Avtoterbelisler. So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli).

¯ JOYBAR TIYKARINDA OQITIW TEXNOLOGIYASI

 

PEDAGOGIKALIQ ANNOTATSIYA

Айымбетова Анаргул Хикметуллаевна

НМПИ академик лицей

Pa`nnin` ati`: “Fizika”

Temani`n` ati`: Avtoterbelisler. So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli). Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler. O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.

Qatnasi`wshi`lar: Licey oqi`wshi`lari`

Oqi`ti`wdi`n` maqseti: oqi`w kursi` boyi`nsha iyelegen bilimlerin teren`lestiriw maqsetinde  so`nbeytug`i`n elektromagnit terbelisler boyi`nsha bilim ko`nlikpelerin qa`liplestiriw

Rejelestirilip ati`rg`an oqi`w na`tiyjeleri: So`nbeytug`i`n terbelisler generatori` haqqi`nda tu`sinikti qa`liplestiriw, O`zgermeli tok ha`m oni` si`patlaytug`i`n shamalar menen tansti`ri`w, joybar mazmuni`na qarap, mashqalani` aji`ratadi` ha`m oni` sheshiw wazi`ypalari`n belgileydi; mashqalani` sheshiw jollari`n ha`m qurallari`n tabadi`; o`z jumi`si`n rejelestiredi; mag`li`wmatlardi` izlew, sistemalasti`ri`w ha`m analizlewdi biledi.

Joybarlasti`ri`w xi`zmeti boyi`nsha to`mendegi a`meliy ko`nlikpelerge iye boladi`: mashqalani` payda etiw ha`m wazi`ypalari`n ani`qlaw; wazi`ypalardi` a`melge asi`ri`wda usi`llardi` tan`law ha`m olardan paydalani`w; o`z jumi`si`n; mag`li`wmat dereklerin ani`qlaw, sistemalasti`ri`w ha`m analizlew; na`tiyjelerdi talap da`rejesinde ra`smiylestiriw ha`m kerekli ko`riniste islep shi`g`i`w.

Oqi`wshi`lar proektti tabi`sli` ori`nlawi` ushi`n biliwleri lazi`m bolg`an tayani`sh bilim ha`m ko`nlikpeler to`mendegilerden ibarat:

 To`mendegi tayani`sh bilimlerdi biliwi kerek: elektromagnit terbelisler, erkin ha`m ma`jbu`riy terbelisler, terbelislerdi xarakterleytug`i`n shamalar: terbelis da`wiri, terbelis jiyiligi, terbelis amplitudasi`, tsikllik jiyilik, fazalar haqqi`nda biliwi kerek.

 To`mendegi ko`nlikpelerge iye boli`wlari`: elektromagnit terbelis ten`lemelerin qollani`p ma`seleler sheshiw usi`llari`n; toparda jumi`s islew; birgelikte oqi`w ta`rtip qag`i`ydalari`n.

Tu`rleniw belgileri boyi`nsha proektke xarakteristika: 

- mag`li`wmatli`;

predmet ha`m mazmuni` jag`i`nan ko`lemi:

- bir bap boyi`nsha paydalani`wshi` monoproekt;

qatnasi`wshi`lar sani`:

- topar oqi`wshi`lari` 4 isshi toparg`a bo`linip, ha`r bir isshi toparda 7-8 oqi`wshi`dan boli`wi`;

ori`nlaw mu`ddeti:

- orta mu`ddetli.

Proektti ori`nlaw ta`rtibi: oqi`wshi`lardi`n` auditoriyadan ti`sqari` jumi`slari`nda ori`nlanadi`, a`meliy sabaqta usi`ni`ladi`. Proekt o`nimi a`meliy sabaqta oqi`wshi`lar ha`m pedagog ortasi`nda belgilengen ku`nde a`melge asi`ri`ladi`.

Proekttin` bahalani`wi` – isshi topar ta`repinen ori`nlang`an jumi`s to`mendegishe bahalanadi` (topardi`n` ha`r bir ag`zasi` ushi`n): oqi`wshi`lar ta`repinen ori`nlang`an proekt ushi`n mag`li`wmat toplaw (maks. ball – 8); esabat (maks. ball – 2); proekt prezentatsiyasi` ha`m oni` qorg`aw protsessi  (maks. ball –  5).

Proekt tiykari`nda oqi`ti`w basqi`shlari`.

