарапынан, көбінесе ата-анасы жағынан болуы керек. Бірақ жақсы көретін бұл ересек адамның өз баласынан көңілі қалғандықтан, қажет қолдауды көрсетуге қабілетсіз болады, көбінесе тек өзінің наразылығын ғана көрсетеді. Дәл осы жағдай қарым-қатынастың ушығуына әкеп соғады. Өкінішке орай, ақыл-ойының әлі толық жетілмеуіне байланысты бала өзінің қолдау мен махаббатқа зәру екенін сөзбен айтып жеткізе алмайды, сондықтан ол ересектермен клиникалық психологияда «белгілер» деп аталатын түрлі аурушаңдықтың көріністері бар түсініксіз «тілмен» сөйлеседі. Бұл белгілер тілінің түсініксіздігі сонда, ол физиологиялық тегі жағынан ауру сияқты болып көрінеді, сондықтан да ата-аналар оны ушыққан қарым-қатынастан туындаған ішкі сезім қиналысының белгісі ретінде қабылдамайды. Мысалы, асқазан жарасы, гастрит, демікпе, суық тию сияқты психосоматикалық аурулар немесе тұтығу, энурез, сезім тұрақсыздығы, есінен тану, ұстама сияқты невротикалық бұзылыстар түрінде болуы мүмкін. Сондықтан, ата-аналар, абай болыңыздар! Кез келген тұмау суық тигеннің белгісі емес, баланың «жылап таусылмаған» көз жасының куәсі болуы мүмкін!

Сонымен, біз сөз етіп отырған бұл белгілер отбасы қарым-қатынасындағы психоэмоционалдық ширығудан туындайды. Өйткені, өзінің «жақсы» бейнесін сақтап қалу үшін жақсы көретін ересектер тарапынан қолдау таппағандықтан, баланың психикасына «қорғану тетіктерін» күшейтуге тура келеді. Басқаша айтқанда, бала ішкі түйсігімен ата-анасы оның қандай болғанын қалайтынын сезінеді де, соған икемделеді. Соның салдарынан  өзінің ішкі талабы мен тілегіне қарамастан баланың «Мені» жалған жолмен дамиды.Басқаша айтқанда, бала өзінің нағыз, шынайы тілегін жете түсінбейді, сондықтан ол оны басқара алмайды. Мысалы, бала ашулануға  және өзінің ызасын көрсетуге қорқуы мүмкін де, өзін қорғау үшін ашу-ызасын көрсететін сәттерде мұндай бала оған қабілетсіз болады. Қайта керісінше, жәбірсіз жағдайларда өзі де күтпегендей, ызақорлық пен агрессияға баруы мүмкін. Мұндайдан шошыған бала, бұл сезімдерді өз пайдасына асыруға үйренудің орнына, сондай сезімдерді басып тастауға тырысады.

Сонымен, біздің алдымызда өзінің баласына қанағаттанбаған ата-ана мен әзірге өзін және болып жатқан жағдайларды күңгірт түсінетін бала тұр. Кейін бала өскенде өзінің ата-анасымен қарым-қатынасын «Менің ата-анамның үнемі бірдеңеге көңілі толмайтын, меніңше, олар мені жек көретін», «олардың менде ешқандай жұмысы жоқ болатын», немесе «олар мені өте жақсы көретін, бірақ менен ештеңе шықпады, мен үнемі бәрін бүлдіретінмін» деген сияқты сөздермен  суреттейді.

Түңілген ата-аналар жағдайында, балалар да түңіледі. «Үміт үздіргіш» дәл өзі деп сезінген бала бұл сезімнен есейгенде де айыға алмайды.

Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының «2030 жылғы жолдауындағы» [1], мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ тәрбиесіндегі істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы ертеңгі ел қамы. XXI ғасырда өмір сүріп еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап уақыт талабынан өткен бай қазынасын отбасы тәрбиесінде қолдану – кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз. Отбасындағы бала тәрбиесі жөнінде XVII-XVIII ғасырларда өмір сүрген батыстың, орыстың педагог ғалымдары жақсы ой-пікірлер айтқан болатын. Я.А.Коменский «Ағайынды чехтарды» тәрбиелеудегі халықтық дәстүрдің жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, баланы жастайынан жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп берсе, ал Швейцарияның кемеңгер педагогы И.Г.Песталоцци тәрбиені ана тілінде оқытатын халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді мақұлдады. Ол адамның ақыл-ойының қалыптасуы, дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқудың мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты деп ерекше атап көрсетті.

И.Г.Песталоцци: «Бала тәрбиесі, оның дүниеге келген күнінен басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі отбасында басталып, мектепте әрі қарай жалғастырылуы шарт» - деген қағиданы ұсынды. Француздың ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо бала тәрбиесінің көзі еңбекте, сондықтан баланы жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеуді отбасында еңбекке үйретуден бастау керек деп қараса, әйгілі орыс педагогы К.Д.Ушинский бала тәрбиесіне тоқтала келе, мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесінін негізгі ортасы – отбасы. Бала отбасында қарапайым білім, іскерлік, дағдыларды меңгеріп, ата-анасынан тәртіп, мінез-құлық ережелерін үйренеді деп көрсетті. Сонымен бірге, қазақ халқында отбасы тәрбиесіне, ұрпағының жан-жақты болып өсуіне айрықша мен берілген. Баланы қайратты, қайырымды, ақылды, өнерлі, әділ адам етіп тәрбиелеу - әр уақытта қазақ отбасындағы басты мәселенің бірі болған. Қазақ отбасындағы ата–ана мен баланың кісілік қарым - қатынасы, эмоцияналды сезімдері – олардың жаны мен қанының табиғи бірлігі негізіндегі жақындық арқылы орындалған. Қазіргі уақытта баланы заман талабына сай жеке тұлға етіп қалыптасыру қазақ отбасындағы барлық ата-аналар үшін көптеген қиындықтар туғызуда. Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті балажандылығы деп саналған. Тіпті қазақ әйелі әулиеге түнеп перзенті үшін өмір сүретін. Ал, қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт бәсендеп кеткен сияқты.

Отандық ғалым Қ.Жарықбаев өзінің «Ұлттық психологияны оқыту – ұлтшылдық емес» - атты мақаласында Қазақстандағы тастанды балалардың 90% қазақ балалары екенін айтады (2000)[2]. Осылардың бірден-бір себебін қазіргі шаңырақ көтерген жастардың бала тәрбиесіне толық даяр еместігі немесе ата–ананың тәрбиедегі «қараңғылығы» салдарымен түсіндіруге болатын шығар. Өмірге келген нәрестеге ананың адал махаббаты мен кіршіксіз көңілі таза ауадай қажет. Себебі, сәби өмірге мүлде дәрменсіз күйде келеді. Нәрестенің өмірге келіп, кіндігінің кесіліп, жөргекке оралуынан бастап дені сау, ақылды да тәлімді бала етіп өсіру мақсатындағы ата-ананың өмірінде таусылып бітпейтін қарбаласы басталады. Соңғы жылдары адамның жан дүниесiмен сырласып, оның мінез-құлқын, тәртібін зерттеуде психолог-педагог мамандар адамдар арасындағы қарым-қатынасқа айрықша назар салып отыр. Осы бағыттағы құнды зерттеудiң негiзiн, әсiресе мектепке дейiнгi кезеңде М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова сынды ғалымдар салды. Олар психологияда мектеп жасына дейiнгi баланың ересектермен қарым-қатынасын зерттеуде жаңа жол ашты. М.И.Лисина зерттеулерiндегi негiзгi әдiстердiң бiрi - отбасында тәрбиеленушi және түрлi типтегi балалар мекемелерiндегi отбасынан тыс тәрбиеленiп жатқан балаларды салыстыра отырып зерттеу. Балалар үйiнде тәрбиеленушiлер өмiр сүруге қажеттi барлық қажеттiлiктермен (қалыпты тамақтану, киiм, ойыншық, дәрiгерлiк бақылау, бiлiм т.б.) қамтамасыз етiлгенiмен, дара бағыттағы үлкендердiң эмоционалды-жағымды қарым-қатынасының тапшылығы олардың жан-жақты дамуын баяулатады.

