Қазақ әдебиетінен тірек сызбалар

Қазақ әдебиетіне арналған тірек – сызбалар мен кестелер

                                   Алғы сөз

   Әдебиет – ең алдымен , адамды зерделейтін пән. Олай дейтін себебіміз, әдеби шығармаларды оқу арқылы жақсылықты үйреніп, жамандықтан жиреніп, адамның мінез –құлқының қалыптасуына, айналаны танып – білуіне, адамгершілік қасиеттерінің орнығуына септеседі. Міне, осы бағытқа бейімдейтін көмекші құралдың бір түрі – тірек – сызбалар мен кестелер.

   Ұсынылып отырған тірек сызбалар мен кестелер 7- сыныпқа арналған «Қазақ әдебиеті» оқулығының бағдарламасы бойынша құрастырылды.

   Осы құралдың құрастырудың мақсаты – мемлекеттік стандартты орындау. Оқушылар шығармалар мазмұнымен танысып қоймай, көркем мәтінді талдаудың қыр – сырына қанық болады. Әртүрлі кестелерді толтыру арқылы тақырыпты меңгеруді, салыстыруды, саралауды, сипаттауды, топтастыруды, жүйелеуді үйренеді.

Халық ауыз әдебиеті түрлері
Тұрмыс – салт жырлары	Эпикалық жырлар	Лиро – эпостық жырлар	Тарихи жырлар	Айтыс тар	Мақал – мәтелдер, жұмбақ, жаңылт паш тар	Ертегі лер

Әдебиет теориясы
Драма	Эпос	Лирика
адам	Оқиға	сезім

Эпос
Орта көлемді	Шағын көлемді	Кең көлемді
Повесть, поэма	Миф, аңыз, ертегі, мысал, әңгіме, новелла, очерк, фельетон	Роман, роман - эпопея

«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры

Лиро – эпостық (ғашықтық) жырлардың батырлық эпостан басты – басты үш айырмашылығы.
«Ғашықтық дастандардың өзекті тақырыбы – екі жастың бақытқа жету жолындағы тартысы, қасірет – зары, махаббаты.»	«Рулық қарым – қатынастар, тұрмыс – салт, әдет – ғұрып ғашықтық жырлардың фабуласына заңды түрде қабысады.»	«Ғашықтық жырларда образдар реалистік түрде сипатталады.»
Мұхтар Әуезов

Жыр мазмұны бойынша кейіпкерлерге мінездеме беріңдер.

Кейіпкерлер	Мәтін бойынша	Менің ойым
Қарабай
Сарыбай
Ай, Таңсық
Айбас
Қозы, Баян
Қодар

Жырдағы қолданысына қарай берілген тілдік бірліктердің мағынасын жазыңдар.

Қыдыр  қону....................................................................................................

Буаз марал .....................................................................................................

Сөзің шалыс - .................................................................................................   

Дінін сату - ......................................................................................................

Кір жуып, кіндік кескен жер - .......................................................................

Сауын айту - ...................................................................................................

Ұйлықты - ........................................................................................................

Естірту– қазаға ұшыраған адамның қайғылы хабарын оның жақын туыстарына хабарлау рәсімі. Ауыр қаза, қайғылы оқиғаны жанашырларына, ел-жұртына өлеңмен Естірту дәстүрі қазақ халқында ертеден бар. Ардақты азаматы не батыр-бағланы өлген үйдің жанкүйер жақын, туыстарын азалы хабарға дайындап, әзірлеп алу үшін естірту, көбінесе, “Аққу ұшып көлге кетті, сұңқар ұшып шөлге кетті, ол адасып кеткен жоқ, әркім барар жерге кетті” деген сияқты салыстырулар түрінде болған. Ауыз әдебиетінде естіртудің мол ұшырасуы қазақ халқының жан дүниесінің тазалығын, қайғы көріп, қаралы болғанға қабырғасы қайысып, ауыртпалықты бірге көтерісетінін танытады.

Қоштасу, қоштасу өлеңі– қазақтың дәстүрлі салт жыры.Ел -жұртымен, туған туысымен, сүйген жарымен, ата-анасымен, жүйрік атымен, қыран құсымен, т.б. Қоштасу бар. Қоштасу өлеңі эпос, дастандарда көп кездеседі. “Қозы Көрпеш – Баян сұлу ” жырындағы Таңсық қыздың “Балталы, Бағаналы ел аман бол” деп басталатын Қоштасуы ел арасында кең тараған.

 М.Әуезовтың жіктемесі бойынша Қоштасу жырлары:
а) жермен, елмен Қоштасу (Ай, Таңсық өлеңдері);
ә) Сарыарқамен Қоштасу (Күдері Қожаның Қарқаралыдан кетерде айтқаны);
б) өмірдің өткен шағымен Қоштасу (Сабырбай ақынның қызы Қуандыққа айтқан сөздері, Кемпірбайдың Әсетпен қоштасуы;
в) Өтіп бара жатқан заманмен Қоштасу (Қаратоқа Есет бидің еңкейген шағындағы өлеңі, Тезек төренің “Сексен” деген әні) сияқты түрлерге бөлінеді.

Шешендік сөздер

 

Тапсырманы дәптерге жазбаша орындаңдар.