Tayarlaw basqi`shi`: proekt penen tani`si`w, auditoriyadag`i` sabaq waqti`nda oqi`wshi`lar xi`zmetin sho`lkemlestiriw

Proektti ori`nlaw basqi`shlari`: auditoriyadan ti`sqari`

Juwmaqlawshi` basqi`sh: proekt prezentatsiyasi`, proekt ha`m auditoriya sabag`i`nda oqi`wshi`lardi` bahalaw

Proekt tiykari`nda oqi`ti`wdi` basqari`w: auditoriyadan ti`sqari`da

Oqi`ti`w modeline qi`sqasha xarakteristika

Proekt tiykari`nda oqi`ti`w protsessinde to`mendegiler qollani`ladi`:

 Oqi`ti`w usi`llari`: proekt du`ziw usi`li`, tekst ha`m mag`li`wmat derekleri menen islesiw, prezentatsiya;

 Oqi`ti`w formalari`: kishi topar;

Oqi`ti`w qurallari`: proekt tapsi`rmasi`, metodikali`q ko`rsetpeler, kompyuter texnologiyalari`.

OQI`W PROEKTI:   

“Avtoterbelisler. So`nbeytug`ın terbelisler generatorı (tranzistorlı).

Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler. O`zgermeli tok ha`m onı sıpatlawshi shamalar” 

I. PROEKT TAPSI`RMASI`

KIRISIW . Fizikada avtoterbelisler tusinigin sheship biliw, olardi` sheshiw usi`llari`n biliw u`lken a`hmiyetke iye boli`p tabi`ladi`. A`meliyatta ha`r tu`rli ko`rinistegi avtoterbelisler menen ushari`swg`a tuwra keledi. Soni`n` ushi`n da oqi`wshi`larda bul temag`a tiyisli mag`li`wmat boli`wi` kerek

Proekt tiykari`nda sheshiliwi kerek bolg`an mashqala so`nbeytug`i`n terbelisler generatori` ha`m o`zgermeli tok boyi`nsha mag`li`wmat penen ta`miynlew

Oqi`w proekt temalari`:

1.    Avtoterbelisler.

2.    So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli).

3.    Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler.

4.    O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.

Proekttin` maqseti (ne ushi`n jarati`li`p ati`r): So`nbeytug`i`n terbelisler generatori` boyi`nsha mag`li`wmatnama islew

Proektti a`melge asi`ri`wdan erisiletug`i`n na`tiyje: Oqi`wshi`lar ma`jbu`riy terbelisler ha`m o`zgermeli tokti` xarakterleytug`i`n fizikali`q shamalar haqqi`nda mag`li`wmatqa iye boladi`.

Proektten paydalani`wshi`lar: fizika pa`ni oqi`ti`wshi`lari` ha`m de fizikani` u`yrenip ati`rg`an oqi`wshi`lar

Proekt shen`beri:

·           Ori`nlaw mu`ddeti: 4 ha`pte, proekt bo`limleri belgilengen grafik tiykari`nda;

·           Qatnasi`wshi`lar sani`: ha`r bir isshi toparda 7-8 oqi`wshi`dan boli`wi`  mu`mkin

·           Mag`li`wmatnamani`n` du`zilisi:

Kirisiw

1.    Avtoterbelisler.

2.    So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli).

3.    Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler.