М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова еңбектерi көрсеткендей, мұндай қарым-қатынастың "қосылуы” баланың дамуының түрлi аспектiлерiне: олардың танымдық белсендiлiктерiне, тiлiнің дамуына, заттық әрекет игеруiне игi әсерiн тигiзедi. Қарым-қатынасқа қажеттілік жеке тұлғаның әлеуметтік қажеттіліктерінің ішінде жетекші іс-әрекеттік қасиетке ие. Көптеген ғалымдардың пікірінше (А.В.Запорожец, А.А.Леонтьев, М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова), қарым-қатынасқа қажеттілік, адамның басқа ниеттерімен қауышпайтын, ерекше, өзіндік іс-әрекеті болып табылады. Зерттеушілердің бақылауларынан, қарым-қатынасқа қажеттілік, баланың өмір сүру барысында, нақты қарым-қатынас үстінде қалыптасатын іс-әрекеті екенін көреміз. Ерте балалық шақ пен мектепке дейінгі кезеңде қарым-қатынас (А.В.Запорожец, М.И.Лисина, Қ.Т.Шериазданова тұжырымдамаларына сәйкес) өзіндік-сапалы формаларымен ерекшеленеді. Баланың ересектермен қарым-қатынасын осы іс-әрекеттің бірнеше формаларының ауысуы ретінде қарастыруға болады. Қарым-қатынастың алғашқы формасы-жағдайға байланысты жеке тұлғалық (ЖБЖТ), келесі – жағдайға байланысты-іскерлік (ЖБІ), үшіншісі – жағдайдан тыс-танымдық (ЖТТ), ең соңғысы – жағдайдан тыс жеке тұлғалық (ЖТЖТ). Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты, мектепке дейінгі кезеңдегі ең негізгісі жағдайдан тыс-жеке тұлғалық қарым-қатынас ерекшеліктері.

Қарым-қатынас – баланың психикалық дамуының негiзгi факторы, әрi шарты. Кеңестік психология мен педагогика қарым-қатынасқа бiрнеше анықтама бередi. Бiреулер, қарым-қатынасты ақпарат алмасу деп түсiнсе, келесi бiреулер, қарым-қатынасты – адамзат дамуының құрамдас бiр бөлiгi деп қарастырады. «Қарым-қатынас – қаншалықты әлеуметтік құбылыс болса да, соншалықты – жеке даралық құбылыс. Сондықтан да, қарым-қатынастың ең маңызды құралы – тілде, оның жеке даралық көрінісі мен механизімі болып табылатын – сөйлеуде, әлеуметтік пен жеке даралықтың бір тұтастығында көрінеді...». Қарым-қатынас тек тіл арқылы әрекеттесу ғана емес, ол аса маңызды тәрбие құралы да болып табылады. Адамды қалыптастыратын қоршаған орта, қоғам екендігі белгілі шындық. А.А.Бодалевтің айтуынша, мәселе басқада: ол қай уақытты, қалай және қандай жақтарымен жеке тұлға дамуына әсер етеді, сонымен қатар, адамның кез келген дене және рухани сипаттамаларымен ғана емес, жеке тұлғаның қоғамның жоғарғы идеалдарына сәйкестілерімен қалыптасуына әсер ететін жақтарының қалай өзгеретінін анықтауда.

А.В.Запорожецтің басшылығымен жүргізілген көптеген зерттеулердің (З.М.Истомина, Д.Б.Эльконин т.б) нәтижелерін тұжырымдай келіп А.Н.Леонтьев мектепке дейінгі кезең – жеке тұлға қалыптасуының алғашқы сатысы, мінез-құлықтың жеке тұлғалық механизімдерінің кезеңі – деп атап көрсетеді. Оның айтуынша бұл кезеңде мотивтердің бір-біріне өзара бағынушылық жүйесі қалыптасады. Баланың жеке тұлғасының қалыптасуында қарым-қытынастың үш түрін бөліп қарастыруға болады: өзіне деген қатынасы, басқаларға деген және заттық әлемге деген қарым-қатынасы [3]. Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселесiн В.С.Мухина мен Л.А.Венгер де ғылыми тұрғыдан зерттедi. Олар отбасында отбасында дұрыс ұйымдастырылған қарым-қатынас пен тәрбие үрдiсi нәтижесiнде мектеп жасына дейiнгi бала өздiгiнен дербес түрлi әрекеттер (киiм кию, жуыну, тамақтану т.б.) орындағандарымен, ата-ана тарапынан көрсетiлген эмоционалды қарым-қатынасты әлi де болса аса қажет етедi деп тұжырымдайды . В.С.Мухинаның айтуынша адамдар арасындағы қарым-қатынастар барысында балада әр түрлі тәртіп формалары қалыптасады. Бұл жерде бала үшін ең бастысы – ата-ана тарапынан ұйымдастырылған жағымды қатынас. Ата-ана сенімі мен махаббаты балада оптимизм, жақсы, үлгілі болуға деген тілекті қалыптастырады.

Бала әр уақытта өзіне жасалған эмоционалды қолдауды қажет етеді [4]. Л.А.Венгер өз пайымдауын айтады. Баланың жан-жақты дамуына отбасының әсерін көрсете келіп, ол жердегі тәрбиелік ықпалдардың дұрыс ұйымдастырылмауы, қарым-қатынасқа қанағаттанбау, ұжымда өз орнын дұрыс сезінбеу, отбасындағы кикілжің жағдайлар, осылардың бәрі бала тәртібінде біраз қиындықтар тудырады деп қорытындыласа, ресейлік ғалым Б. Лихачев отбасы баланың жеке басына екі жақты: бірішіден, отбасының материалды жағдайын сипаттайтын өзіндік өмір сүру дәстүрі арқылы, яғни, отбасы мүшелерінің материалдық және рухани қажеттіліктері мен әлеуметтік құндылықтары арқылы; екіншіден, әлеуметтік және белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекет арқылы әсер етедi. Бұл көбінесе отбасындағы негізгі көзқараспен тәрбие үрдісі қоғамның тәрбиелік мақсатына, идеологиялық, адамгершілік және эстетикалық талаптарына қаншалықты сәйкес болуына байланысты жүзеге асырылады деп көрсетедi. Баланы дұрыс, толыққанды азамат етіп тәрбиелеу үшін ынтымақтастық қарым-қатынастың керек екені белгілі. Осы қарым-қатынас түрін дамыту жолдарына баса көңіл бөлген жөн. Біздің бұл көзқарасымыз халықтық тәрбиенің басты қағидаларының ғылыми педагогикамен байланысын қарастырған С.Қалиевтің тұжырымдамасымен қабысып жатыр. Халық педагогикасында тәрбие ісі баланың жас ерекшелігін ескере жүргізуді талап ете отырып: "Ұлыңа бес жасқа дейін патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досыңдай бағала"- делінген. Осылайша, баланы еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың өзі ғылыми педагогиканың ынтымақтастық заңдылықтарымен байланысады.

Батыстық ғалым А.Фромм: «отбасындағы баланың психологиялық тепе-теңдігі оның ата-анасымен болған жақын да эмоционалды қатынасына байланысты» - деп көрсетсе, бала бойындағы невроздың болу себептерін зерттеген ресейлік ғалым А. И. Захаров соңғы жылдары экономикалық өзгерістер барысында тірлік етіп жүрген іскер, шешімге келгіш ата-аналар балаға деген эмоционалды, жағымды қатынасқа немқұрайлы қарайтындарын айтады. Отбасындағы қарым-қатынас, тәрбие мәселесі чех ғалымдарының да назарын өзіне аударта білді. Осы орайда И. Лангмейер мен З. Матейчек баланың психикалық даму мәселелерін зерттей келе, баланы айнала қоршаған әлеуметтік құбылыстар, тәрбиедегі олқылықтар, отбасындағы үлкендердің селқос қатынасы – балада ұзаққа созылатын оқшаулану (депривация) құбылысын тудырып, психика дамуын тежейді деп көрсетеді. Отбасындағы ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас мәселелерін Л.А.Венгер баланың ойын әрекетімен байланыстыра қарайды.

