Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі мен тарихи шығармалары 7 сынып

А.Ахметов,

Ульянов мектебінің

Тарих пәні мұғалімі,

Зеленов ауданы,

Батыс Қазақстан облысы

Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі мен тарихи шығармалары

Сабақтың мақсаты: 

Білімділік: Оқушыларға ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы қазақ ақын-жыраулардың шығармашылығы туралы, саз өнері мен музыкалық  бойынша алған білімдерін жинақтап, оқушылардың білім деңгейлерін анықтау.

Дамытушылық: Оқушылардың ой еркіндігін, эстетикалық сезімін ояту, өздігінен білім алып дами алатын тұлға қалыптастыру, шығармалардағы көркем сөз айшықтарын талдау.

Тәрбиелілік:  Оқушыларды өз  елінің тарихын, тілін, дінін, ұлттық құндылықтарын құрметтеуге, Отанын сүюге, ұлтжандылыққа тәрбиелеу:

Сабақтың түрі:  Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,ой қозғау,баяндау,миға шабуыл,ойлан,тест жұмысы,сипаттау.

Сабақтың көрнекілігі: үлестірмелі таратпа материалдар, деңгейлік тапсырмалар, бағалау ведомості, тест тапсырмалары, ноутбуктер.қосымша әдебиеттер.

Күтілетін нәтиже: Оқушылар Қазақ халқының шығармашылық дәстүрі мен тарихи шығармаларды  кеңінен мағлұматтар жинақтап,өз ойларын дәлелдейді.Салыстырып, сипаттай алады. 

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

- Оқушылармен амандасып, түгелдеу

    - Оқушылардың зейінін сабаққа аудару

 Топқа бөлу:

1.      Жыраулар тобы

2.      Саз өнері тобы

Сергіту сәті:

«Көңіл-күй неге ұқсас». Бүгінгі сабаққа оқушыларымыздың бүгінгі көңіл-күйлері неге (қай жыл мезгіліне, ауа райына, табиғаттың құбылысына) ұқсас екенін айтып береді. «Менің қазіргі көңіл-күйім көгілдір аспандағы жылы, жұмсақ күннің көзіне ұқсайды, ал сенің ше?». Жаттығу шеңбер бойымен жалғаса береді. Сабақ соңында жауаптар қорытындыланады, бүгінгі шеңберіміздегі балалардың көңіл-күйі қандай екен: қайғылы, көңілді, күлкілі, ызаланған т.б.Жауаптардың қорытындысын шығарған кезде, жаман ауа райы, суық, жаңбыр, түнерген аспан сияқты элементтер агрессивті, қобалжу күйлердің көрсеткіштеріне назар аударыңыз

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

    1.Кім жылдам? (Зымыран сұрақтары арқылы оқушылардың бұған дейінгі сабақтарда алған білімдерін тексеру)

1. Мұхаммед Хайдар Дулатидің арғы атасы: (Әмір Поладшы)

2. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі жазылған жылдар аралығы:  (1541-1546 жылдары)                                                    

3. XVІ ғ. 40 жылдары жазылған «Тарих-и Абулхайр-хани» еңбегінің авторы:

        (Усман Кухистани)

4. XV1 ғасырдың ортасында жазылған Өтеміс қажының «Шыңғыснама» шығармасында кімдер туралы баяндалады:  (Жошы хан әулеттің тарихы)                            

5.  «Бүкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді» деп жазған Ш.Уәлихановтың досы:  (Г.Н.Потанин)

6. «Шежірелер жинағының» авторы:  (Қ.Жалайыри)

7. Қ. Жалайыри «Жылнамалар жинағы» еңбегін тарту еткен орыс патшасы:

     (Борис Годуновқа)

8.  Шах-Махмұд Шорастың еңбегі: («Тарих»)

9. 1665 жылы аяқталған Әбілғазы Баһадүр ханның шежіресі қалай аталады?