4.    O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.

Paydalang`an a`debiyatlar dizimi

1. Ganiev A.G. «Fizika» Akademik litsey va kasbxunar kolledjlari ushun darslik. «Toshkent»-2003

2. Tursinmetov K.A «Fizikadan ma`seleler toplami».T-2001

3. Rimkevich A. «Fizika boyinsha ma`seleler jiynag`i». No`kis-1993

4. Kikoin I.K. Kikoin A.K.  «Fizika-»klass No`kis, «Bilim»-1991

5. Shaxmaev. N. M., Shaxmaev. S. N., Shodiev. D. Sh., «Fizika-11», No`kis, «Bilim»-1997

Proekt topari` qatnasi`wshi`lari`ni`n` wazi`ypalari`

1.    Mag`li`wmat deregin ani`qlaw, oni` ji`ynaw

2.    Mag`li`wmatti` tan`law ha`m sistemag`a keltiriw

3.    Mag`li`wmatnamani` ra`smiylestiriw

4.    Proekt haqqi`nda, na`tiyjeleri haqqi`nda awi`zeki mag`li`wmat tayarlaw

5.    Esabat tayarlaw

II. OQIWSHILAR USHIN METODIKALIQ KO`RSETPELER

Proekt du`ziw xızmetin basqıshpa-basqısh orınlaw ushın ko`rsetpe

1. Tayarlaw basqi`shi`

1.1. Proekt temasın tan`lan`, a`hmiyetin tiykarlan` ha`m sheshiwiniz kerek bolg`an mashqalanı qa`liplestirin`

1.2. Proekt maqseti, predmeti, ob`ekti ha`m wazi`ypalari`n belgilen`

1.3. Proektlestiriw tu`rleri ha`m sheshiliwi lazi`m bolg`an tapsi`rmalardi` tayarlan`. Olardi` sheshiw usi`llari` ha`m qurallari`n tan`lan`

1.4. Proekt temasi`na tiyisli mag`li`wmat derekleri menen tani`si`n`

2. Oqi`w protsessin rejelestiriw basqi`shi`:

2.1. Maqsetke erisiw izbe-izligin islep shi`g`i`n`.

2.2. Is rejesin du`zin` (joybardi` islep shi`g`i`w, oni` tayarlaw, esabatti` du`ziw, tapsi`rmalardi` qatnasi`wshi`lardi`n` arasi`nda bo`listiriw, olardi` ori`nlaw ha`m tayar halg`a keltiriw mu`ddetin belgilen`).

Joybar orinlaniwnin` is rejesi

Qatnasıwshının` F.I.Sh	Tapsırma	Xi`zmet tu`ri	Tayar o`nim ko`rinisi	Orınlanıw mu`ddeti
*	Avtoterbelisler.	Mag`li`wmatlar deregni tan`law, mag`li`wmatlardi` toplaw, sistemalasti`ri`w.		3-ku`n
*	So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli).	Mag`li`wmatlardi` tekst, keste, sxemalar ko`rinisinde ra`smiylestiriw	Tekst, sxema	3-ku`n
*	Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler.	Ko`rsetilgen ta`rtip tiykari`nda esabat tayarlaw		3-ku`n
*	O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.	Ko`rsetilgen ta`rtip tiykari`nda esabat tayarlaw	Esabat	3-ku`n
*	MS Power Pointda joybar prezentatsiyasi`n tayarlaw	Ko`rsetilgen ta`rtip tiykari`nda prezentatsiya tayarlaw	Prezentatsiya	3-ku`n

III. bilim beriwdin` TEXNOLOGIyaliq kartasi

Bilim beriw formasi`. Jumi`s basqi`shlari`	Xi`zmet
	Oqi`ti`wshi`	Oqi`wshi`
1.Kirisiw (5 min.)	Sabaqti`n` temasi` ha`m maqsetin aytadi`, oqi`w sabag`i`ni`n` jumi`s ta`rtibi menen tani`sti`radi` Proekt mazmuni` ha`m oni`n` bolajaq qa`niygege ta`siri menen tani`sti`radi`. Proekt temasi`n ja`riyalaydi`: «Avtoterbelisler. So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli). Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler. O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar»
2. Tiykarg`i` basqi`sh (70 min.)	Proekt temasi` boyi`nsha oqi`wshi`lar bilimin aktivlestiredi: blits-soraw o`tkizedi. Proekt tapsi`rmasi`n beredi. Oni`n` menen tani`si`wi`n ha`m tu`siniwin sho`lkemlestiredi. Mag`li`wmatlar deregin, oni` ji`ynaw  ha`m analizlew jollari`n aytadi`. Proekt jumi`si` na`tiyjelerin bahalaw kriteriyalari` menen tani`sti`radi`	Sorawlarg`a juwaplar beredi, proekt tapsi`rmasi`, bahalaw kriteriyalari` menen tani`sadi`
	Proekt toparlari`n payda etiw ha`m proekt temasi`n tan`law iskerligin asi`radi` Toparlarda islew qag`i`ydasi`n tu`sindirip, tapsi`rma beredi: Ø   Proekt jumi`si` wazi`ypalari`n ani`qlaw ha`m oni` qatnasi`wshi`lar ortasi`nda bo`listiriw; Ø   Proekt jumi`si` ta`rtibin islep shi`g`i`w; Ø   Proekt wazi`ypalari`n ori`nlaw joli`n ha`m qurallari`n tan`law, Ø   Oni`n` na`tiyjelerin ra`smiylestiriw ha`m prezentatsiya etiw Proekt is rejesin du`ziw	Toparlarg`a birlesedi, temani` tan`law boyi`nsha juwmaq shi`g`aradi` . toparlarda proekt jumi`si`n joybarlaw ha`m rejelestiriw boyi`nsha jumi`slardi` ali`p baradi`:  proektti ori`nlaw joli` ha`m basqi`shlari`n ani`qlaydi`, qatnasi`wshi`lar ortasi`nda wazi`ypalardi` bo`listiredi, proekt wazi`ypalari`n ori`nlawdi`n` joli`n ha`m qurallari`n , oni`n` na`tiyjelerin ra`smiylestiriw ha`m prezentatsiya qi`li`w jollari`n ani`qlaydi`. Is rejesin du`zedi.
3. Juwmaqlawshi` basqi`sh (5 min.)	Proekt tapsi`rmasi` na`tiyjelerin ani`qlaydi`, oqi`wshi`lar di`qqati`n proekt jumi`si` mazmuni` ha`m olardi` ori`nlaw ta`rtibine qaratadi`.	Esabatlari`n tapsi`radi`