Ойын барысында жүргізілген қарым-қатынас бұл кезде әлеуметтік қатынастар мектебі болып табылады. Себебі, ойын әрекетінде қарым-қатынас жасау арқылы бала өзгенің көңіл күйіне ортақтасып, мінез көнгіштігін түсіне бастайды. Ал, А.В.Запорожец, Я.З.Неверовичтер тек отбасы жағдайында, жағымды қатынастар негізінде ғана мектеп жасына дейінгі бала тәртібінде айналасындағы үлкендер, кұрбыларына деген көнгіштік, аяушылық, өзгелердің әрекетіне баға беру сияқты эмоционалды тәжірибе қалыптасады деп көрсетеді. Ғалымдардың ойынша, отбасындағы жағымды қарым-қатынас балада жауапкершілік, ынтымақтастық, бірлік сияқты сапаларға негіз болса, керісінше жағдайдағы қарым-қатынас (ұрыс-керіс, қақтығысушылық) баланың көңіл-күйіне, еңбекке қабілеттілігіне үлкен зиян келтіреді [4]. Айналада, болып жатқан құбылыстар балаларды сөзсіз қызықтырады. Қазіргі заман психологиясы балалық шақты – баланың өзіндік сана сезімі, «өзінің» және «өзге» этностарға деген рефлексивті қатынастарының жедел жүретін кезі екенін көрсетеді. Осы айтылған өзіндік сана-сезім балада ең алдымен отбасы деген әлеуметтік-этникалық ортада қалыптаса бастайды. Отбасындағы әлеуметтік нормаларды меңгеру барысында балада өзін-өзі қабылдауы және «мен» деген түсінігі пайда бала бастайды. Ал, осы индивидтің өз халқының мәдениетіне ену үрдісін американдық мәдениантрополог М.Херсковиц – инкультурация деп бейнелейтiнiн көрсетiп кеттiк.

Оның ойынша, инкультурация үрдісі барысында индивидте өз мәдениетіне тән тәртіп, дүниеге деген көзқарас пайда болып, қарым-қатынаста дағды – іскерліктерді меңгеруімен байланысты басталып, бүкіл онтогенез бойы жүреді. Бұл үрдіс балада арнайы білім, тәрбие беретін мекемелерiнде ғана емес, белгілі ортадағы ересек ұрпақтың басшылығымен жүзеге асады. Ал К.Ж.Қожахметова оны этникаландыру деп айтады. И.Ә.Әбеуова «Әлеуметтік психология» оқулығында «әлеуметтену» ұғымының мазмұнын «индивидтің әлеуметтік әсерлерді игеруі», «әлеуметтік байланыстар жүйесіне араласуы» деген ұрдістермен түсіндіреді [5]. Әлеуметтену жеке тұлғаның қоғам мүшесі ретіндегі өмір сүруіне мүмкіндік тудыратын құндылықтар мен нормалар жүйелерін игеруіне қажет бүкіл әлеуметтік үрдістің жиынтығы. Әлеуметтену үрдісі тәрбиемен етене байланысты. Себебі, индивид осы аталған үрдіс барысында айналасындағылардың тәрбиелік ықпалына түседі. Ал, тәрбие бұл – адамгершілік нормаларды меңгерту және тәртіп пен мінез-құлық тәжірибесін, өзіндік көзқарасын қалыптастыруда екі жақты әсер ететін үрдіс. Әлеуметтену, тәрбие үрдістерінің мазмұны, бұл екеуі де қарым-қатынас барысында ғана іске асырылатын күрделі құбылыстар ретінде танылады. .

Кіріспе 
Кейде өмірде болашақ ата-ана бала тумай жатып, оның қандай
Өздерінің бұрынғы армандарына ой жүгіртіп саралай келе, олар өз
Осы кезде бала өзін қалай сезінеді? Нені уайымдайды? Кез
Сонымен, біз сөз етіп отырған бұл белгілер отбасы қарым-қатынасындағы
Сонымен, біздің алдымызда өзінің баласына қанағаттанбаған ата-ана мен әзірге
Түңілген ата-аналар жағдайында, балалар да түңіледі. «Үміт үздіргіш» дәл
Негізгі бөлім 
Отбасы туралы жалпы түсінік. 
Отбасы жүйесін біріңғай білім беру деңгейі ретінде қарастыруға
1шеңбер. центр- - «мен» немесе индивид 
2- шеңбер: ері-әйелі жүйе бөліктері. 
Ата-ана-бала жүйе бөліктері:нуклеарлы отбасы; сиблинг жүйе бөліктері. 
3-шеңбер;аға-әпкелері; апа-аталары; екі ата-анасы бар кеңейтілген отбасы; немере аға-
4-шеңбер: денсаулық сақтау жүйесі; әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі; демалулар мен
Отбасының қызметтері. 
Отбасы қызметі - құрылымдық ұйымдастыру және дамумен тығыз
Отбасы қызметі негізі екі тұрғыда қарастырылады: 
әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелері қызметіндегі өзекті
Отбасында көрініс алатын мінез – құлық феномені және процестері. 
Әлеуметтік ортада қосымша өкілеттік алған отбасы мүшелерінің басты қызметтері:
Біздің қоғамда отбасы қызметі соңғы 100 жылдықта қатты өзгерді.
Баланың ата – ана және құрбыларымен қарым – қатынаста
Отбасының дамуы. 
Отбасы психотерапиясында қолданылатын жүйелі ықпал ету –отбасының әрбір 
Отбасы дамуы процесс барысында бірыңғай жүйе ретінде бірнеше
Отбасы дағдарыстары. 
Отбасы психологиясында- өмірде кездесетін дағдарыстың кез –
Алғашқы некеге тұрудың өзі - дағдарыс болып табылады.
Келесі дағдарыс отбасында екінші баланың дүниеге келуімен байланысты
Қарым – қатынастағы дағдарыс бала мектепке дейінгі мекемеге немесе
Келесі ол уақытпен байланысты екінші дағдарыстың қатар келуі:
Отбасы дамуының келесі дағдарыстың кезеңі бұл – ерлі –
Қатар келген екі дағдарысты теңестіру қиынға соғып, отбасында іштей
Ажырасудың екінші шарықтау кезеңі 40-45 жас аралығы. Бұл бірге
Одан әрі өсіп қалған балалардың кәсіп таңдауымен байланысты –
Ажырасудың үшінші шарықтау шегі және өз - өзіне қол
Қалыпты дағдарыстармен қатар отбасы басқа да құбылыстарда мысалы: соғыс,
Балалар ажырасу процесіне үш түрлі типте жауап қайтарады: жеңімпаздар,
Жеңімпаздар ата –анасының ажырасуынан белгілі бір пайдаға қол жеткізеді:
Жеңілгендер. Бұл жағдайға байланысты қайғыруы жеңілген балалар. Отбасында қалған
Аман қалғандар бұл барлық ауыртпалықты белсенді түрде басынан өткен,
1.5. Отбасында мектепке дейінгі балалардың психологиялық даму ерекшеліктері. 
Отбасында баланың даму ерекшелігін зерттеуде соңғы кезде авторлар, жас
Бірінші кезең (туылғаннан бір жасқа дейін ) негізгі сенім
Екінші кезең, бір жастан-үш жасқа дейінгі жас кезеңіне сәйкес
Бала дамуының қарқындылығы оны дербес етеді. Ата-аның бақылау жасау,
Үшінші кезең «бастамашылдық немесе кінәлілік сезімі» 4-5 жаста балада
Тәжірибелік бөлім 
Ата – аналар мен бала арасындағы қарым-қатынастарды зерттеуге арналған
Э.Г.Эйдемиллердің ЖТТ (Отбасылық тәрбиелеудің талдамы) 
сауалнамасы 
ЖТТ сауалнамасы отбасылық тәрбиелеудің түрлерін диагностикалау және оны бұзуының
І. Деңгей протекциясы – бала тәрбиесіне ата-ананың қанша күш
1) гиперпротеция (тым артық) – Г+ шәкілі; 
2) гипопротекция (жетіспейтін) – Г- шәкілі. 
