Қазақ тіл білімін зерттеген ғалымдар

• 1 слайд

  Қазақ тіл білімін зерттеген ғалымдар
  

• 2 слайд

  Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ
  тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де,
  қазақша терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінін
  белгілі бір мәселесі бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен
  орыс түркологтары еңбектерінде фонетика таза практикалық
  мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері қазақ тілі
  дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді.
  Нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов
  еңбектерінен басталады деп білеміз.
  Қазақ тіл білімін зерттеген ғалымдар
  

• 3 слайд

  В. Радлов
  Ы. Алтынсарин
  И. Ильминский
  А. Байтұрсынов
  П. Мелиоранский
  Қ. Жұбанов
  Н. Сауранбаев т.б.
  Қазақ тіл білімін
  зерттеген ғалымдар
  

• 4 слайд

  И.Ильминскийдің зерттеуі
  Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан «Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые записки Казанского университета») деген еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі дыбыстарды екі топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ң) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай жіктеп көрсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашық ä (ә) дауыстысын дербес фонема түрінде қарамай, а дауыстысының варианты ретінде түсініп, оны негізгі дауыстылардың тобынан шығарып тастайды.
  

• 5 слайд

  Орыс ғалымдарының қазақ тілін зерттеуі
  В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбегі күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ фонетикасының едәуір мәселелері, атап айтңанда: дыбыс құрамы, сөзде дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыстардың дистрибуция кезеңі, ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм   құбылысы, екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің материалдарымен салыстырыла отыра әңгіме бола­ды. Сонымен қатар қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған.
  П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фоне­тика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы (жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде қолдану жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады. Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары жайында да азын-аулақ мәлімет беред. [3]
  П. М. Ме­лиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ во­кализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонан­тизм саласы
  

• 6 слайд

  Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты
  зерттелуі — совет дәуірі тұсынан басталды. Совет дәуірі кезінде
  жаңа ғылым — қазақ лингвистикасы туды, оның фонетика,
  грамматика, лексикология, диалектология, стилистика
  сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін
  зерттейтін дербес Институт ұйымдасты және көптеген
  маман-кадрлар шықты. қазақ тіл білімінің арнаулы
  бір тармағы болған — фонетика саласында едәуір жұмыс істелді.
  Фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала
  түсті.
  Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт­теу кезеңі
  проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ
  лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды.
  Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда
  — тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың
  өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және
  акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі
  шешімге келеді.
  

• 7 слайд

  А. Байтұрсыновқа дейінгі еңбектерде қазақ тілі
  жүйесі түрде зерттеледі, жоғарыда аталған орыс
  ғалымдарының еңбектеріндегі зерттеулердің ғылыми
  дәрежесі төмен болды, қазақ тілінің өзіндік табиғи
  қасиеті көп жағдайда ескерілмеді, бір жақты байымдаулар
  мен үстірт пікірлерге құрылды, көбіне фиктивті құрылымды
  тілдердегі ережелерге сәйкестендірілді. Мысалы, Санкт-
  Питербургте 1875 жылы жарық көрген М.А. Теретьевтің
  «Грамматика турецкая, персидская, киргизская» деп аталатын
  кітабында қазақ тілі, оның дыбыс жүйесі мен грамматикалық
  құрылысы жайында азды- көпті ғана, қазақ тілінің қасиетін,
  мәнін т.б. ерекшеліктерін аша алиайтын мағлұмат берілген.
  

• 8 слайд

  Ы. Алтынсариннің 1871 жылы Оринборда жарық көрген
  «Начальное руководство к обучению киргиз-русскому языку»
  атты еңбегі қазақтарға орыс тілі грамматикасын түсіндіретін
  ең бірінші оқу құралы ретінде зор қзмет атқарды. Қазақ тіл
  білімінің іргетасын қалаушы ғалым  А. Байтұрсыновтың
  ағартушылық жолға құлшына кірісіп, сауаттылықты жою
  жолында қазақ тілін жан-жақты талдауына Ы. Алтынсариннің
  осы еңбегі де үлгі болған сияқты. Ташкентте, Орынборда,
  Алматыда жоғары орындарында профессор қызметін атқару.
              Қазақ тілі мен әдебиетін терең зерттеуге ғалымға мүмкіндік
  жасады, ұстаздық пен қоғамдық жұмыстарда жүріп, ол зерттеу
  жұмыстарын тоқтатпаған.
  

• 9 слайд

  Ахмет Байтұрсыновтың
  еңбектері
  
  «Оқу құрал» (1912)
  
  «Әдебиет танытқыш» (1926)
  «Әліпби» (1924)
  «Тіл құрал» (1914)
  “Қазақтың дыбысына, сөзіне
  арнап әліппе мен әріп, тіл
  һәм оқу құралдарын шығарып, қазақтың
  жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді.
  Ұлт қамы дегенді көксеген адам болмай,
  қазақ құлшылыққа кез болғанда
  бостандыққа жол көрсеткен Ақаң еді”,
  

• 10 слайд

  1841жылы Қостанай облысы
  Затобол ауданында туған
  1879 – 89 жылдары Торғайда
  мектеп инспекторы болды,
  4 училище, 7 мектеп ашты
  1860 жылы Торғайда қазақ
  балалары үшін мектеп ашуға
  рұқсат алады
  1850-57 жылдары Орынборда
  ашылған қазақ-орыс мектебінде
  білім алады
  1864жылы мектеп жанынан
  интернат ашылады
  1888 жылы Орскі қаласында
  мұғалімдер мектебін ашты
  1889 жылы Ырғызда қыздар
  интернатын ашты
  
  Ыбырай Алтынсарин
  (1841-1889)
  “Қазақ хрестоматиясы”
  “Қазақтарға орыс тілін үйретудің
  бастауыш құралы”
  

• 11 слайд

  Пайдаланылған әдебиеттер:
  1. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері», А-2002ж.
  2. Жолшин А. «Қазақ тілінің дыбыстарының А.Байтұсыновқа дейін зерттелуі»// Тараз -2007ж.
  3. Мырзабеков С. «Қазақ тілінің фонетикасы», А-1993ж.
  4. Радлов В.В. «Фонетика северных тюрксих языков» (Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы). Неміс тілінде жазылған. – Лейпциг, 1882.
  5. Мелиоранский П.М. «Краткая грамматика казак-кингизского языка». Часть І. Фонетика и этимология. – СПб., 1894.
  6. Аралбаев Ж.А. «Қазақ тілі фонетикасының зерттелуі жайында»// Кітп: Фонетика казахского языка. – Алматы, 1969. – 27-42 б.
  7. Байтұрсынов А. «Қазақ тілінің дыбыстары»// «Жаңа мектеп» журналы, №2; «Дыбыстардың жіктелуі». «Төте оқу» 1936, желтоқсан айы, №30; «Сөз үндістігі». «Төте оқу» 1937, 5 март, №7. (Байтұрсынов А. Шығармалары, Алматы, «Жазушы», 1989; «Қазақстан әйелдері», №4, 1989).