	Auditoriyadan ti`sqari` jumi`s: ori`nlaw basqi`shi`
	1.Proekttin` ori`nlani`wi` 2.Mag`li`wmat-lardi`n` ji`ynali`wi` 3.Esabat tayarlani`wi` 4.Prezentatsiya tayarlani`wi`			Ma`sla`ha`t beredi, xoshametleydi, gu`zetedi, mag`li`wmat dereklerin izlewde ja`rdemler beredi, o`zi mag`li`wmat deregi boladi`, proekt jumi`slari` monitoringi ha`m qadag`alawdi` a`melge asi`radi`	Individual wazi`ypalarg`a muwapi`q jumi`slardi` ori`nlaydi`. Aktiv ha`m o`z betinshe isleydi, ha`r kim o`z wazi`ypasi`na muwapi`q ha`m  birgelikte: - tu`rli dereklerden mag`li`wmat ji`ynaydi`, analizleydi ha`m uli`wmalasti`radi`; - izertlewler o`tkizedi, esaplaw jumi`slari`n ori`nlaydi`; -zaru`rlikke    qarap ma`sla`ha`tlesedi; - arali`q na`tiyjelerdi talqi`laydi`; Ha`mme ali`ng`an na`tiyjelerdin` uli`wma ji`ynali`si` ha`m analizin o`tkizedi. Esabat du`zedi. Joybardag`i` jetiskenliklerdin` o`zin-o`zi bahalaw anketalari`n tolti`radi`.  Joybar jumi`si` na`tiyjeleri tapsi`ri`li`wi`n ra`smiylestiredi
	Auditoriya jumi`si`: juwmaqlawshi` basqi`sh
	1.Oqi`w sabag`i`na kirisiw	Joybarlar prezentatsiyasi`na ko`rsetpe beredi: toparlardi`n` ori`nlang`an joybarlari`n usi`ni`wi` reglamenti ha`m  izbe-izligin belgileydi. Bahalaw  normalari` ha`m  ko`rsetkishlerin esletedi. O`zara bahalaw kestelerin tarqatadi`
	2.Tiykarg`i` basqi`sh	Tapsi`ri`li`w baslani`wi`n dag`azalaydi`. Ha`r bir topar tapsi`ri`li`wi` juwmaqlari` boyi`nsha: -  mazmuni` boyi`nsha ani`qlawshi` sorawlar ha`m ha`r bir qatnasi`wshi`ni`n` roli haqqi`nda ani`q maqsetke qarati`lg`an sorawlar beredi; - kurslaslar sorawlari`na juwaplar waqti`nda quwatlaydi` ha`m  xoshametleydi					Toparlar o`z jumi`si` na`tiyjeleri haqqi`nda lektsiya oqi`ydi` ha`m olardi` belgilengen ta`rizde usi`nadi`. Sorawlarg`a juwap beredi
		Toparlardi`n` proekt prezentatsiyasi` analizi ha`m o`z-ara bahalawi`n sho`lkemlestiredi					Jama`a`t boli`p analizlew arqali`: prezentatsiya, ali`ng`an na`tiyje, proekt iskerligi na`tiyjelerin bahalaydi`
		Talabalar menen birge proekt u`stindegi jumi`s protsessi ha`m  juwmaqlari`n analizleydi, oratorlardi` xoshametleydi, o`z pikirlerin ani`q bildiredi, eger za`ru`r bolsa, ayri`m oqi`wshi`lardi`n` jetiskenlikleri ha`m qa`teleri haqqi`nda o`z pikirin individual bildiredi
Auditoriya jumi`si`: juwmaqlawshi` basqi`sh
1.      Oqi`w sabag`i`na kirisiw			Proektler prezentatsiyasi`na ko`rsetpe beredi: toparlardi`n` ori`nlang`an proektlerdi usi`ni`wi` reglamenti ha`m izbe-izliligin belgileydi. Bahalaw normalari` ha`m ko`rsetkishlerin esletedi. O`z-ara bahalaw kestelerin tarqatadi`
2.Tiykarg`i` basqi`sh			Prezentatsiya baslani`wi`n dag`azalaydi`. Ha`r bir topar tapsi`ri`li`wi` juwmaqlari` boyi`nsha: -  mazmuni` boyi`nsha ani`qlawshi` sorawlar ha`m ha`r bir qatnasi`wshi`ni`n` roli haqqi`nda ani`q maqsetke qarati`lg`an sorawlar beredi;  - kurslaslar sorawlari`na juwaplar waqti`nda quwatlaydi` ha`m xoshametleydi					Toparlar o`z jumi`si` na`tiyjeleri haqqi`nda lektsiya oqi`ydi` ha`m  olardi` belgilengen ta`rizde usi`nadi`. Sorawlarg`a juwap beredi
			Toparlardi`n` proekt prezentatsiya analizi ha`m o`z-ara bahalawi`n sho`lkemlestiredi			Ja`ma`a`t boli`p analizlew arqali`: prezentatsiya, ali`ng`an na`tiyje, proekt iskerligi na`tiyjelerin bahalaydi`
			Oqi`wshi`lar menen birge proekt  u`stindegi jumi`s prtsessi ha`m juwmaqlari`n tali`qlaydi`, ayi`ri`m oqi`wshi`lardi`n` jetiskenlikleri ha`m qa`te-kemshilikleri haqqi`nda o`z pikirin bildiredi
3. Juwmaqlawshi` bahalaw basqi`shi`			Proekt jumi`si`ni`n` tiykarg`i` na`tiyjelerin ani`qlaw boyi`nsha juwmaq shi`g`aradi`.     Ori`nlang`an jumi`sti`n` keleshektegi qollani`li`wi`na itibar qaratadi`.     Proekt tapsi`rmasi` u`stinde individual is na`tiyjelerine baha beredi. O`z-ara bahalawg`a juwmaq jasaydi`.    Proekt ha`m proektli ta`lim maqsetine erisiw da`rejesin analizleydi ha`m bahalaydi`    Sorawlarg`a juwap beredi			na`tiyjeler, protsess, o`zinin` ondag`i` qatnasi`n basqalar bahalari`n esapqa ali`p o`zi bahalaydi`