ІІ. Қажеттілктерді қанағаттандыру дәрежесі – баланың қажеттіліктерін қанағаттандыруда ата-ананың
1) теңдесу ыңғайы (баланың барлық қажеттіліктерін жоғары деңгейде және
2) баланың қажеттіліктерін елемеулік (баланың қажеттіліктерін қанағаттандыруда ата-ананың ұмтылуы
ІІІ. Отбасында балаға талап деңгейі. Олар міндеттері, жаза, тыйым
Міндет-талаптарының артықшылығы психожарақат қауіпін көрсетеді – Т+ шәкілі; 
Міндет-талаптарының кемшілігі баланы белгілі бір жұмысқа тартуды қиындатады –
Тыйым салу-талаптарының артықшылығы эмансипация реакциясын қалыптастырады немесе үрейлі күмәншіл
Тыйым салу-талаптарының кемшілігі мінез-құлықтың тұрақсыздық, гипертимдік түрлерін дамуын ынталандырады
Мақұлдаудың артықшылығы – іс-әрекеттін кішкене де болса бұзылуына әрекеттену
Мақұлдаудың кемшілігі – мадақтауға үміттену, кез келген жазалаудың нәтижелілігінде
Нәтижелер кесте түрінде дайындалады: 
Отбасы тәрбиелеу түрлерінің диагностикасы 
Бұзу сипаты Жақтау деңгейі Қажеттілікті қанағаттандыру толықтығы Қойылған талаптар
Отбасы тәрбиелеу бұзуды түрлері П(Г+Г-) У Е З С 
Потворствті гиперпротекция + + - - - 
Басым 
гиперпротекция + ± ± + ± 
Сезімдік терістеу - - + + + 
Қаталдық - - ± ± + 
Гиперпротекция - - - - ± 
Моральдік жауапкершіліктің артықшылығы - - + ± ± 
Жауаптар бланкісі 
V 21 22 41 42 61 62 81 82
X 
4 23 24 43 44 63 64 83 84
5 25 45 65 85 Т+ 4 
6 26 46 66 86 Т- 
7 27 47 67 87 З+ 4 
8 28 48 68 88 З- 
9 29 49 69 89 С+ 4 
10 30 50 70 90 С- 
11 31 51 71 91 Н 
12 32 52 72 92 РРЧ 6 
13 33 53 73 93 ПДК 4 
14 34 54 74 94 ВН 
15 35 55 75 95 ФУ 
16 17 36 37 56 57 76 77 96
18 38 58 78 97 98 ВК 
19 39 59 79 99 ПМК 4 
20 40 60 80 100 ПЖК 4 
101 107 113 119 125 г+ 
102 108 113 120 126 г- 
103 109 115 121 127 у+ 
104 110 116 122 128 РРЧ 
105 111 117 123 129 ФУ 
106 112 118 124 130 НРЧ 
Бала неше жаста 
Валидизация әдісінің барлық шәкілдерінің мәліметтері: г=0,56; ро=0,60: п=180; р=Ж=0,01:
Ескерту: + тәрбиелеу түрінің артықшылығын анықтайды; - кемшілігін
Тәрбиелеу түрінің бірнеше түрі тұрақты үйлесуде болса, бұл тәрбиелеудің
Отбасылық тәрбиелеу бұзушылықты таптастыру келесі түрде болады: 
Потворсттік протекция (Г+, У+, Т-, 3-, С- шәкілдерінің үйлесуі).
Басым гиперпротекция (Т+, У±, Т±, 3±, С±). Жеткіншек әлі
Сезімдік терістеу. (Г±, У-, Т±, 3±, С±). Бұл «Золушка»
Моральдік жауапкершіліктің артықшылығы (Г-, У-, Т+). Бұл тәрбиелеу түрі
Гиперпротекция (гипоқолдау) (Г-, У-, Т-, 3-, С±).. Жеткіншек өзіне
Дұрыс тәрбиелемеу себептері алуан түрлі. Кейде бұл отбасы өміріндегі
ата-ана сезім өрісінің үлкеюі (РРЧ шәкілі) 
жеткіншекте жас бала қылықтарын қалау (ПДК шәкілі) 
ата-ананың тәрбиелеу сеніміздігі (ВН шәкілі) 
баланы жоғалту қорқынышы (ФУ шәкілі) 
ата-аналық сезімінің дамымауы (НРЧ шәкілі) 
бала жынысына қатысты ата-ананың құрылуының жылжуы (ПЖК шәкілі -
өзінің қажетсіз сапаларын жеткіншекке проекциялау (ПНК шәкілі) 
ерлі зайыптылар арасындағы жанжалды тәрбиелеу өрісіне шығару (ВК шәкілі) 
Қандай бұзылыстар ата-аналардың осындай қарым қатынастарын шақырады? Артқан протекцияны
Сауалнамамен қолдану ережелері. 
Ана немесе әке сауалнаманы толтырмай тұрып, олармен сенімді психологиялық
Әр сұранушы жауапты тіркеу бланкісін және сауалнама текстін алады.
Нәтижелерді өндеу. Жауапты тіркеу бланкісінде бір шәкілде тиесілі сандар,
Сызықтан кейнгі әріптер – берілген әдістемелік ұсыныстарда қолданылатын шәкілдердің
Бірнеше шәкілдерде ауытқу байқалса, «Отбасы тәрбиелеу түрлерінің диагностикасын» қолданған
Ата-аналарға арналған ЖТТ сауалнамасы 
Жеткіншек нұсқасы 
Қымбатты ата-ана! Сізге берілген сауалнамада бала тәрбиелеудегі бекітулер жазылған.
Сауалнамадағы бекітулерді кезекпен оқыңыз. Егер сіз бекітумен келіссеңіз, «Жауаптар
Істегенімнің бәрін, балам үшін істеймін. 
Баламмен бір қызық нәрсемен айналысу үшін, бір жерге бірге
Басқа ата-аналар рұқсат бермейтін нәрсеге мен балама рұқсат етемін. 
Балам маған сұрақтарымен келгенін ұнатпаймын. Өзі аңғарса жақсы. 
Біздің бала басқа балалардан қарағанда үйдегі міндеттері көп. 
Менің балама үйде тірлік істету өте қиын. 
Ата-анасының көзқарасының дұрыстығын баланың ойламағаны дұрыс. 
Балам үйге өзі қалаған уақытта келеді. 
Егер балаңның адам болып өскенін қаласаң, оның бірде бір
Мүмкіндігінше баламды жазаламауға тырысамын. 
Көңіл күйім көтеріңкі болған кезде баламның басқа уақытта жазаланатын
Баламды жарымнан да жақсы көремін. 
Жас балаларды жеткіншектерден қатты жақсы көремін. 
Егер балам ұзақ уақыт қыңырланса немесе ашуланса, оған қарай
Көп уақыт күткенімен, бізде бала болмады. 
Баламен қарым-қатынас - өте бір қиын нәрсе. 
Баламның кейбір қылықтары мен мінезі мені өзімнен шығарады. 
Егер маған жарым кедергі болмағанда, баламның тәрбиесі әлде қайда
Әйелге қарағанда еркектің көбісі жеңілтек болады. 
Еркектерге қарағанда әйелдің көбісі жеңілтек болады. 
Менің балам мен үшін - өмірімнің ең маңыздысы. 
Кейбір кездері баламның қайда жүргенін білмеймін. 
Балама қымбат болғанның өзінде де қалаған киімін алып беруге
Балам түсінксіз. Оған бір рет түсіндіргеннен, өзің екі рет
Кейде балама өзінің кіші інісіне (сіңілісіне, қарындасына) қарап отыруға
Балама бір нәрсені істеуі туралы қайта-қайта есіне түсіремін, ақырында
Ата-аналар өзінің кемшіліктері мен әлсіздігін балаларына білдіртпеуі тиіс. 
Менің балам кіммен дос болуы туралы шешімді өзі қабылдайды. 
Балалар ата-анасын жақсы көріп қана қоймай, қорқуы тиіс. 
Мен баламды өте сирек ұрысамын. 
Біздің балаға деген қаталдығыңызда шамалы тербелістер болады. Кейде біз
Балам мен күйеуімнен қарағанда, біз баламыз екеуміз бір бірімізді
Баламның ерте ертежетуі мені қатты ренжітеді. 
Егер бала ауырып тұрғанда қырсықса, оның айтқанын істеген дұрыс. 
Менің балам әлсіз және аурушаң болып өсті. 
Егер менің балаларым болмағанда, мен өмірде үлкен биіктіктерге жететін
Мен қаншалықты күрессем де, менің баламның жойылмайтын әлсідіктері бар. 
Мен баламды жазалаған кезімде, менің жарым мені кінәлап баламды
Әйелдерге қарағанда, еркектер жұбайылық опасыздыққа бейім. 
Еркектерге қарағанда, әйелдер жұбайылық опасыздыққа бейім. 
Баламды қамқорлау уақытымның көп бөлігін алады. 
Маған көп рет ата-аналар жиналысын өткізіп жіберуге тура келді.
Балама қаншалықты қымбат болса да қалағанының бәрін алып беруге
Баламның қасында көп уақыт болсаң, қатты шаршайсың. 
Мен балама көп рет маңызды және қиын жұмыстарды тапсырдым. 
Менің балама маңызды жұмыста сенуге болмайды. 
Маңыздысы – ата-ана баласын тыңдайға үйретуі қажет. 
Менің балам темекі шегу шекпеуін өзі шешеді. 
Ата-ана балаға қаншалықты қатал болса, соншалықты балаға жақсы. 
Мен жұмсақ адаммын. 
Егер менің балама менен бір нәрсе керек болса, ол
Менің балам ержетіп мен оған керек емес болатынымды есіме
Бала есейген сайын, олармен жұмыс істеу қиын. 