Мәтін бойнша	Оқушы талдауы
Бірлігі кеткен ел жаман
Егесіп өткен ер жаман
Белсеніп шапқан жау жаман
Серпілмеген қайғы жаман

Сызбаны толтырыңдар

 

     Мәтіннен Әйтеке бидің тапқырлығын, ақылдылығын, ділмарлығын байқататын сөздерді тауып жаз.

Тапқырлығы:
Ақылдылығы:
Ділмарлығы:

                                                                            Кім?

Несімен                         Қазыбек би

әйгілі?                                                                                Қандай?  

                                                 Не істеді?

 

Махамбет Өтемісұлы өлеңдерінің тақырыбы

Батырлық ерлік туралы	Көтерілісті,соғысты сипаттай тын өлеңдері	Истатай туралы өлеңдері	Өзі туралы өлеңдер	Үстем тап өкілде рі,хан-сұлтандарға айтқан өлеңдері	Толғау тектес өлеңдері
«Ер болып туған соң...», «Ереуіл атқа ер салмай», «Беркініп садақ асынбай», «Біз ер едік», «Атадан аруақты ер туса».	«Соғыс», «Тілек», «Әй,Махамбет,жолдасым», «Толарсақ тан саз кешіп».	«Тайманның ұлы Исатай», «Исатай деген ағам бар», «Кел, кетелік», «Мінгені Исатайдың ақтабан-ай».   «Қызғыш құс», «Мен,мен,мен едім», «Мұнар күн», «Жабығу», «Мінкен ер», «Тарланым», «Арыстан кім одан өткен?» «Жақия».	«Сөйлесем дауысым аңқыған, «Шамдансам,шалқамнан түсер асаумын», «Арғымаққа оқ тиді», «Мен сұңқардан туған құмаймын», «Мен тауда ойнаған қарт марал», «Менің атым-Махамбет», «Егескендей ер болса».	«Міне алма ған алаға», (Жәңгір ге) «Жәңгірге айтқа ны», «Махамбеттің Байма ғамбет сұлтанға айтқа ны».	«Орай да борай қар жауса», «Арғымақтың баласы», «Еменнің түбі сары бал», «Жалған дүние», «Желп-желп еткен ала ту».

М.Өтемісұлы  «Тарланым»   Кестені толтырыңдар.

Мәтіннен үзінді	Теңеу	Портрет	Ритори калық сұрау	Аллите ра ция	Ассо нанс
Керіскедей шандозым, Құландай ащы дауыстым, Құлжадай айбар мүйіздім!
Тереңнен көзін ойдырған, Сұр жебелі оғына Тауықтың жүнін қойдырған. Маңдайын сары сусар бөрік басқан, Жауырынына күшіген жүнді оқ шанышқан.
Садағына сары жебені салдырған, Садағының кірісін Сары алтынға малдырған.
Таудан мұнартып ұшқан, тарланым, Саған ұсынсам қолым жетер ме? Арызым айтсам өтер ме?
Айғайласа белдік байланған, Астана жұртын айналған, Атына тұрман болсам деп, Жұртына құрбан болсам деп...

       Махамбет лирикасының қайнар көзі: халық ауыз әдебиеті, шығыс әдебиеті, жыраулық поэзия.

Ұйқас түрі:	Буын саны:	Поэтикасы	Өлеңдерінің тақырыбы:	Ақын лексикасы:
Қара өлең, ерікті, аралас, шұбыртпалы, кезекті ұйқас	11 буынды,7 буынды, 7-8 буынды, аралас буынды.	Эпитет, метафора, теңеу, риторикалық сұрақ, ассонанс, аллитерация, элегия.	Ел, халық жайы, замана және адам.	Жер су атаулары, туыстық атауы, қару – жарақ, қоғамдық – әкімшілік мәңге ие атаулар, жаңа, ерекше сөздер мен тіркестері.

 

Кестені толтырыңдар.

Абайдың отбасы	Абайдың өлеңдері	Әндері	Аудармалары	Абайдың орыс достары

«Қаңсонарда бүркітші шығады аңға» өлеңі бойынша кестені толтырыңдар.

Теңеу	Эпитет	Метафора

Сұрақтарға жауап жазыңдар.

	Сұрақтар	Жауаптар
1	Аңшылық өнеріне байланысты қандай аң- құстарды білесің?
2	Аңшы болу үшін не керек?
3	Аңшылық кәсіп пе, әлде өнер ме?
4	Бүркіт туралы қандай мақал – мәтел білесің?

«Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа»  Өлеңдегі ақынның көңіл  күйін, өз көңіл күіңді саралап көріңдер. Мына үлгіні басшылыққа алыңдар.

Ақынның көңіл күйі	Өлеңдегі адамдардың көңіл күйі	Өз көңіл күйің

«Бәйшешек бақшасы», «Шын бақтың айнасы»

Әңгімелері

«Әділ-Мария»

«Еңлік Кебек»1891 «Қалқаман- Мамыр»1888 «Нартайлақ- Айсұлу»,«Ләйлі-Мәжнүн»

Кітаптары

Лев Толстой:«Асархадон патша»,«Үш сауал». А.Пушкин:«Дубровский», «Боран»

«Барша қырғыз-қазақ білімділеріне ашық хат», «Түрік,қырғыз,қазақ һәм хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарты».

«Ажалсыз әскер», «Жастық», «Шын сырым», «Анадан алғаш туғанымда».