Avtoterbelisler. So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli). Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler. O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.

 

Joba:

1. Avtoterbelisler.

2. So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli).

3. Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler.

4. O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.

Sabaqtin` barisi:

I. Sho`lkemlestiriw - 2 minut

Auditoriyag`a kirip oqiwshilar menen sa`lemlesiw, auditoriya tazalig`in, oqiwshilardin` qatnasin ko`zden o`tkeriw.

II. U`yge tapsirma soraw - ____minut

O`tkendegi u`yge tapsirma temasi: «Terbelis konturindag`i elektromagnit terbelislerdi sipatlawshi ten`leme ha`m onin` sheshimi. Elektromagnit terbelisleri fazasi ha`m da`wiri (Tomson formulasi)»

III. Taza tema tu`sindiriw - ___minut

1. Avtoterbelisler.

Real terbelis sistemasindag`i ju`zege keliwshi erkin terbelisler ha`mme waqitta so`nedi. Sebebi terbelis sistemasinin` qarsilig`i sebepli energiyanin` bir bo`legi qaytarip bolmaytug`in ishki energiyag`a aylanadi ha`m a`tirapindag`i ken`islikke tarqaladi. Eger qanday da usil menen terbelis sistemasindag`i, onin` qarsilig`i saldarinan kemeygen energiyani toliqtiriw mu`mkin bolg`aninda, onda so`nbeytug`in terbelisler ju`zege keler edi. Bunday qurilmalar avtoterbelsiler sistemalari dep, al olarda ju`zege keliwshi terbelisler avtoterbelisler dep ataladi.