Көп жағдайда бала неге қыңырланады, өйткені ата-аналар балаға дұрыс
Мен баламның денсаулығы туралы көп уайымдаймын. 
Егер менің балаларым болмағанда, менің денсаулығым жақсы болар еді. 
Мен қаншалықты шара қолдансам да, баламның өте маңызды кемшіліктері
Менің балам менің жарымды ұнатпайды. 
Әйелге қарағанда, еркектер басқа адамның сезімдерін түсіне бермейді. 
Еркекке қарағанда, әйелдер басқа адамның сезімдерін түсіне бермейді. 
Менің балам үшін менің өмірде көп нәрседен бас тартуыма
Күнделікті тексермегенімнен баламның ескерту немесе екілік алғанын байқаман күндерім
Балама өзіме қарағанда көп қаражат жұмсаймын. 
Балам менен бір нәрсе сұрағанын жақтырмаймын. Мен балама не
Менің баламның балалық шағы басқа оның құрдастарына қарағанда қиын. 
Үйде балам керек нәрсені емес, өзінің қалағанын істейді. 
Балалар өзінің ата-анасын басқа адамдарға қарағанда қатты сыйлауы тиіс. 
Менің балам өзінің ақшасын неге жұмсайтынын өзі шешеді. 
Мен балама басқа ата-аналарға қарағанда қаталмын. 
Жазалаудың пайдасы жоқ. 
Отбасы мүшелері балаға деген қаталдығы әр түрлі. Біреулері еркелетеді,
Менің балам менен басқа ешкімді жақсы көрмесе екен деймін. 
Мен баламды қазіргіге қарағанда, кішкентай кезінде қатты жақсы көретінмін. 
Кейбір кездері баламмен не істерімді білмеймін. 
Баламның денсаулығының нашарлығынан, оған көп нәрсеге рұқсат ететінмін. 
Бала тәрбиелеу – ауыр және рахымы жоқ жұмыс. Оларға
Менің балама жақсы сөз жәрдем бермейді. Оған әсер ететін
Менің жарым баламды өзіме қарсы қойғысы келеді. 
Әйелдерге қарағанда, еркектер салдарын ойламай ақылсыз жұмыс жасайды. 
Еркектерге қарағанда, әйелдер салдарын ойламай ақылсыз жұмыс жасайды. 
Мен үнемі баламды ойлап жүремін, оның жұмысын, денсаулығын және
Баламның күнделігіне бірнеше аптаға бірден қол қоюға тура келеді. 
Менің балам менен өзіне керектігін оңай алады. 
Мен тыныш және сабырлы балаларды ұнатамын. 
Менің балам маған көп жәрдем етеді (жұмыста немесе үйде). 
Менің баламның үйдегі міндеттері аз. 
Балалар ата-анасының айтқаны дұрыс емес екендігін білгеннің өзінде, олардың
Менің балам үйден шығарда қайда кетіп бара жатқанын сирек
Ең жақсы жаза – белдік болатындай жағдайлар болады. 
Баламның іс-әрекетіндегі кейбір жаман қылықтары өздігінен жасы келе жойылды. 
Баламыз бір нәрсені бүлдірсе, біз онымен айналысамыз, егер бәре
Егер менің балам менің балам болмаса, ал мен жас
Маған үлкен балаларға қарағанда кішкентай балалармен әңгімелескен ұнайды. 
Менің баламның кемшіліктеріне мен кінәлімін, өйткені дұрыс тәрбие бере
Тек біздің үлкен күшіміздің арқасында, баламыз аман қалды. 
Баласы жоқ отбасыларға жиі қызығамын. 
Егер менің балама еркіндік берсең, сол сәтте ол өзіне
Егер мен балама бәр нәрсе айтып тұрсам, жарым әдейілеп
Әйелдерге қарағанда, еркектер жиі өзін ғана ойлайды. 
Еркектерге қарағанда, әйелдер жиі өзін ғана ойлайды. 
Мен балама өзіме қарағанда көп уақыт пен күшімді жіберемін. 
Мен баламның тірлігі туралы өте аз білемін. 
Менің баламның қалауы мен үшін заң. 
Менің балам кішкентай кезінде менің қасымда ұйықтағанды жақсы көретін. 
Менің баламның асқазаны нашар. 
Балаға ата-ана ол өскенше ғана керек. Одан кейін ол
Балам үшін мен неге де болса дайынмын. 
Менің балама менің қолымнан келетіннен артық уақыт бөлінуі керек. 
Менің балам өте сүйкімді бола алады, сол кезде мен
Мен балам кешірек үйленсе екен деймін, 30 жасынан кейін. 
Менің баламның қолдары мен аяқтары өте жиі мұздай болады. 
Балалардың көбісі – кішкентай өзімшілдер. Олар ата-анасының денсаулығы мен
егер балама барлық уақыт пен күшімді бермесем, бұл жақсылыққа
Бәрі жақсы болған кездерде, мен баламның жұмыстарына көңіл аудармаймын. 
Мен балама «жоқ» деп айтуым өте қиын. 
Менің балама керектігімнің төмендеуі мені қатты күйзелтеді. 
Баламның денсаулығы басқа жеткіншектерге қарағанда нашарлау. 
Балалардың көбісі ата-анасына деген рахымы жоқ. 
Балам менің көмегімсіз еш нәрсе істей алмайды. 
Балам бос уақытының көбін далада өткізеді. 
Баламның көңіл көтеруіне уақыты өте көп. 
Маған менің баламнан басқа ешкімнің де керегі жоқ. 
Менің баламның ұйқысы үзілмелі және мазасыз. 
Өзімнің ерте үйленгенімді (тұрмысқа шыққанымды) жиі ойлаймын. 
Баламның осы уақытқа дейінгі жетістіктерге (сабақта, жұмыста немесе басқа)
Баламның тірлігімен негізінде жарым айналысады. 
Сабағын оқып бітіргеннен (немесе жұмыстан келгеннен) кейін , менің
Баламды бір қыз балдамен елестетсем, менің көңіл күйім бұзылады. 
Менің балам өте жиі ауырады. 
Отбасы маған көмек бермейді, тек өмірімді қиындатады. 
2.1.2. Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасының тест-сауалнамасы 
(А.Я.Варға, В.В.Столин) 
Ата-ананың қарым-қатынасының тест-сауалнамасы – бұл психодиагностикалық құрал, ол балаларды
Ата-аналық қарым-қатынас дегеніміз, балаға қатысты түрлі сезімдердің, іс-әрекет стереотиптерінің,
Сауалнама құрылымы: 
Сауалнама 5 шәкілден тұрады. 
І. «Қабылдау – қабылдамау». Шәкіл балаға интегралды сезімдік қарым-қатынасты
ІІ. «Кооперация» - ата-ананың қарым-қатынасының әлеуметтік-қалаулы бейнесі. Бұл шәкілдің
ІІІ. «Симбиоз» - шәкіл баламен қатынастың жеке аралық қашықтықты
Бұл тенденцияға мынадай мазмұндама беріледі: ата-ана өзін баламен бір
Бала өсе келе жағдайларға байланысты тәуелсіздікке үйрене бастаған кезде
IV. «Авторитарлық гиперсоциализация» - баланың іс-әрекеттерін бақылаудың түрін және
V. «Кішкентай жолы болғысыз адам» - ата-ананың баласын қабылдау
АҚҚ сауалнама тексті 
Мен балама әрдайым жаным ашиды. 
Баламның не ойлайтынын білуім менің парызым. 
Мен баламды сыйлаймын. 
Маған менің баламның іс-әрекеттері мөлшерден тыс болып көрінеді. 
Баланы өмірлік қиындықтардан алысырақ ұстау қажет. 
Мен балама бейімділік сезімін сезінемін. 
Жақсы ата-ана баласын өмірлік қиыншылықтардан қорғайды. 
Менің балам көп уақытта маған ұнамайды. 
Мен балама көмек беруге тырысамын 
Қорлық қарым-қатынас балаға үлкен пайда әкелетін жағдайлар да болады. 
Мен балама өкініш сезімін сеземін. 
Менің балам өмірде еш нәрсеге қолы жетпейді. 
Балалар менің баламды мазақ ететін сияқты. 
Менің балам жеккөрініш сезімін тудыратын қылықтарды жиі жасайды. 
Өзінің жасына менің балам әлі жетілмеген. 
Менің балам әдейі жаман қылықтар жасайды, мені ренжіту үшін. 
Менің балам жаман нәрсенің бәрін өзіне тартып алады. 