Мақала

Роман

Поэмалары

Әндері

Прозасы

Аудармасы

Шәкәрім Құдайбердіұлы

                                    

	Поэзиясы
	Өлеңдері
	«Ашу мен ынсап», «Дүние мен өмір», «Сен ғылымға», «Мұтылғанның өмірі», «Мақтау мен сөгіс», «Ақындарға», «Жастарға», «Мал жимақ», «Бостандық туы жарқырап», «Жас өтті тынымсыз».

 

Кестені дәптерлеріңе толтырыңдар.

Логикалық модель

Сөз төркінін тану        Түсіндірме күнделігі

Мәтіндегі сөз	Менің түсінігім
милләт пақыр хақың

 

«Аттандыру», «Алғадай туралы әрбір ой» өлеңдеріне ортақ кейіпкер -  Алғадайдың бейнесін сипаттап беріңдер.

Берілген үш өлеңнен көркем айтылған жолдарды мына үлгі бойынша теріп жазыңдар.

Аттандыру	Алғадай туралы әрбір ой	Атаның әлдиі

Мына бағыт бойынша дәптерлеріңе «Бандыны құған Хамит» әңгімесіне сатылай кешенді талдау жасаңдар.

Тақырыбы: ..................................................................................................

Идеясы: .........................................................................................................

 

Басталуы

Дамуы

Шиеленісуі

Шарықтау шегі

Шешімі

Кейіпкерлер әлемі: .........................................................................................

Негізгі кейіпкерлер: .......................................................................................

Қосалқы кейіпкерлер: ....................................................................................

«Ақ әлем»: .......................................................................................................

«Қара әлем»: ....................................................................................................

Тәрбиелік мәні: ................................................................................................

Ілияс Жансүгірұлы

Жылдар	Оқиғалар
1894 жыл 14 мамыр	Талдықорған облысы, Ақсу ауданында дүниеге келген.
1919 жыл	Ташкенттің 2 жылдық мұғалімдік институтында оқиды.
1928 жыл	«Сағанақ» атты тұңғыш кітабы жарық көреді.
1925-1928 жылдар	Мәскеудегі журналистика факультетінде оқиды.
1928 жыл	«Еңбекші қазақ» газетіне қызметке жіберіледі.
1932 жыл	Жазушылар одағын ұйымдастыру комиссиясының төрағасы.
1934 жыл	Жазушылар одағының алғашқы төрағасы.
1934-1937 жылдар	«Қазақ» саяси баспасының редакторы.
1937 жыл	Саяси айыппен тұтқындалды.
1938 жылы 26 ақпан	Қуғын-сүргін құрбаны болды.
1958 жыл	Ақталды.

«Әнші»  І. Жансүгірұлы

«Әнші» шығармасындағы жер – су аттары

Жер – су аттары	Сипаттамасы
Өзен- көлдер
Таулар
Елдер

Топтастыру стратегиясы

 

Венн диаграммасы

 

Шығармадағы әдеби – теориялық ұғымдар

Метафора:	Теңеу:	Эпитет
Бұлбұлмын, ...	Үйректей, ..	Майда желіс, ...

 Ілияс шығармаларын топтастыру

 

Ілияс шығармаларына тән сөз қолданысына мысалдар келтіріп, сызбаны дәптерлеріңе толтырыңдар.

Бөбек бөлеу	Ағынды менің  Ақсуым

                                  Мағжан Жұмабаев

(1893 – 1938)

Жылдар	Оқиғалар
1893ж. 25. 06.	Мағжан Жұмабаев Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданы, Сасықкөл басында туған.
1909 ж.	Мағжан Абайдың Петербургте жарық көрген өлеңдерін оқып, содан сусындайды.
1910 - 1913жж.	Уфада Ғалия медресесінде оқиды.
1913 - 1917жж.	Омбыдағы мұғалімдер даярлайтын семинарияда оқып, оны алтын медальмен тәмамдайды.
1917 - 1923жж.	"Бостандық туы", "Ақжол","Шолпан" газет - журналдарында жұмыс жасай жүріп, халық ағарту ісіне белсене араласады.
1923 - 1926жж.	Мәскеуде көркем - әдебиет институтында оқиды.
1927 - 1929жж.	Бурабайда, одан соң Петропавлда оқытушылық қызмет атқарады.
1912ж.	Қазан қаласында алғашқы "Шолпан" атты өлеңдер жинағы басылды.
1922ж.	Келесі өлеңдер жинағы Қазанда, Ташкенде басылады. Атақты "Батыр Баян" дастаны дүниеге келеді.
1922 - 1923жж.	"Педагогика"
1925 ж.	"Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жайы" еңбектері жарияланады.
1927 ж.	Қызылжар педагогикалық техникумы мен совет партия мектебінде сабақ беріп жүреді.
1929 ж.	Москвадағы Бутырка түрмесіне қамалады. Содан 10 жылға сотталып, Карелияда 10 жыл айдауда болады.
1935 ж.	М. Горькийге хат жазып, ұлы жазушының көмегімен абақтыдан босайды.
1937ж. 18. 03	С. Сейфуллиннің шақыруымен Алматыға келеді.
1937ж. 30. 12.	Бірақ қайтадан тұтқынға түседі. Сөйтіп аяулы ақын сталинизмнің құрбаны болады.