Ha`r qanday avtoterbelis sistemasi u`sh bo`limnen ibarat: a) terbelis sistemasinin` o`zi, b) energiya deregi, v) terbelis sistemasina energiyanin` beriliwin basqariwshi arnawli qurilma – «klapanlar».

«Klapannin`» jumisin terbelis sistemasi basqaradi. Terbelis sistemasi menen «klapan» arasindag`i baylanis «keri baylanis» dep ataladi.

Avtoterbelisler teoriyasi L. I. Mandel`shtam, N. D. Papaleksi, A. A. andronovlar jumislarinda islep shig`ilg`an. «Avtoterbelis» termini ilimge A. A. Andronov ta`repinen kiritilgen.

@ Sirtqi da`wirli ta`sir bolmag`anda da o`zinde da`wirli terbelisler payda etetug`in ha`m olardi qa`legenshe uzaq waqit dawam ettiretug`in sistemalar avtoterbelis sistemalari dep, al olarda ju`zege keletug`in terbelisler-avtoterbelisler dep ataladi.

Golland fizigi X. Gyuygens 1657-jili oylap tapqan mayatnikli saat en` ko`p tarqalg`an mexanikaliq avtoterbelis sistemasi bolip esaplanadi.

2. So`nbeytug`in terbelisler generatori (tranzistorli).

    Ha`zirgi zaman texnikasinda avtoterbelis sistemalari ken` tarqalg`an. Misal retinde sinusoidal` elektr terbelisleri avtogeneratorin ko`reyik. Bunday generatorlar turaqli tok energiyasin ha`r qiyli jiyilikli o`zgermeli tok energiyasina aylandirip beredi.

A`piwayilastirilg`an sxemasi su`wrette ko`restilgen avtogeneratorda «klapan» rolin tranzistor atqaradi. Tranzistordin` emmiter o`tiwi katushka arqali terbelis konturi menen induktiv baylanisqan. Bul katushka keri baylanis katushkasi dep ataladi. Generatordi jalg`ap elektron ostsillograf ja`rdeminde terbelis konturinda elektr terbelislerinin` payda bolg`anlig`in  ko`riw mu`mkin.

Avtogeneratordin` islewin to`mendegishe tu`sindiriw mu`mkin. Shinjir tutastirilg`anda tranzistor arqali  tok impul`si o`tip, terbelis konturinin`  kondensatorin zaryadlaydi, na`tiyjede konturda

jiyilikli erkin elektr terbelisleri ju`zege keledi. 

Avtoterbelis tranzistorli generatordin` terbelmeli konturinda, turaqli kernew dereginin` energiyasi esabinan payda boladi. Generatorda tranzistor, yag`niy emitterden, bazadan ha`m kollektordan turatug`in ha`m eki p-n o`tislerge iye bolatug`in du`zilis qollaniladi. Konturdag`i terbelis emitter menen baza arasindag`i kernewdin` terbelisin payda etedi; olar o`z gezeginde terbelmeli kontur shinjirindag`i tokti basqaradi (keri baylanis). Kernew dereginen konturg`a energiya beriledi, bul energiya konturdag`i rezistorg`a sarp etiletug`in energiyani toliqtiradi (kompensatsiyalaydi).

Tranzistorli generatorlar ko`pshilik radiotexnikaliq du`zilislerde: radiopriemniklerde, jetkerip beriwshi radiostantsiyalarda, ku`sheytkishlerde ha`m t.b. ken`nen qollaniladi. Olar ha`zirgi zamang`i elektronli esaplaw mashinalarinda da ken`nen qollaniladi.

3. Ma`jbu`riy elektromagnit terbelisler.

Terbelis sistemasindag`i da`wirli o`zgeriwshi sirtqi kernew ta`sirinde ju`zege keletug`in terbelisler ma`jbu`riy terbelisler dep ataladi.

Ma`jbu`riy terbelisler turmista ko`p ushirasadi. Jumis atqaratug`in barliq mashinalardin` korpuslari ha`m olar ornatilg`an ultanlar ma`jbu`riy terbelisler jasaydi. Elektron nurli trubkasindag`i elektron nuri da ma`jbu`riy terbelisler jasaydi.