Менің баламды қанша ынталансаң да жақсы үлгіге үйрете алмайсың. 
Баланы қатты ұстау қажет, сонда одан жақсы тәртіпті адам
Баламның достары үйге келгенін ұнатамын. 
Баламның өсуінде мен қатысамын. 
Менің балама барлық жаман нәрсе «жабысады». 
Менің балам өмірде табысқа жетпейді. 
Таныстар жиылысында балалр жайында әңгіме қозғалғанда, мен кішкене ұяламын,
Мен өз баламды аяймын. 
Баламды оның құрдастарымен салыстарғанда, олар іс-әрекеттерімен де ой-өрісімен де
Мен өз баламмен бос уақытымды қуана өткіземін. 
Мен баламның өсіп ержетіп келе жатқанына өкінемін, оның кішкентай
Балама қастық қатынаста екенімді жиі сеземін. 
Менің балам өмірде мен жете алмаған жетістікрге жетсе екен
Ата-ана баладан тек талап ете бермей, оған бейімделуі қажет. 
Баламның барлық өтініштерін орындауға тырысамын. 
Отбасылық шешімдер қабылдағанда баланың да пікірін ескеру қажет. 
Баламның өмірі мені өте қызықтырады. 
Баламмен жанжал болған кездерде, оның өзінше рас екенін жиі
Ата-анасының қателесетінін балалар ерте жастан біледі. 
Мен баламмен үнемі санасамын. 
Мен балама достық сезімін сеземін. 
Баламның қыңырлығының басты себебі - өзімшілдік, қырсықтық және жалқаулық. 
Демалыс күндеріңді баламен өткізсең жақсы дем ала алмайсың. 
Ең бастысы баланың тыныш және қамсыз балалық шағы болуы. 
Кейбір кездері баламның жақсы нәрсеге дағдысы жоқ деп есептеймін. 
Баламның әуестерін мақұлдаймын. 
Менің балам кімді болсада өзінен шығара алады. 
Баламның реніштерін түсінемін. 
Менің балам мені жиі ашуландырады. 
Баланы тәрбиелеу – жүйкені тоздырады. 
Балалық шақтағы қатал тәртіп балада күшті мінез-құлық дамытады. 
Мен балама сенбеймін. 
Қатал тәрбиелік үшін кейін бала рахметін айтады. 
Кейбір кездері баламды жек көретін сияқтымын. 
Баламда қадыр-қасиеттен кемшіліктер көп. 
Баламның қызығушылықтарын мақұлдаймын. 
Балам өздігінен еш нәрсе әстей алмайды, істегеннің өзінде дұрыс
Менің балам өмірге бейімсіз болып өсіп келеді. 
Менің балам қандай да болса өзіме ұнайды. 
Баламның денсаулығын қатта қадағалаймын. 
Баламды мақтан тұтамын. 
Бала ата-анасынан құпия сақтамауы тиіс. 
Баламның қабілетінен жоғары пікірде емеспін және оны баламнан жасырмаймын. 
Бала ата-анасына ұнаған балалармен достасып жүргені дұрыс. 
Сауалнама кілті 
І. «Қабылдау-қабылдамау»: 3, 4, 8, 10, 12, 14, 15,
ІІ. Мінез-құлқының әлеуметтік қалауының бейнесі: 6, 9, 21, 25,
ІІІ. «Симбиоз»: 1, 5, 7, 28, 32, 41, 58. 
IV. «Авторитарлық гиперсоциализация»: 2, 19, 30, 48, 50, 57,
V. «Кішкентай жолы болғысыз адам»: 9, 11, 13, 17,
Тесттік балдардың саналу реті: 
Тесттік балдарды барлық шәкілдерде «дұрыс» жауабы есептеледі. 
Сейкес шәкілдердегі жоғарғы тесттік бал: 
I – қабылдамау; 
II – әлеуметтік қалау; 
III – симбиоз; 
IV – гиперсоциализация; 
V – инфантилизация (инвалидизация). 
Тестік мөлшерлер сәйкес шәкілдердің тесттік балдардың пайыздық рангтары кесте
Сауалнама шәкілдерінің шикі балдары пайыздық рангтарға ауыстыру кестесі. 
1 шәкіл «қабылдау-қабылдамау» 
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 0 0 0 0 0 0 0,63
«Шикі бал» 12 13 14 15 16 17 18
Пайыздық ранг 77,21 84,17 88,60 90,50 92,40 93,67 94,30
«Шикі бал» 20 21 22 23 24 25 26
Пайыздық ранг 97,46 98,10 98,73 99,36 100 100 100
«Шикі бал» 28 29 30 31 32 
Пайыздық ранг 100 100 100 100 100 
ІІ шәкіл «Кооперация» 
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 1,57 3,46 5,67 7,88 9,77 12,29 19,22
ІІІ шәкіл «Симбиоз» 
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 4,72 19,5 39,06 57,96 74,97 86,63 92,93
IV шәкіл «Авторитарлық гиперсоциализация» 
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6 
Пайыздық ранг 4,41 13,86 32,13 53,87 69,30 83,79 95,74 
V шәкіл «Кішкентай жолы болғысыз адам»: 
«Шикі бал» 0 1 2 3 4 5 6
Пайыздық ранг 14,55 45,57 70,25 84,81 93,04 96,83 99,37
2.1.3.Ата-аналарға арналған сауалнама «Балаларды тәрбиелеу түрлері». 
Тәбиелеу – жаңа сұраққа қоғамдық- тарихи тәжірибені берудегі іс-әрекет;
Бекіту (нұсқау беру) Тәрбиені ұйымдастыру қоғамдық тәжірибеде адамның
Ата-аналардың бала тәрбиелеу типін анықтауға арналған сұрақтама. 
Нұсқау: Құрметті ата-ана! Берілген сауалнамадан сіз баланы тәрбиелеу
Сұрақтама. 
Біздің үйде ең бастысы – бала 
Менің баламның менімен ақылдаспай бір нәрсені жасағанын көз алдыма
Сіздер түсініңіздер, мен күні бойына өз тірліктерімді бітіре алмаймын
Менің балам балабақшада емес үйде, отбасында тәрбиеленіп жатқанына маған
Балам менің көңілімнен шығуға ұмтылса да, мен оның тек
Егер менің балам кінәлі болып қалса, онда оның 3
Мен әрдайым балама барлық нәрсені ақылмен жасауын айтып отырамын 
Мен баламның денсаулығы жақсы болуы үшін, оның барлық еркеліктерін
Балама сағаттар бойы уақытымды бөлгенше, оған бір нәрсе сатып
Өзімнің ойындағы жауабына қол жеткізу үшін менің балам дәл
Бұрында мен балама барлық нәрсеге рұқсат ететінмін, ал қазір
Менің балам туылғанна бастап, өзініе ешкімнің тең келмейтінін біледі 
Менің балам ешқашан менсіз шешім қабылдамайды 
Мен балама барлығын беремін: тамақ, киім, нан- онда оған
Менің баламның маған қаншалықты кедергі келтіретінің білсеңіздер ғой! 