Сызбаларды дәптерлеріңе толтырыңдар.

«Сүйемін»

Өлеңнен троптың түрлерін табыңдар

Теңеу:	Эпитет

Салыстырмалы картаны толтырыңдар

Мағжан сөзі	Менің сөзім
Сол анамды сүйемін
Алаш деген елімді сүйемін
Сол Арқамды сүйемін

 

Тұжырым кестесін толтырыңдар:

Тараулары	Бөлім аттары:	Болған оқиғалар:
І	Көксерек – Қараадыр ауылында.
ІІ	Көксерек – түз тағысы.
ІІІ	Жекпежек

Салыстырыңдар:

Шыңғыс Айтматовтың «Жан пида» романы

Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» әңгімесі

Топтастырыңдар:

 

Талқылаңдар :

№1

Берілген мағына	Оқушылар тауып жазатын оның мағынасы
Көксерек
Құрмаш
Қасен
Әже

№2

Мағынасы	Сөздер
Аңшылар ауылға әкелген жетім бөлтіріктің аты.
Көксеекті бастан теуіп еңіреген адам. Құрмаштың асыраушысы.

№3

Шығарма аты, авторы	Несімен ұнады	Сүйікті кейіпкерің	Жасаған қорытынды

Сұрақтарға жауап беріңдер.

1.     Көксерек неге адамдар арасына сіңісіп кете алмады?

2.     Неге Көксерек Құрмаштан гөрі ақ қасқырмен тез бауырласты?

3.     Қасқырды қолға үйретуге бола ма?

4.     Құрмаштың өліміне кім кінәлі?

Шығарма кестесін толықтырыңдар.

Шығарманың аты:
Авторы:
Идеясы:
Оқиға орыны:
Кейіпкерлері:
Оқиға туралы ой:

 

Өлеңдері	Поэмасы	Романдары	Пьесалары
«Майға сәлем» (1933), «Сөз Советтік армия» (1934)	«Ақ аю»	«Сұлушаш» дастаны, «Адасқандар», «Жұмбақ жалау» романы (1938)	«Есіл бойында», «Саятшы Ораз» әңгімелері.

С. Мұқанов  «Есіл бойында» әңгімесі

Үзінді мәтіннің өздерінің білетін ән туралы шығармалармен қандай ұқсастығы, өзгешелігі бар? Кестені дәптерлеріңе толтырыңдар.

Ж. Аймауытұлы, «Әнші»	Ұқсастығы	Өзгешелігі
І. Жансүгіров, «Әнші»
С. Мұқанов, «Есіл тасып барады»

С. Мұқанов  «Саятшы Ораз» әңгімесі

Кейіпкер	Портреті	Жазушы мінездемесі	Менің ойым

Әнгімені сатылай кешенді талдау

1.     Авторы:

2.     Тақырып:

3.     Әдеби жанр (әдебиеттің тектері)

4.     Негізгі идеясы:

5.     Шығарманың композициялық құрылысы:

Оқиғаның басталуы:

Байланысы:

Шиеленісуі:

Шарықтау шегі:

Шығарманың шешімі:

6.     Шығармадағы кейіпкерлер:

7.     Әдеби – теориялық ұғымдар:

Портрет-

Мінездеу-

Тұрақты тіркес-

Теңеу-

8.     Түсіндірме сөздік

9.     Тәрбиелік мәні :

 

                                                                                                                                  

Әңгімелері	Повестері	Романдары	Пьесалары
«Ананың анасы», «Ер ана», «Талпақ танау», т.б.	«Қос шалқар», «Тулаған толқында»	«Қазақ солдаты», «Оянған өлке», «Ұлпан»	«Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу»

«Ананың анасы»

Шығарманың құрылысы:

Басталуы	1.  Әңгіме қалай басталады?
Байланысуы	2. Әңгіме қалай байланысады?
Шиеленісуі	3. Барымташылар қолында кеткен қыз тағдыры  немен аяқталады?
Шарықтау шегі	4. Ана сөзіне қарсы тұрған кім?
Шешімі	5. Жалпақ балуан қандай шешімге келді?

Шығармадағы кейіпкерлер бейнесін ашыңдар

Венн диаграммасы

Аңыздағы ана                          Ұқсастығы                              Бүгінгі ана

Ғ. Мүсірепов  «Боранды түнде»

1. Еркін жазу стратегиясы. Боранды түнді суреттеп жазыңдар.

2. Еркін жауап стратегиясы.Жоспар құрып, оқыды, салыстырады,

     ұнаған жоспар түрін анықтайды.

3. Түсіну стратегиясы. Кестені толтыру.

Кімнің сөзі?	Қай кезде айтылды?	Оқушының жауабы
-         Әлгі қайын атам болмай кеткір...
-         Бала дегенде үлкенірегі кісі есігінде, Иміштің үйінде...
-         Ұйқың келсе, ащы құрт же, қарның ашса кәмпит же.
-         Інішегім, атың шабандау білем...
-         Сен бе, ей! – дейді.

5.     Ойландыру стратегиясы. Қайсар қалындығын алып қашуға неге мәжбүр болды? Мәселені басқаша шешуге болмас па еді?

6.     Тұжырым кестесі стратегиясы.