Ma`jbu`ri etiwshi kernew ha`r qanday nizam boyinsha o`zgeriwi mu`mkin. Biraq biz, tek garmonikaliq nizamliliq boyinsha o`zgeriwshi mina:

kerenew ta`sirinde terbelis sistemasindag`i ju`zege keletug`in mu`jbu`riy terbelislerdi u`yrenemiz.

Ma`jbu`riy elektromagnitlik terbelislerge sinusoidal` nizam boyinsha o`zgeriwshi ha`m sanaatta, awil xojalig`inda ha`m de ku`ndelikli turmista qollanilatug`in o`zgermeli tok misal bola aladi.

Terbelis konturin o`zgermeli jiyilikli generatorg`a tutastiramiz. Terbelis konturindag`i ha`m ma`jbu`r etiwshi EQK generatorindag`i terbelislerdi baqlaw maqsetinde shinjirg`a qos nurli ostsillografti tutastiramiz (a-su`wret). Ostsillograftin` on` klemmalarina ma`jbu`r etiwshi kernew dereginen, al shep klemmalarina terbelis konturinan kernew beremiz. Ostsillogrammalardi salistirip, ma`jbu`riy terbelisler jiyiligi ma`jbu`r etiwshi kernewdin` jiyiligine ten` ekenligin ko`remiz (ostsillograf ekranina birdey sandag`i do`n`esler ha`m oyislar jaylasadi). Ma`jbu`r etiwshi kernewdin` jiyiligi o`zgerse, ma`jbu`riy terbelislerdin` jiyiligi de o`zgeredi.

Ta`jiriybeler ma`jbu`riy terbelislerdin` jiyiligi ma`jbu`r etiwshi terbelislerdin` jiyiligine ten` ekenligin ko`rsetedi.

Ekinshi ostsillogramma – bul, konturdag`i tok ku`shinin` ostsillogrammasi. Bul ostsillogrammalardi u`yreniw, olardin` fazalari boyinsha jiljiwg`a iye ekenligin ko`rsetedi (b-su`wret). Demek, konturdag`i toktin` ma`jbu`riy terbelisleri menen ma`jbu`r etiwshi kernew terbelisleri,  fazalar ayrmasina iye. Eger ma`jbu`r etiwshi kernew  nizami boyinsha o`zgerse, toktin` ma`jbu`riy terbelisleri  nizami boyinsha o`zgeredi.

4. O`zgermeli tok ha`m oni sipatlawshi shamalar.

U`ydegi jaqtilandiriw setindegi, zavodlardag`i ha`m fabrikalardag`i o`zgermeli tok, ma`jbu`riy elektromagnitli terbelisler boladi. Tok ku`shi ha`m kernew waqittin` o`tiwi menen garmonikaliq nizam boyinsha o`zgeredi. Sanaattag`i o`zgermeli toktin` jiyiligi 50 Gts ke ten`. Bul, bir sekund dawaminda toktin` 50 ret bir ta`repke ha`m 50 ret ekinshi ta`repke aqqanin ko`rsetedi.

Jaqtilandiriw setindegi rozetkalarda o`zgermeli kernewdi elektrostantsiyadag`i generatorlar payda etedi. Turaqli magnit maydaninda aynaliwshi simli ramkani o`zgermeli tok generatorinin` en` a`piwayi modeli sipatinda qarawg`a boladi.

Biz bunnan bilay shinjirlarda sinusoidal yamasa kosinusoida nizami boyinsha  jiyiligi menen garmonikaliq o`zgeretug`in kernewdin` ta`siri astinda bolatug`in ma`jbu`rriy elektromagnitli terbelislerdi u`yrenemiz:

 yamasa

bunda -kernewdin` amplitudasi, yag`niy bul, kernewdin` moduli boyinsha maksimum ma`nisi.

Eger kernew  jiyiligi menen o`zgerse, onda shinjirdag`i toktin` ku`shi de sonday jiyilik penen o`zgeredi. Biraq tok ku`shi terbelisleri kernew terbelislerine fazasi boyinsha da`lme-da`l keliwi minnetli emes. Sonliqtan, uliwma jag`dayda qa`legen waqit momentindegi tok ku`shi (tok ku`shinin` bir zamattag`i ma`nisi) to`mendegi formula boyinsha aniqlanadi:

bunda -tok ku`shinin` amplitudasi, yag`niy tok ku`shinin` moduli boyinsha maksimum ma`nisi, al -tok penen kernew terbelisleri arasindag`i fazalar ayirmasi (jiljiwi).