    («Tүpiк шежіресі»)

10. «Тарих и Рашиди» еңбегінің авторы:  (М.Х.Дулати)

11.  М.Х.Дулатидің 1541-1546 жж. Кашмирде парсы тілінде жазылған еңбегі:

       («Та рих-и Рашиди»)

12. 1854 жылы Қазан қаласында баспадан шыққаи XV-XVII ғасырлардағы қазақ тарихы жайындағы маңызды шығарма:  («Жылнамалар жинағы»)                                      

13. 1588 жылы Epтic өзенінің бойында орыс әскерлері тұткыидап Мәскеуге алып келген қазақ ғұлама ғалымы:  (Қадырғали Жалайыри)

14. Орта ғасырда қазақ халқының өмірінде музыканың айрықша орын алатынын жазған саяхатшылар: (Рузбихан В.Рубрук)     

ІІІ. Қызығушылықты арттыру, жадыны жаңғырту.

  Қазақ халқының ауыз әдебиетінде жыраулар поэзиясы ерекше орын алады. Сөз өнерін пір тұтқан көшпелі қоғамда көмейінен жыр құйылған жыраулар зор беделге ие болды.Жыраулар ерте кездерде хандардың жанында кеңесші қызметін атқарып,батырларды дәріптеді,қаза тапқан белгілі адамдарға жоқтау арнады. Тіршілік өмір жайлы философиялық ойлар айтып,табиғаттың әр алуан құбылыстарын түсіндірді. Жыраулар хандар мен сұлтандардың қайсыбір әрекеттерін мақұлдап,дәріптеді немесе сынады. Белгілі бір оқиғаға байланысты кеңес берді,тілек білдірді.                                                

   Қазақ хандығының құрылуының алғашқы кезеңіндегі жыраулардың бірі Сүйінішұлы Қазтуған. Ол 1420 жылы Астрахандағы Қызылжар деген жерде дәулетті отбасында өмірге келген. Жыраудың бізге жеткен үш жыры белгілі.Солардың бірі «Алаң да алаң,алаң жұрт» дегені. Еділді қыймай,басқа жаққа ауып бара жатқандығын былай жырлайды.

(Бейне көрініс көрсетіледі) Қазтуған жыраудың «»Алаң да алаң, алаң жұрт»

ІV. Ойтолғаныс.

Тақтадағы берілген төмендегі тапсырмаларды орындайды.

1 тапсырма:

 Семантикалық карта (Дұрыс жауапқа «+ - » белгісін қояды).

№	Сұрақтар	Иә	Жоқ
1	Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабы  Моғолстан мен оған іргелес аймақтар туралы  құнды шығарма болып табылады.	+
2	Мұхаммед Хайдар Дулати парсы, түрік тілдерін өзінің ана тіліндей жетік білді.	+
3	«Шежірелер жинағы» Мұхаммед Хайдар Дулатидің кітабы		-
4	1588 жылы қазақ ханзадасы Ораз-Мұхаммед сұлтанмен қаршыға салып жүргенде оларды татар әскерлері тұтқындап әкетеді		-
5	«Шежірелер жинағының» алғашқы басылымы 1854 жылы Қазан қаласынан жарық көрді	+
6	«Шыңғыснаманың» авторы  Өтеміс Қажы	+
7	Шах Махмұд Шорастың еңбегі «Тарихи Рашиди»		-
8	Әбілғазы хан орыстардың ханы болған		-
9	1661 жылы «Түрікмен шежіресі» жарық көрді	+
10	1643 Арал өңірінің қазақтары Әбілғазыны өздерінің ханы етіп сайлайды	+

2 тапсырма. Шығармаларды негізгі идеясы мен ерекшелігіне байланысты сәйкестендіру.