Қайсар

Оқиғалар	Кейіпкердің көңіл - күйі	Себебі
Баланың үйіне келгенде
Кәменді алып келгенде
Шай ішіп отырғанда

Бала

Оқиғалар	Кейіпкердің көңіл - күйі	Себебі
Адасқанда
Қадырдың үйінде
Кәменді алып келгенде

7.     Кейіпкер мінезі стратегиясы.

Қайсар

Іс -әрекеті	Мінезі	Кейіпкер мінезін толықтыру

Кәмен

Іс -әрекеті	Мінезі	Кейіпкер мінезін толықтыру

«Өзім туралы»  Сатылай кешенді талдау жасаңдар.

         1. Авторы:

         2. Тақырып-

             Өлеңнің тақырыбы-

         3. Жанр түрі: 

         4. Шумақ:

        5. Тармақ:

        6. Бунақ :

        7. Буын саны:   

        8. Ұйқасы

        9. Әдеби теориялық ұғымдар                                                                                                                                                                             

             Метафора:

             Теңеу:

       10. Түсіндірме сөздік:

        11. Антоним: 

       12. Өлеңнің негізгі түйіні мен тәрбиелік мәні:

Кестені толтырыңдар.

Өлеңдер	Көркем ой	Мысал	Менің ойым
Өзім туралы
Дүниеге жар

Негізгі мәселелер	Шумақтар	Тармақтар
Өзі жайлы
Өмір мен өлім туралы
Ақындық, оның мақсаты
Болашаққа өсиет
Туған ел, туған жер туралы

Салыстыру.

Абай мен Қасым ойындағы ұқсастық туралы пікір айту. Қандай адам өлмейді ?

Қасым «Өзім туралы» өлеңінде            Абай «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес »       

Барым да, бақытым да осы өлеңім,            Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Жақыным, жүрегімнің досы өлеңім.         Ол бірақ қайтып келіп ойнап- күлмес...

Өмірге келгенім жоқ бостан-босқа,           Көп адам дүниеге бой алдырған,

Мен қайтіп босқа жасап, босқа өлемін.     Бой алдырып, аяғын көп шалдырған

                                                                       Өлді деуге бола ма айтыңдаршы,

                                                                       Өлмейтұғын артына сөз қалдырған.

 

 

«Сырдария» өлеңін сатылай кешенді талдау жасаңдар.

1.     Авторы:

2.     Тақырыбы:

3.     Жанр түрі:

4.     Идеясы:

5.     Шумақ саны:

6.     Тармақ саны:

7.     Бунақ саны:

8.     Буын саны:

9.     Ұйқас түрі:

10. Өлеңнің тәрбиелік мәні:

Әдеби теориялық талдау жасаңдар.

Параллелизм	Аллитерация	Эпитет	Метафора

  Шығармашылық ізденіс

а) Өлеңдегі туған, су, ана, ел, сүт сөздеріне мақал-мәтел тауып жазыңдар.

ә) Өлеңдегі шаш, көз, өзен сөздеріне жаңылтпаштар тауып айтыңдар.

б)Бес жолды өлең  құрастырыңдар.

           1.      1 сөз (зат есім)

          2.      2 сөз (сын есім)

 3.     3 сөз (етістік)

4.    4 сөз (мағыналы сөйлем)

         5.      (тақырыптық синоним).

Венн диаграмасы арқылы екі ақынның ортақ қасиеттерін табыңдар.

Қасым	Әбділда

 

Қалижан Бекхожин «Ақсақ Темір мен ақын»

1. Балладаның композициялық құрылысына талдау.

1.     Сюжеттің басталуы – кіріспесі, қарым-қатынасқа түспес бұрынғы хал-жағдай, оқиға орны.

2.     Сюжеттік байланыс – адамдар арасындағы әрекеттің басы, тартыстың басталуы.

3.     Шиеленісуі – оқиғаның адамдар арасындағы іс-әрекеттің шиеленісіп, ширығуы.

4.     Шарықтау шегі – ең жоғарғы сатысы, адамдар арасындағы қимыл-әрекеттің күшейіп, өрістеп шығуы.

5.     Шығарманың шешімі – суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына өзі шығарған үкімі, нақты нәтиже, оқиғаға қатысушылардың ең соңғы халі.

2.     Зерттеңдер. Қалижан Бекхожин балладада қандай көркемдегіш құралдарды қолданған?

3.     Қолданыңдар. Ақсақ Темір бойындағы қандай қасиеттерден үлгі-өнеге алар едіңдер?

4.     Талқылаңдар. Өлеңдегі басты кейіпкер кім? Хафиз Ақсақ Темірге қандай баға берді? Ақсақ Темірдің Хафизге жасаған рақымшылығының себебі. Хафиз ақындықтың құдіретін қалай дәлелдеді?

5.     Елестетіңдер. Ақынның ақындық құдіретті дәлелдеген кездегі Хафиздің, Ақсақ Темірдің, халықтың бейнесін елестетіңіз.

6.     Салыстырыңдар. Тарихтағы Ақсақ Темір мен баллададағы Ақсақ Темірдің бейнесін салыстырыңдар. 

7.     Ұйқас тауып көріңдер.
Жорықтар жасап небір, 
Тарихта қалды .......... 
Талайға жасап қастандық, 
Ақынға берді ................. 
Темірге долы күш берген, 
Ақынға ........ ...... берген. 