Көршімнің баласына қарағанда, менің балам 100 есе нашар 
Баланың ойы ешнәрсе емес, ал ата-ананың ойы – заң
Мен-«ең бірінші баланың міндеттері, содан соң ғана құқықтары болуы
Мен баламды барлығынан қорғаштаймын. Ол мен үшін
Менің балам күнделікті сыйлық алуға үйренген Оның әрдайым 
Біздің үйдегі ересек адамдар баланы тәрбиелеуде әр қайсысы өзінің
Менің балам (қызым) енді өзінің кіші қарындасы (інісі) болғандықтан,
Мен тек өзімнің балам үшін өмір сүремін 
Баламның тек қана сілтеулерімен өмір сүретініме мені неліктен кінәләйтінін
Маған баланы көбінесе телефон арқылы тәрбиелеуге тура келеді 
Мен балама көңіл бөлуге 
Мен балама жақсы болу үшін ғана, басқа балаларға
Тәрбиелеудің ең жақсы тәсілі- белдік 
Балам біздің үміттерімізді ақтаулары қажет екендігін біледі 
Мен баламның денсаулығының нашар екендігін әрдайым есімде, ұстап оның
Менім балам еш нәрсеге мұқтаж емес, тіпті «құс сүті»
Бала тәрбиесі сұрақтарына келгенде күйеуіміз екеуіміздің көз қарастарымыз әр
Егер отбасында жалғыз өзі болған да, енді үлкен ұлына
Менің өмірімнің мәні ол балам 
Менім балам өзінің денсаулығына зиан келтіретін ешқандай іс-әрекет жасамайды
Менің баламның достарыммен танысуға еш уақытым жоқ 
Менің балам үйге қонбаса ол оның ісі 
Менің қызым (ұлым) ұлыма (қызыма) қарағанда 100есе қабілетті 
Тек қана қорқыныш, жазалау қорқынышы менің баламды ауыздықтайды 
Менің балам басқалармен бірге үйдің тәртібіне жауап береді 
Балам ден-саулығын айтып шағымданса, менім дегбірім қашады 
Жұмысымда қаншалықты бос еместігімді және басқа балалар сияқты ешнәрсеге
Менің балам бәрімізге жағу үшін әкесі мен шешесінің, атасы
Отбасында жаңадан баланың тууына байланысты үлкен ұлды тәрбиелеу стилін
Менің балам мақтауға тұралық ахуалда отбасыда өмір сүруге үйренген 
Менің баламның бүкіл өмірінің майда –шүйделеріне дейін ойластырып қойдым 
Бала үшін бір нәрсе даярлау менің ісім, ал оны
Мен балама ойыншық үшін бір тиында бермеймін 
Маған әрдайым баламның жөнін жөндеп отыруыма тура келеді. Ол
Тәртіп бұл –жазалау және қорқыныш 
Өмірде бір нәрсеге қол жеткізу үшін музыка мен тілді
Балам ауырып қалғанда, мен оның барлық тілегін орындауға дайынмын 
Егер менде таңдау болса: мен іс сапарға бару
Біздің үйімізде әрдайым баланы қалай дұрыс тәрбиелеуге болады деген
Мен ендігі жерде баланы еркелетпеймін, одан да барына
Менің балам нені қажет етсе, ол мен үшін заң 
Мүмкіндік болғанынша мен баламды қорғаштаймын 
Бала кезімде маған ата-анам онша көңіл бөлмеген. Не үшін
Мен баланы әр күні не киіндірем, не ішкізем деп
Менің ойымша тәрбиелеудің ең жақсы тәсілі- баланы басқа адамдарға
Тек белдіктің көмегімен есін жиғызамын 
Мен жұмыста болған уақытымда үлкен (қызым) кішілерінің қамын ойлайды 
Маған әрдайым балам ауырып тұрған сияқты болады 
64.Егер мен баламмен үйде отыратын болсам, онда оның басқалардың
65.Демалыс күндері мен баламды қайта тәрбиелеумен айналысамын, өйткені мен
66.Менің балам біздің отбасының ендігі жерде еліктейтіні басқа
67.Біздің үйде барлығы тек баланың тынысымен тыныстайды. 
68.Егер мен балама бір нәрсені, оған тек жақсылық
69.Мен әрине баламның дамуын қалаймын, бірақ оған кеткен уақытыма
70.Ендігі жетпегені менің баламның жағдайын жасау еді. 
71.Мен өз балаларымның ішінде сүйіктімнің бар екенін жасырмаймын. 
72.Мен баламды еркелетіп емес, қамшымен тәрбиелеймін. 
73.Мен балама үлкендердің жауапкершілікті жұмыстарын тапсыруға үйреніп қалғанмын. 
74.Мен баламның қалпақ астында өсуіне келісемін, тек ол ауырмаса
75.Менің балама не жетпейтінін түсінбеймін, біз оған бейнекамераны да
76.Баламыздың кесірінен біздің үйде әрдайым ұрыс-керіс, өйткені күйеуім екеуміздің
77.Менің қызым (ұлым) әкесімен ажырасқаннан кейін оның әздектіктерін орындау
78.Менің балам өзінің ең жақсы екенін біледі. 
79.Балам барлық кезде менің таңдауыма сенеді. 
80.Менің баламды тәрбиешілер тәрбиелесін. 
81.Балам ауырып қалғанда мен дәрігер шақырмаймын, өзі жазылады. 
82.Менің қызым (балам) ертегідегі ханзаданы (ханшайымды) күтетін сияқты, алайда
83.Мен баламның өзіме түгелдей бағынатынына үйреніп қалғанмын. 
84.Менің балам үздік болу керектігін біледі, әйтпесе мен
85.Балам өзін жайсыз сезінген кезде, мен ол жаңа туғандай
86.Мен өз орнымды жаңа бір ойыншық қалдырып кетер болсам
87.Мен бүгін балама рұқсат еткеніме, ертең әкесі тыйым салады. 
88.Мен өз баламның пайдасы үшін тәрбиелеу стилімді өзгерттім. 
89.Егер менің балам айды әперуімді талап етсе, оны да
90.Менің балам екі нәрсені уайымдайды,өйткені барлық нәрсенің қамын ойлайтынымды
91.Менің балам толығымен ерікті : мектепке , балабақшаға барғысы
92.Жасырмаймын мені баламның өз уақытын қайда , кіммен өткізетіні
93.Менің қызым (ұлым) түсіндегідей өзінде әрдайым тісін қышырлатады. Одан
94. Мен өз балаларымды өте қатал «кірпішешен» үстінде ұстаймын.
95. мен әрдайым балама өзіміздің тұрмыс-тіршілігімізді басқаруына сенім білдіремін. 
96.Баламның басқалардан ауру жұқтырып алмауы үшін, оған қонаққа, театр,
97. Балам мені мақтап тұрады . Мен бәріне
98.Менің балам ненің болатынын, не істеуге болмайтынын ешқашан білмейді. 
99. Менің күеуім (әйелім) өзіне жаңа отбасын тапса, онда
100.Менің балам өзінің идеал екенін жақсы біледі. 
101.Менің балам вундеркинд болып туылмаса да, сондай болуы үшін
102.Өз баламмен серуендеуге шыққаннан гөрі, маған дүкенге барған маңыздырақ.
103.Менің балам маған артық жүк. 
104.Кіші ұлым (қызым) мені әрдайым тітіркендіреді. Біздің тағы бір
105.Егер маған баламды айтып біреу шағымданса, мен баламмен оның
106.Менің ұлым (қызым) атасына қарау керектігін өте жақсы біледі. 
107.Мен баламды асыра жүктеуден және стрестен қорғауға ұмтыламын. 
108.Мен балама аз уақыт көңіл бөлсем де, оның орнын
109.Бүгін баламды қалай тәрбиелейтінімді тек менің көңіл күйім біледі. 
110.Әжеміздің ауылға кеткені жақсы болды, енді баламды өз қолыма
Жауаптарға арналған іс-қағаз. 
1 12 23 34 45 56 67 78 89
2 13 24 35 46 57 68 79 90
3 14 25 36 47 58 69 80 91
4 15 26 37 48 59 70 81 92
5 16 27 38 49 60 71 82 93
6 17 28 39 50 61 72 83 94
7 18 29 40 51 62 73 84 95
8 19 30 41 52 63 74 85 96
9 20 31 42 53 64 75 86 97
10 21 32 43 54 65 76 87 98
11 22 33 44 55 66 77 88 99
Нәтижелерді өңдеу. әрбір көлденең жолдағы жауал қанша, сан дөңгелекке
Баланы тәрбиелеу типінің кодтарына арнайы шифр 
Отбасы үлгісі. 
Асыра қамқорлық 
Аз қамқорлық 
Бақылау 
Ғажайып қыз 
«кірпішешен» қолғабы 
Жоғары моральдық жауапкершілік 
Ауру бастауы. 
ханшайым 
Тәрбиедегі кертартпалық 
Тәрбиедегі үггілердің ауысуы. 
Қарама-қайшы тәрбие 
Тәрбиелеу үлгісінің ауысуы. 
Тәрбиелеудің синергетикалық типі бұл әдетте бір-бірімен үйлеседі және
Бала тәрбиесінің сұрақтарына қатысты әйел мен күйеуінің көз қарастарындағы
2.2. Ата-аналармен өткізілетін тренингтер 
Отбасы –жылулықтың белгісі 
Тренинг тақырыбы: «Отбасы –жылулықтың белгісі» 
Мақсаты : Ата-аналармен жұмыс жасау арқылы бала тәрбиесінде ата-ананың
Жұмыс барысы: 
Ата-аналар топтасып отырғызылады. 
І.Ұйымдастыру кезеңі. 
1.Танысу тренингі. 
Мақсаты: Ата-аналарды бір-бірімен таныстыру. 
- Есіміңіз кім-Балаңыздың есімі- балаңыздың жағымды қылығы 
«Отбасылық оқиға» жаттығуы. 
