Қазақ тілі "Өзбекста қазақтары тіліндегі диалект сөздер"

• 1 слайд

  Орындаған: Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі Юсупова Гүлжайна Орынбасаровна

• 2 слайд

  Тақырыбы: Өзбекстан қазақтары тіліндегі диалект сөздер

• 3 слайд

  Зерттеудің мақсаты: өзге елде тұрушы қазақтар тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді анықтау.

• 4 слайд

  1. Кең аумақты қамтитын диалектілік сөздер. Бұл топқа Қазақстанда, Ресей, Монғолия, Өзбекстан қазақтарының қолданысындағы тіл ерекшеліктерінің бір-бірімен сәйкес келуін айтуға болады. Мысалы: шарқат// шәлі// орамал, атар//отар, әтеш// қораз т.б. 2. Орта аумақты қамтитын тілдік ерекшеліктер. Бұл топқа бір облыс, әрі кетсе екі облыс көлемінде айтылатын құбылыстар жатады. Мысалы: шәмбе// шамба, нағашы// таға, әпке//тәте т.б. 3. Шағын аумақты қамтитын диалектілік сөздер. Бұл топқа бір немесе бірнеше аудан көлемінде ғана айтылатын диалектілік сөздер жатады. Мысалы: бәдірең (қияр), боташық (картоп) т.б. Таралу аймағының ауқымына қарай диалектілік сөздердің бірнеше топқа бөлінуі:

• 5 слайд

  Диалект – жалпы халықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын тілдік ерекшеліктер жиынтығы, өзіне тән тілдік ерекшеліктері бар жекелеген аймақ, территория. Мысалы: Шоқ сөзі әдеби тілде от дегенді білдірсе, диалектілік қолданыста үш түрлі мағынада қолданылады: 1. (Талд.) мол, көп деген мағынада, М: Үлкен қатынымнан шоқ балам бар еді, содан біреу-ақ қалды. 2. Жамбыл облысында шорланған жер жынысы мағынасында қолданылады. М: Шоқ жер астында болады. 3. Өзбекстан қазақтары тілінде: сотқар, өжет деген мағынада, М: Бала болса шоқ болсын, шоқ болмаса жоқ болсын.(Мақал) [Диал.сөздік 730 б.]

• 6 слайд

  Профессор Қажым Басымов: «Әр ауданда әр түрлі айтылатын нәрсе аттары өте жиі ұшырайды. Тергеп, теріп отырсақ аяғыңды басқан сайын кездесе береді. Мұндай кең өріс алған бір ұғымды әр түрлі сөздің өзгелерін сыйлып тастап, біреуін ғана аламыз десек, тіліміздің жанды тамырына балта шапқанмен тең түсер еді. Бұлар жазу тілін шұбарламайды. Ұғымға өрнекті түр кіргізгеннен басқа зияны жоқ», - дейді.

• 7 слайд

  Оларға мысал ретінде шымшуар - мәстемір, әтешкір, шалбар - сым сияқты сөздерді келтіреді. Алайда диалектілерде бір сөздің әр түрлі ұғымда қолданылуы да кездеседі. Оларды омонимдік қатар құрайтын диалектілер деуге болады. Мысалы: кәді сөзі Алматы диалектісінде сопақша келген кішігірім асқабақ, Қарақалпақстан диалектісінде саңырауқұлақ, Қызылорда, Аралда бір нәрсенің жай-күйін, қалпын білдіреді. Мысалы: – Бала қандай екен? – Бір кәдісінде көрінеді.

• 8 слайд

  Тана сөзінің әдеби нормадағы мағынасы - алты айдан бір жасқа дейінгі сиырдың ұрғашы бұзауы, тайынша. Әркімнің бағып жүрген танасы бар, Өгіз боп өсер деген дәмесі бар.(Мақал) Базарға айдай барсаң, танамыз бұл, Өседі жылқы менен қойдан бұрын (Әбубәкір ақын). Ал оның диалектілік нұсқасының екі мағынасы бар. 1. асықтың тәйке түсуін Жамбылда тана десе, Мысалы: Менің асығым тана тұрды. 2. Семейде көйлектің ақ түймесін тана дейді, мысалы: Көйлектің танасы үзіліп қапты ғой. (Сем., Абай) диалектілік қолданыстағы тана сөзі әдеби тілдегі мағынасынан мүлдем өзгеше. Осының салдарынан адамдардың бір-бірімен түсінісуі қиындайды.

• 9 слайд

    Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің қолданылу аясына қарай төмендегідей бөлуге болады: 1.Адам сапа-қасиетін білдіретін сөздер: қыңыр, шәлкес мінезді адам айбықы адам делінсе, адамгершілігі төмен адам сағат адам делінеді. Мысалы: Сағат адам қажетіңе жарамайды. [564 б.] атақты, белгілі болу- Әшкерелі болу. Мысалы: Ертай деген әшкерелі би болған. пысық, епті адам - Етек-жеңі түргіт делініп тұрақты тіркес түрінде қолданылады. [246]

• 10 слайд

  2.Кәсіби диалект сөздер: Қолөнерде қолданылатын тіркестер: Қайшы құрақ (Өзб) кекілік құрағының негізінде тігіліп көздігінің жанына қайшы формасындағы кішкене құрақ ұластырылған түрі. 397 Көз құрақ (Өзб) ортасы қара не көк түсті болып, айналасы қызыл, ақ түсті мата қиындыларынан құралған құрақ түрі. 359 Мал шаруашылығында қолданылатын сөздер: Жүні жылтырап семірген қой туралы жүні ұштанып, қойдың семіздігін ж артады делінсе, қойды қайыру сөзі теңеумен беріледі, мысалы, машина даусынан үріккен қойлардың шетін қоғамдай қайырып тастап, шопан бізге қарай жүрді. Мына мысалда әбден шөлін қандыру сөзі қанарлап тою деген бейнелі сөзбен беріледі, мысалы, Суға қанарлап тойған қойлар мамырлай басып барады. Қанар – бұл үлкен қап, әбден шөлін қандыру деген сөз қанар арқылы өте әсерлі беріледі. Тасаттық немесе құрбан шалу сөзінің диалектілік нұсқасы дәрбішіне қылу 3.Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер: Мәселенің жолын табу, шешу сөзі әл қылу, мойындау сөзі тән алу деген тұрақты тіркес арқылы беріледі. Бұлар өзбек тіліндегі хал қылуб, тан олиш деген сөздің әсерінен екені анық. Мысалы: Сө жайында әл қылатын уақыт болды ғой. 114 Баспа шәугім (Өзб., Там.) төбесі басыңқы, бүйірі шығыңқы, шүмекті ыдыс. Керуеншілер шайды баспаға қайнатты. Жай бастыру (Өзб., Там.) үйдің төбесін жабу. 252 Жүргізіп оқу (Өзб., Там.) мүдірмей, тоқтамай оқу. Бұра-турасы жоқ. (Өзб.) өтірігі жоқ.

• 11 слайд

  Пайдаланылған әдебиеттер   Диалектологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. -800 бет. «Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Ұлағат» коммерциялық емес жабық акционерлік қоғамының ай сайын шығатын республикалық ғылыми-педагогикалық, әдістемелік журналы 3.2003 Салқынбай А.Б., Көккөзова М.Б. Қазақтың тілші-әдіскер тұлғалары. Алматы: Нұр-пресс. 2006. – 137 бет.

• 12 слайд

  Назар аударғандарыңызға көп рахмет!