8.     Әдеби теориялық талдау жасаңдар.

Кейіптеу	Аллитерация	Эпитет	Метафора

9.     Кейіпкерлерге мәтінді пайдаланып, мінездеме беріңдер.

Кейіпкерлер	Іс- әрекеті	Ақын тілі
Ақсақ Темір
Хафиз

 

1966жыл-«Боран» романы үшін Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықты алды

1.     Кестені мәтіннен көркем айтылған тұстарынан мысалдар келтіре отырып, дәптерлеріңе тольырыңдар.

Тақырып	Мысалдар	Менің пікірім
Соғыстың көркем шығармалардағы суреті
Лейтенант Ержан
Қатардағы жауынгер Кәкібай
Жауынгер Көжек
Санитар қыз Раушан

2.     Кейіпкерлерге мәтінді пайдаланып, мінездеме беріңдер.

Кейіпкерлер	Іс- әрекеті	Ақын тілі
Ержан
Раушан

3.     Отан, ел, ерлік, жайындағы білетін мақал – мәтелдеріңді ортаға салып, дептерлеріңе жазыңдар.

4.     Шығарманың тілдік ерекшелігіне назар аударыңдар

Сөз таңдау	Сөз қисыны	Сөз әрлеу

                  Баубек Бұлқышев

(1916 - 1944)

Жылдар	Оқиғалар
1916ж	Ол қазіргі Қарағанды облысы, Ұлытау ауданындағы "Аманкелді" аулында  дүниеге келді. Болашақ дәуірдің балғын бесігінен жаңа аттанған шағын Баубек әуелі  шешесінен, артынан әкесінен айырылып, жетім қалады. Немере ағасының қолында тәрбиеленіп, оқып білім алады.
1932ж	Қарсақпай заводындағы фабрика - завод училищесіне келіп оқуға түседі.
1933 - 1934 ж	“Ұлытау” совхозында түрлі шағын қызметте болады.
1935ж	Оқу іздеп, Алматыға келеді.
1937ж	Алматы сауда-қаржы техникумына оқуға түседі.
1940ж	РККА қатарына шақырылады , Москвада сапер училищесінде оқиды.
1938 - 1940	Жазушының кең өрісіне іргетас болып қаланып,  жазушылыққа мол негіз салды.
1944ж	Б.Бұлқышев қатардағы жауынгерден офицерлік дәрежеге дейін көтеріледі. Ата дәстүріне берік азамат, жалынды публицист, ер жүрек жауынгер Москваны қорғады. Украинаны азат етісті, сөйтіп 1944 жылдың бас кезінде қаһармандықпен майданда қаза тапты.

 

«Жүз жылдық жара»  Әңгімені композициялық құрылысына талда ңдар.

1.     Басталуы:

2.     Оқиғаның шарықтау шегі: 

3.     Оқиғаның шиеленісуі:

4.     Дамуы:

5.     Оқиға шешімі: 

Сөздер сөйлейді
Бау - әр түрлі өсімдіктер, гүлдер, жеміс ағаштары отырғызылған жер. 
Шілік – сулы жерде өсетін, жіңішке солқылдақ бұта.
Түйежапырақ – жапырағы ірі, үлкен боп өсетін жабайы өсімдік.
Шынар – биіктігі 40 метрге дейін жететін, ірі ағаш. Ол қыстың соңында дөңгелекше келген жеміс береді. Бұл ағаш жылы жақта, тауда, биікте өседі. Қазақта қол жетпес асылын шынарға теңеген.
Адыраспан – дәрілік шикізат ретінде шілде айында бұтақшаларын, жапырағы мен гүлін жинап алады. Ол – улы өсімдік. Халық емшілері адыраспанды адамның құяңын, сегізкөздің жүйке ауруын емдеуге пайдаланған. Мал-дәрігерлік тәжірибеде оның тұнбасымен малдың қышыма қотырын, түрлі тері ауруларын емдейді.
Көкемарал – бұғылар күз, көктемде бұл өсімдіктің тамырын тұяғымен қазып жейтін болғандықтан, оны марал шөп тамыры деп атап кеткен. 
Күшәла – биіктігі 20-40 см болатын, көп жылдық шөп тектес, жартылай улы өсімдік, гүлінің ішкі беті қара түсті. Ө/збектер оны күшәла деп атайды. Ортаңғы қабыршақ жапырақтың ішінен ұзындығы 5-8 см болатын, қарындаш тәрізді.

Мәтіннен мақал – мәтел, тұрақты тіркес, ырымдарды теріп жазып алыңдар.

Шығармада кездесетін мақал-мәтелдер	Тұрақты тіркестер	Ырымдар

Кестені толтырыңдар.

Шығармада кездесетін құс атауы	Емдік шөп атаулары	Ағаш атаулары

 

«Қоңыр күз еді»  Концептуалдық кестені толтырыңдар.

Әңгіме кейіпкері	Өмірге қызығушылығы	Адамгершілік қасиеті	Кейіпкерлерге берілетін

Күзді биологиялық жолмен бейнелеңдер.

1. Күздің белгісі қандай?

2. Қалай сезінесің?

3. Қалай естисің?

4. Күзде қандай иіс болады?

 5. Күздің дәмі қандай?

«Қоңыр күз еді»  Үзіндіге сатылай кешенді талдау жасаңдар.

1.  Әңгіме аты:

2.  Әңгіменің авторы:

3.  Шығарма мазмұны:

4.  Оқиға кімнің атынан баяндалған?

5.  Оқиға орны:

6.  Алғашқы таныстың иесі кім болды?

7.  Интернат өмірімен танысу неден басталды?

8. Соғыс біткен жылдың күзінде қандай өзгеріс болды?

9. Кітаптың жасырын оқылуының сыры неде?

10. Әңгіменің «Қоңыр күз еді» деп аталуының себебі неде?

11. Әңгіме немен аяқталды?

12. Мәтіннің тілдік ерекшеліктерін зерделеп, кестені дәптерлеріңе

     толтырыңдар.

Маған ұнаған көркем сөз үлгілері .	Маған таныс емес сөздер.	Мағынасы
	сібер, пысы, мекиен

 

«Кәрі қыран»     Өлеңді композициялық құрылымына талдау

1.     Шығарманың басталуы: 

2.     Шығарманың байланысуы:

3.     Шығарманың дамуы:

4.     Шығарманың шарықтау шегі:

5.     Шығарманыңт шешімі:

Венн диаграммасы

Қазақ халқы мен қыран құсты салыстыру

Қазақ халқы                    Ұқсастықтары                Қыран құс

Символ туралы түсініп алыңдар.

  Символ—бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас бір нәрсеге немесе құбылысқа құпия келіп, жасыра жарастырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды түспалмен түсіндіру.

Мысалы, гүл-жастықтың символы, ақ көгершін-бейбітшіліктің символы, аққу-адалдық, махабаттың символы, ал, қыран-еркіндіктің, ерліктің символы. Оның дәлелі туымыздағы қыран бейнесі. Бұл біздің халқымыздың бақыт пен молшылыққа,адамзат өркениетінің биіктерге ұмтылуын айқындайды.

Сөздікпен жұмыс жасаңдар.

Зәбірі артты-

 Албасты басқыр-

 Тәрк ету-

 

«Жусан иісі»  Кестені толтырыңдар.

Кімнің сөзі?	Қай кезде айтылды?	Оқушының жауабы
- Желкең қиылғыр-ай   СОҒЫС аздай ,бұл атысып ойнайды дегенді қайдан шығарды  осылар, басқа ойын аз ба ей?
-Ағаңды анау Жусанды төбенің  жанында тапқанмын, мал қайырамын деп жүргенде  айдалада.
И , жаман  ит үргіш келеді,  мына біздің  ұл мылжың көрінеді ғой.

Сөйлемнен түсіп қалған сөздерді тауып, толықтырып жазыңдар.

1.     Әуелде біз – балалар оның..... айтатынын білгеніміз жоқ.

2.      Менің көкем де, атам да жоқ, сондықтан төбелессем...... ұрысады ғой.

3.      Шіркін, ағама.... жазар едім (хат, письмо, лэттэ).

4.       Ал, жүріңдер мен кешегіден де........ ертегі айтамын.

5.      Ағамның......... сіңіп қапты.

6.      Аян есік жақтағы темір пештің түбіне төселген құрым киіздің үстінде кір – кір жұқа құрақ....... жамылып жатыр екен.

7.     Аян арық........... отқа тығып жіберіп, шала піскен күйемен масақты лып дегізіп суырып алатын .

Концептуалдық кестені толтырыңдыр.

Кейіпкерлер	Өмірге қызығушылығы	Адамгершілік қасиеті	Кейіпкерге баға
Аян
Әңгімеші бала
Бапай
Тұржан

                                       Төлен Әбдіков

Жылдар	Оқиғалар
4.09.42 жыл	Қостанай облысы Жангелдин ауданы Еңбек ауылында туған.
1965 жылы	Қазақ Ұлттық университетін бітірген.
1965-70 жылдары	"Қазақстан пионері" (қазіргі "Ұлан") газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі болып жұмыс істеген.
1970-77 жылдары	"Жалын" альманағында бөлім меңгерушісі, бас редактордың орынбасары.
1977-79 жылдары	"Қазақфильм" киностудиясында бас редактор.
1979-90 жылдары	Қазақстан Коммунистік партиясының орталық комитетінде жауапты қызметте болды.
1990-92 жылдары	"Қазақ әдебиеті" газетінің бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы болды.
1997 жылдан	бастап Қазақстан Республикасы Президенті аппаратының ішкі саясат бөлімі меңгерушісінің бірінші орынбасары.

1985 жылы "Өлі ара", "Біз үшеу едік" пьесасы республикалық  театр сахналарында қойылды.

Грек аңыздары "Эллада ерлерін"  қазақ тіліне аударған.

"Көкжиек" жинағы 1969 жылы, одан кейін "Күзгі жапырақ" 1971 жылы жарық көрді. 1974 жылы  "Ақиқат" атты повестер мен әңгімелер жинағы дүниеге келді.  1979 жылы "Айтылмаған ақиқат " әңгіме-повестер жинақтары жарық көрді.

«Қуанған мен қорыққан бірдей» 

  Шығармадағы кейіпкерлер бейнесі

Кейіпкерлер	Іс- әрекеті, ұстанымы	Жазушының суреттеуі	Менің ойым

Венн диаграммасы

Құдиярдың естіртуі мен Тазша баланың естіртуін  салыстырыңдар.

Құдиярдың естіртуі                 Ұқсастықтары            Тазша баланың естіртуі

  Естірту– ауылдастарына, туған – туыстарына, жора – жолдастарына өлген адамның қайғылы хабарын естірту үшін айтылатын жыр. Егер қазақтың өшпес мұрасына айналған «Ақсақ құлан» аңызына сүйенетін болсақ, «Ақсақ құлан» күйі де естірту болып табылады.

         Ал, көңіл айту болса, қаралы үйге келген кісілердің жақынынан айрылған туған – туыстарына жұбаныш сөз айтып, рухын көтеру ниетімен айтылатын ән.

«Тортай мінер ақ боз ат» Тортайға мінездеме беріңдер.

Топтастыру.

 

1.                                         Венн диаграммасы.

“Жусан исі” повесі Аян	“Тортай мінген ақ боз ат” Тортай
Ұқсастығы

Мәтіннің мазмұны бойынша кесте толтырыңдар.

Шығарманың авторы	Кейіпкерлері	Мәтіннен ұнаған үзінді	Ұнамағаны

 Мәтіннен бейнелі сөздерді табыңдар.
Эпитеттер –

Теңеулер –

Мақал - мәтел –

Тұрақты тіркестер -

 

«Бауыр» әңгімесі

Әңгімеге сатылай кешенді талдау жасаңдар.

1.     Тақырыбы -

2.     Жанр түрі - әңгіме – көлемі шағын, әдемі дүние, оқушысын тез тапқыш, өткір икемді, шұғыл үн қосқыш жанр.

3.     Идеясы –

4.     Шығарманың композициялық құрылысы:

      а) Оқиғаның басталуы –

      ә) Оқиғаның дамуы –

      б) Оқиғадағы шиеленіс –

      в) Шарықтау шегі

      г) Оқиғаның шешімі –

     5.  Шығарамадағы кейіпкердің бейнесі:

        Жағымды- Манап, Қали

        Жағымсыз кейіпкерлер жоқ десе болады.

6.       Әдеби теориялық ұғымдар:

   Теңеу –

   Гипербола –

   Метонимя ( алмастыру)

   Тұрақты тіркестер –

   Мақал - мәтел –

7.     Түсіндіре сөздік: Солтайдай – еңгезердей, ірі сорайған, биік. Патрикеевна – орыс ертегілеріндегі түлкінің атауы. Финал - шешу сәт. Туған жердің қолаты- туған жердің жылылығы, топырағы деген мағынада, т.б

 8.  Тәрбиелік мәні:

 Концептуалдық кестені толтырыңдар.

Әңгіме кейіпкерлері	Өмірге қызығушылығы	Адамгершілік қасиеті	Кейіпкерлерге берілетін мінездеме

Әдебиет (арабша — асыл сөз) — сөз өнері, әлеуметтік мәні бар шығармалар жиынтығы. А.Байтұрсынов оған “бір нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері”, “Сөз өнері” деп баға берген. Әдебиет — жалпы өнердің бір саласы. Бірақ ол қоғамдық сананың ерекше түрі есебінде шындықты логикалық  ойлау жүйесімен емес, көркем тіл арқылы, сөз өнерінің күшімен суреттеп көрсетеді. Көркем бейненің сыртқы сұлбасымен бірге ішкі мазмұнын, сырын оқырман тұшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамның жан дүниесі мен ішкі сезім байлығын көзге елестету арқылы қоғамдық санаға әсер етеді. Оның “өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” (Бальзак), “Өнердің ең жоғарғы түрі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. Қазақ та “Өнер алды — қызыл тіл” деп тегін айтпаған.

Әдебиеттің суреттейтіні — адам. Оны жалпылай емес, нақты, тұлға (образ) дәрежесіне көтере даралап көрсетеді. Адам қашан да бір ортада өмір сүреді, еңбек етеді, сол ортада өзін жан-жақты таныта, көрсете біледі.

“Әдебиетші… — қаламымен ғана жазбайды, сөзбен сурет салады, адамды бір қалыпта ғана суретке түсіретін сурет өнері сияқты емес, үнемі қозғалыс, әрекет үстінде, таусылмайтын кездесулер мен қақтығыстардың жағдайында… суреттейді” (М.Горький). Қазақ әдебиетінің бұл тұстағы табыстары М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, М. Әуезовтің, С. Сейфуллиннің, Қ. Жансүгіровтің, Б. Майлиннің, С.Мұқановтың, Ғ. Мүсіреповтің, Ғ. Мұстафиннің, А. Тоқмағамбетовтің, Т. Жароковтың, Ғ. Ормановтың, Қ. Аманжоловтың, Ә. Тәжібаевтың, Ж.Молдағалиевтің, С. Мәуленовтің, Ә. Нұрпейісовтің, Т. Ахтановтың, О. Сүлейменовтың, Ә. Кекілбаевтың, М. Мағауиннің, С. Жүнісовтің, Ш.Мұртазаның, Т. Молдағалиевтің, Қ. Мырзалиевтің т.б. шығармашылық өнерімен байланысты. Заманның қайшылықты сипаты да, Әдебиет дамуының қиыншылықтары да осылардың өмірі мен еңбегінен көрінді.