№	Шығарманың аты	Жауаптары		Негізгі идеясы мен мазмұны
А	«Тарих-и Рашиди»	3,6	1.	Түркі дәуірінен бастап, Шыңғыстың ұрпақтарының тарихын баяндайды.
			2.	Қыпшақ даласын билеген Жошы хан әулетінің тарихын баяндайды.
Ә	«Шежірелер жинағы»	5,9	3.	Жалпы орта ғасырлық Қазақстан жайлы құнды деректер бар.
			4.	Қазақ хандары Бұйдаш, Хақназар, Тәуекел, Есім, Жәңгір кезіндегі  тарих баяндалады.
Б	«Шыңғыснама»	2,7	5.	Қазақ халқының қоныс тепкен жерлерінің жай-жапсары, ондағы қалалар мен қала мәдениеті туралы айтылады.
			6.	Жәнібек пен Керейдің бөлініп шығуы туралы айтылады.
В	«Тарих»	4,10	7	Тарихи шығарманың алғашқы тараулары ел аузынан таралған аңыз-әңгімелерге құрылған.
			8	Орта Азия мен Қазақстан, Таяу Шығыс елдерінде болған ірі тарихи оқиғаларды қамтыған.
Г	«Әбілғазы шежірелері»	1,8	9	Қазақ хандығының заң ережелері жайында ғылыми құнды деректер береді.
			10	XVI-XVII ғасырлардағы қазақ-моғол қарым-қатынасының тарихы баяндалады.

3 тапсырма: Тұлғаны танисың ба?

 «Бұл кім?» Саяси портрет Орта ғасырлардағы Қазақстан-Тұлғаны танисың ба? Жұптар бір-біріне карточкадағы тұлғаны немесе суретті өзі қарамай алып көрсетеді. Тұлғаның қасиетін,ерлігін айтады. Тұлғаны немес суретті көрсетіп тұрған оқушы тұлғаның атын табады.

1.     Тұрқы ұзынша, жәшік тектес етіп жасалынып, бетіне жұқа тақтайдан қақпақ жабылып, үн беретін ойықтары салынған қазақ халқының көп ішекті шертпелі аспабы:   

Жетіген

2.     Моғолстан мен оған іргелес аймақтардың тарихы жөнінде мол дерек беретін құнды шығармалардың авторы:

М.Х.Дулати

3.     «Жемде кеңес қылмадың,

Жемнен де елді көшірдің»,-

деп ханды жазғырған,қазақ ханы Жәнібекпен бірге болған ауыз әдебиетінің өкілі:

      Асан қайғы

4.     Үні жаугершілік кезінде сарбаздарды жинап, сапқа тұрғызуға, ұрандатуға, шайқасты тоқтатуға бағытталған, қазақ халқының көне ұрмалы музыкалық аспабы:

Даңғара

5.     Ол 17 жасынан бастап қазақ хандығы мен Орта Азия хандықтарының арасындағы соғыстарға қатынасқан.Жоңғарларға қарсы Отан соғысы кезінде Орта жүз рубасы ақсақалдарының бірі болған жырау:

Ақтамберді Сарыұлы

6.     Қазақтың ұлы жырауы, 18 ғ. жоңғар басқыншыларына қарсы Қазақ-жоңғар соғысының бастаушысы әрі ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның ақылшысы:

Бұқар жырау 

4 тапсырма. Insert арқылы оқушылардың сабақты қалай игергенін тексеру.

Нені білем?	Нені білдім?	Нені білгім келеді?

V. Қорытынды.

VI. Бағалау:

Р/С	Оқушының аты-жөні	Үй тапсырмасы	Топтық тапсырма	Жеке тапсырма	Жұптық тапсырма	Қорытынды баға
1
2
3
4
5
6
7

VII. Yйге тапсырма:  Қазақ халқының шығармашылық дәстүрімен тарихи шығармалары. 

Кесте толтыру.

XV ғасырлардағы ақын жыраулар	XVI ғасырлардағы ақын жыраулар	XVII ғасырлардағы ақын жыраулар