«Отбасы» мүшелері топпен құрылған шеңбердің ортасымен жайғасады.Олар отбасындағы рөлдерін
мысалы, 1 отбасыға -«Сіздерді, ата-аналар, мектепке балаңыздың тәртіп бұзушылығына
2 отбасыға – «Балаңыз сабақтан кейін кешігіп жатыр. Сыныптастарына
Осы жерде шешім қабылдауға көп ықпал еткен кім ,«ата-аналар»
Талқылау: 
«Есімдер тарихы…» 
Екінші жаттығуымыз «Есімдер тарихы…» деп аталады. Оған ата-аналар ғана
Бала дүниеге келгенде шілдехана жасап, оған азан шақырып ат
Әр ата-ана баласына берілген есімінің тарихы жайлы жазбаша түрде
«Тілек айта білемін» 
Ата-аналарға баласына, мұғалімдерге игі тілектерін жолдайды.(ақ параққа жазып тақтаға
- Өмірдегі бар жақсылықты тілеймін! 
-Аспанымыз ашық болсын! 
-Бәріміз еліміздің мақтанышы болайық!.. 
Қорытындылау. Баланың ыстық-суығына күймейтін, жақсылығына сүйінбейтін ата-ана жоқ шығар.
Ендеше, ата-аналар қолымыздағы алтынымызды жақсылап тәрбиелейік және біздер олардың
Семинар-тренинг «Мен сені түсінуге тырысамын…» 
Мақсаты: Бала тәрбиесінде ата-ананың алатын орнының ерекше екенін түсіндіру;
Қажетті құрал жабдықтар: семинар бағдарламасы, шарлар, бала тәрбиесіне арналған
Сабақтың түрі: семинар-тренинг 
Сәлеметсіздер ме, құрметті қонақтар!Бүгінгі сіздердің назарларыңызға ұсынылғалы отырған «Мен
Сіздермен бас қосып пікір алысумыздағы мақсатымыз – ата-ана мен
- Есіміңіз кім-Балаңыздың есімі- Балаңыздың жағымды қылығы (ата-анасы) 
Жүргізу барысы: 
1.Баяндама «Жанұядағы тәрбиенің ерекшеліктері». 
2.Баяндама төңірегінде пікір алысулар және ата-аналарға сұрақтар қойылып, мәселелер
3. «Жанұя бақыты» жаттығуы 
5. «Диаграмма құрастыру» жаттығуы 
6. Жаднама тарату. 
7.Қорытындылау. «Тілек шамы» жаттығуы 
Психотренинг 
«Жанұя бақыты» 
Мақсаты: ата-ананың бала тәрбиесіндегі қарым-қатынасы туралы түсініктер беру арқылы
Сабақтың әдіс-тәсілі: сұрақ-жауап, топпен жұмыс, шығармашылық жұмыс. 
Қажетті нәрселер: ақ қағаздар (А4) фломастерлер,қалам,май шам,ватман қағаз, шар. 
Тренинг бағдарламасы: 
Психолог: Бүгінгі біздің отырысымыз ерекше болады деген үмітпен тренингті
«Жанұя бақыты» атты тренингімізді бастайық. Тренингтің шарты :«Бақытты жанұя»
Ол қандай жанұя?» деген сауал бойынша өз ойларыңызды білдірсеңіздер. 
«Диаграмма құрастыру» жаттығуы 
Отбасы – сыйластық, жарастық орнаған орта. Отбасы – бала
Нұсқау: Дөңгелек шеңберді 24 сағатқа бөліп, оқушының, ата-ананың бір
Ата-анаға: 
1. Ұйқыға 
2. Мектепке 
3. Отбасымен қарым-қатынасқа 
4. Үйірмеге 
5. Достарына 
6. Үй шаруасына 
7. Жалғыз болуға 
Диаграмманы қорытындылау 
VІ.Қорытындылау. 
«Тілек шамы». 
Мақсаты: тренинг туралы пікірлерін ортаға салу. 
«Міне, қоштасатын да сәт жетті. Біз сіздермен жанұядағы ата-ана
Ата- аналардың, қатысушылардың тілектерімен бүгінгі жұмысты қорыту. 
«Ата-ана махаббаты» тренингі. 
Мақсаты: Ата-ана мен баланың арасындағы қарым-қатынастың ерекшеліктерін психологиялық жаттығулар
Көрнекіліктері: Тақырып, қағаздар, орамал, түрлі түсті қалам, ақ парақтар. 
Тренинг бағдарламасы: 
1.Есімдер аллитерациясы. 
2.. «Біз біргеміз!» жаттығулар. 
3. «Жарнама!» ойыны. 
4. «Тілек шамы». 
Тренинг барысы: 
1. Ата-аналарды тіркеу. 
Жас едем өмірге еркін бойламағңан, 
Күні ертең не боларын ойламаған. 
Шарықтап кетсем дағы қанат қағып, 
Өзіңдей қамқор әке қайда маған. 
Есен-аман жүрмісің, асыл ана, 
Уақыт өрнек салған ба шашыңа да? 
Қуандың ба, сағынып, атқан таңға, 
Мұңайдың ба, қамығып батқан күнге, асыл ана!-дей келе ата-аналарымызды
2. Есімдер аллитерациясы. 
Мақсаты: Ата-аналарды бір-бірімен таныстыру. 
Шарты: Әр отбасынан бір адам осы жерде отырған отбасы
Әр отбасының сөзінен кейін қалғандары үш рет қол соғып
- Сіздің есіміңізді, жақсы қасиетіңізді айтып жатқанда қандай сезімде
- Өзіңіз қазіргі кезде қандай көңіл-күйде отырсыз? 
3. « Біз біргеміз!» жаттығулар 
Мақсаты: Отбасындағы қарым –қатынасты нығайтуға өзара түсінушілікте ата-аналар мен
«Қолынан танып біл!» 
Көздері байлаулы әкелері балаларын тауып алулары керек. 
Талдау: 
1.Сізге балаңызды табуға не көмектесті? 
2.Балаңыздың қолынан ұстағанда не сезіндіңіз? 
. 
«Жарнама!» 
Әкелер суретті бір-бірімен ақылдаспай салады. Айналысатын кәсібі, отбасының эмблемасы
Талдау: 
1. Сіздің бастаған суретіңіз ойыңыздан шықты ма? 
2. Алға қойған мақсатқа жету үшін кедергі болды ма? 
Әр отбасының салған суреттерін талқылауға уақыт беріледі. 
4. «Тілек шамы». 
Мақсаты: тренинг туралы пікірлерін ортаға салу. 
-Құрметті ата-аналар, балалар. Біз сіздермен жанұядағы ата-ана мен балалар
2.3.« Ата-аналар және балалармен өткізілетін жаттуғылар 
Пілдің аяғы» жаттығуы 
Мақсаты: ата-аналармен және балалардың дене деңгейінде өзара әрекеттесу; өзара
Топ қатысушылары жұптарға бөлінеді (ата-ана- бала). Олардың біреуі өзін
Менің және анамның қолы. 
Мақсаты: Ең алдымен дене және эмоционалды есте сақтауға сүйене
Бала-ата-ана жұптарына бір-бірлеріне қарама-қарсы тұрып және жүргізушінің айтқанын орындау
Бір-бірлерімен сұқ саусақтарымен «Сәлемдесу» 
Шынтақтарымен бір-бірлерінің шынтақтарын сипалау. 
Ортаңғы саусақтар көмегімен күш сынасу. 
Серіктестің біреуі алақанымен екінші қатысушының бармағын ұстап тұру қажет.
Бір-бірлерімен шынтақпен қоштасу. 
Сабақта жаттығу тек сол қолмен орындалады. Үй тапсырмасы ретінде
Бала денесі суретін бірлесіп салу 
Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағы демократиялық қарым-қатынасты нығайту, баланың
Жаттығу бала-ата-ана жұптарында жүргізіледі. Еденге 1,5 метр көлеміндегі обой
«Көліктер» 
Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағы физикалық контактіні реттеу, тактильді
Жаттығу жұппен жүргізіледі: ата-ана және бала. Бала «көлік» рөлінде
«Ия-жоқ» өзін қабылдауға арналған жаттығу 
Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерін қабылдауды
Ата-аналар мен балалар бір-бірлеріне иықтарымен сүеніп кілемнің үстінде отырады.
Жаттығудан кейін талдау жасалады: «ия» немесе «жоқ» сөздерінің қайыссын
Бірлесіп сурет салу 
Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерін қабылдауларын
Қатысушыларға жұпта бір қаламмен сурет салу ұсынылады, бірақ өзара
Аяқтап болғаннан кейін әр жұп өз шығармасы туралы әңгімелейді: