- 22.02.2015
- 2178
- 1
Азандағы мал үні – атамыздың гимні...
Қадыр Мырза–Әли
«Ат-ердің қанаты»
Жылқының шығу тарихы
Төрт түлік малдың ішінде қай халықтың болса да құрмет тұтатындарының бірі- жылқы малы. «Ат-ердің қанаты» деп айтатын дана халқымыз жылқыны өте қастерлеген. Жылқы-мінсең көлік, жесең ет. Қазы-қарта, жал-жаясыз бірде-бір қазақ жанұясын біз көре алмаймыз.Тарихи деректер бойынша адам баласы жылқыны біздің жыл санауымыздан 3 – 4мың жыл бұрын қолға үйреткен. Негізгі отаны Шығыс Еуропаның далалы аймағы, Орталық Азия және Қазақстан алқабы деп есептеледі.
Әйгілі ғалым Ахмет Тоқтабайдың «Алматы кітап» баспасынан жарық көрген «Қазақ жылқысының тарихы» кітабында «Орталық Азия, соның ішінде қазақ даласы – жылқы отаны» - деген түпкілікті тұжырым жасалған. Бұған дәлел ретінде, жүздеген мың жылқы сүйектері табылған энеолитдәуіріндегі – «Ботай қонысы» аталады. Ботайлықтар – жылқыны алғаш қолға үйреткендер. Мұны қазір бүкіл әлем ғалымдарымойындап отыр.2009 жылы бүкіл әлемге SCIENCE ғылыми журналында жылқының дүниежүзі бойынша тұңғыш рет Солтүстік Қазақстанда қолға үйретілгені,ертедегі малшы - жылқышыларының б.з.д. ІY мыңжылдықта қымыз дайындағаны әлем жұртшылығына жария етілді.
Жылқының арғы тегі жылқы пішіндес жануарлардан дами келе – тарпаңға, Пржевальск жылқысына, құлан, зебраға жеткен көрінеді. Тарпаңдардың бойлары жылқылардан аласалау, денесі тығыршықтай томпақ, түстері құла және көк болып келеді.
ХХ ғасырдың басында тарпаң жабайы жылқылар түрлері мүлдем жойылып кетті.
Тарпаң
Жылқының түрлері
Дүние жүзінде жылқының 250 дей түрі бар. Қазақстанда жылқының 16 түрі өсіріледі. Жылқы - жүк жылқысы, мініс жылқысы, жазық дала жылқысы,тау жылқысы, солтүстік дала жылқысы болып ажыратылады.
Қазақ халқы жылқыны 3 топқа бөлген:
1) Күшті, еті тығыз аттар. Оларды ауыр жұмыстарға,жүк тартуға, көшіп –қонғанда пайдаланған. Бұл аттарды Қазанат депатаған.
2) Жүрдек аттар , күші мығым ат пен бәйге атының арасындағы салт жүріске жарамдыжылқылар Жабы деп аталған.
3) Жүйрік аттар деп бөлінеді.
Бәйгеге қосылатын жүйрік аттарды арғымақ, тұлпар ат , сәйгүлек ат деп ерекше күтімге алған.
Халқымыз жылқыны жасына қарай:сақа ат,сақа айғыр, бесті, дөнен, құнан, сәуірік, сетер, қулық, тай, жабағы, құлын т.б. деп бөледі. Ал жынысына қарай: ат, бие, айғыр, азбан деп ажыратады.
Жылқылар онға бөлінеді:
1) Жабағы,
2) Адайдың жылқысы
3) Қостанай жылқысы
4) Буденый жылқысы
5) Көшім жылқысы
6) Салт мініс жылқысы
7) Желісті жылқы
8) Қазақ желістісі жылқысы
9) Орыс желістісі жылқысы
10) Ахалтеке жылқысы
Жылқы тұқымдары
.
Алтай тұқымы. Қостанай тұқымы.
Буденный тұқымы. Қазақ тұқымы
Украинаның ұлттық тұқымы. Ахалтеке тұқымы
Буденный тұқымы.
Қазақ жылқыларының ерекшеліктері – бастары үлкен, маңдайы ойыстау, қалың жақты, дөнес мұрынды,мойыны шомбалдау,қысқа,көздері мен құлақтары кішкентай. Шоқтығы биік, шабы қысқа, кең сауырлы, қылқұйрығы төмендеу орналасқан. Қазақ жылқысының бойы аласалау көрінгенмен, дене мүшелері кішкентай емес, арқасы қысқа да қайратты, бұлшық еттері тығыз.
Қазақ жылқылары ауа райының құбылмалы жағдайына төзімді, жем – шөпті талғамайды,үнемі далада жайылымда жүріп күнелтеді.
Жылқының өмір сүру кезеңдері
Жылқы орташа есеппен 25 – 30 жыл жасайды. Жылқы төлдері:
· Құлын (биенің төлі)
· Жабағы (6 айдан асқан құлын)
· Тай (1 жастан асқаны)
Ұрғашы жылқыны (байталды)
· Құнажын байтал (2 жастан асқан)
· Дөнежін шығар (3 жастағы)
· Дөнежін байтал (3 жастан асқан)
· Бесті бие (4 жастан асқаны)
· Қасбалы бие (7-8 жастағы бие)
· Кәртамыс бие (11-14 жастағы)
· Жасаған бие (20 жастан асқан бие) т.б.
Жылқының қасиеті
Төрт түліктің ішіндегі ең таза мал – жылқы.Оның тазалығы соншалық – суды да кешіп барып, таза жерден ішеді. Ол өте сезімтал мал. Қолға тез үйренеді.Бір ғажабы жылқыда өт болмайды.Төрт түліктің ішінде жылқыны өсіру жеңіл. Себебі жылқыны бағуда артық шығын кетпейді.Жылқы-жеті қазынаның бірі. Ол сезімтал, талғампаз жануар.
Жылқыны күту, тамақтандыру
Тау бөктері аймақтары мен қуаңшылық жерлерде ауа райы жылы болғандықтан жылқыны жыл бойы жайылымда бағады. Бұл жерде жылқы шаруашылығы ет алу мақсатында ұйымдастырылған. Жылқыны бағудың бірнеше әдістері бар: үйірлеп бағу, бос бағу, табындап бағу.
Бос бағуда жылқыны жыл бойы жайылымда болады.Қатты боран немесе көк тайғақ болғанда пішен, жем беріледі. Табындап баққанда жылқы жынысына жне жасына қарай табынға бөлінеді.Боран және аяздан қорғау үшін қора, қолқа, ықтасынсалынады, Құдық қазылады, суаттар жасалады.
Жылқы өнімі
Еті мен сүтінің адам ағзасына пайдасы
Қазақ халқыүшін жылқы қасиетті мал. Оның еті мен сүті өте шипалы. Еті жесең қорытуға жеңіл, сіңуі тез, өте пайдалы.Жылқы етінің басты қасиеті : жүрек, қан, тамыр ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға , буын сүйектерді жібітуге т.б. қолданылады. Сондай ақ ірі қара малдың асқазаны ауырғанда, балапандар мен тауықтардың ащы шегінде қабыну белгілері байқалғанда қолдануға болады.Міне бұл кеңестерді үнемі жаныңызға жинап, қажетіңізге жаратуға болады.
Биенің сүтінен қымыз ашытады. Қымыз ауырған адамға ем, ал сау адамға қуат береді. Бие сүтінде қант көп болады.Жаңа сауған сүтттің дәмін татып көрсеңіз байқайсыз. Құрамында «С» дәрумені көп болады.Қымыздың емдік қасиеттері әсіресе туберкулез ауруын емдеу үшін пайдалы. Қымыз қазақ халқының сүйіп ішетін сусыны. Биеден күніне 10-12, кейбіреулерінен 15-17 литрге дейін сүт сауылады.
Жылқының жал-құйрығын «қыл» деп атайды. Жал-қүйрық көбінесе арқан-жіп есуге, сүзгі тоқуға, тұзақ есуге, жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап көпшік, жастың, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған.
Қорытынды :
Жылқы біздің ұлттық мәдениетіміз, тарихымыз. «Ер қанаты - ат» деген қанатты сөзді халық жадында сақтап келеді.Осы қағиданы берік ұстаған бабаларымыз жылқы өсіруге ерекше ден қойған. Жылқы еркіндіктің, тұрақтылықтың белгісі. Қазақстан Республикасының елтаңбасында бейнеленген алтын қанатты тұлпар аттар еркіндікке, бостандыққа ұмтылған құлшыныстың белгісі болып біздерді жарқын болашаққа жетелейді.
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
Халқымыз жылқыны жасына қарай:сақа ат,сақа айғыр, бесті, дөнен, құнан, сәуірік, сетер, қулық, тай, жабағы, құлын т.б. деп бөледі. Ал жынысына қарай: ат, бие, айғыр, азбан деп ажыратады.
Жылқылар онға бөлінеді:
1) Жабағы,
2) Адайдың жылқысы
3) Қостанай жылқысы
4) Буденый жылқысы
5) Көшім жылқысы
6) Салт мініс жылқысы
7) Желісті жылқы
8) Қазақ желістісі жылқысы
9) Орыс желістісі жылқысы
10) Ахалтеке жылқысы
Жылқы тұқымдары .Алтай тұқымы. Қостанай тұқымы.
Буденный тұқымы. Қазақ тұқымы
Украинаның ұлттық тұқымы. Ахалтеке тұқымы
Буденный тұқымы.
Қазақ жылқыларының ерекшеліктері – бастары үлкен, маңдайы ойыстау, қалың жақты, дөнес мұрынды,мойыны шомбалдау,қысқа,көздері мен құлақтары кішкентай. Шоқтығы биік, шабы қысқа, кең сауырлы, қылқұйрығы төмендеу орналасқан. Қазақ жылқысының бойы аласалау көрінгенмен, дене мүшелері кішкентай емес, арқасы қысқа да қайратты, бұлшық еттері тығыз.
Қазақ жылқылары ауа райының құбылмалы жағдайына төзімді, жем – шөпті талғамайды,үнемі далада жайылымда жүріп күнелтеді.
Жылқының өмір сүру кезеңдері
Жылқы орташа есеппен 25 – 30 жыл жасайды. Жылқы төлдері:
· Құлын (биенің төлі)
· Жабағы (6 айдан асқан құлын)
· Тай (1 жастан асқаны)
Ұрғашы жылқыны (байталды)
· Құнажын байтал (2 жастан асқан)
· Дөнежін шығар (3 жастағы)
· Дөнежін байтал (3 жастан асқан)
· Бесті бие (4 жастан асқаны)
· Қасбалы бие (7-8 жастағы бие)
· Кәртамыс бие (11-14 жастағы)
· Жасаған бие (20 жастан асқан бие) т.б.
Жылқының қасиеті
Төрт түліктің ішіндегі ең таза мал – жылқы.Оның тазалығы соншалық – суды да кешіп барып, таза жерден ішеді. Ол өте сезімтал мал. Қолға тез үйренеді.Бір ғажабы жылқыда өт болмайды.Төрт түліктің ішінде жылқыны өсіру жеңіл. Себебі жылқыны бағуда артық шығын кетпейді.Жылқы-жеті қазынаның бірі. Ол сезімтал, талғампаз жануар.
Жылқыны күту, тамақтандыру
Тау бөктері аймақтары мен қуаңшылық жерлерде ауа райы жылы болғандықтан жылқыны жыл бойы жайылымда бағады. Бұл жерде жылқы шаруашылығы ет алу мақсатында ұйымдастырылған. Жылқыны бағудың бірнеше әдістері бар: үйірлеп бағу, бос бағу, табындап бағу.
Бос бағуда жылқыны жыл бойы жайылымда болады.Қатты боран немесе көк тайғақ болғанда пішен, жем беріледі. Табындап баққанда жылқы жынысына жне жасына қарай табынға бөлінеді.Боран және аяздан қорғау үшін қора, қолқа, ықтасынсалынады, Құдық қазылады, суаттар жасалады.
Жылқы өнімі
Еті мен сүтінің адам ағзасына пайдасы
Қазақ халқыүшін жылқы қасиетті мал. Оның еті мен сүті өте шипалы. Еті жесең қорытуға жеңіл, сіңуі тез, өте пайдалы.Жылқы етінің басты қасиеті : жүрек, қан, тамыр ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға , буын сүйектерді жібітуге т.б. қолданылады. Сондай ақ ірі қара малдың асқазаны ауырғанда, балапандар мен тауықтардың ащы шегінде қабыну белгілері байқалғанда қолдануға болады.Міне бұл кеңестерді үнемі жаныңызға жинап, қажетіңізге жаратуға болады.
Биенің сүтінен қымыз ашытады. Қымыз ауырған адамға ем, ал сау адамға қуат береді. Бие сүтінде қант көп болады.Жаңа сауған сүтттің дәмін татып көрсеңіз байқайсыз. Құрамында «С» дәрумені көп болады.Қымыздың емдік қасиеттері әсіресе туберкулез ауруын емдеу үшін пайдалы. Қымыз қазақ халқының сүйіп ішетін сусыны. Биеден күніне 10-12, кейбіреулерінен 15-17 литрге дейін сүт сауылады.
Жылқының жал-құйрығын «қыл» деп атайды. Жал-қүйрық көбінесе арқан-жіп есуге, сүзгі тоқуға, тұзақ есуге, жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап көпшік, жастың, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған.
Қорытынды :
Жылқы біздің ұлттық мәдениетіміз, тарихымыз. «Ер қанаты - ат» деген қанатты сөзді халық жадында сақтап келеді.Осы қағиданы берік ұстаған бабаларымыз жылқы өсіруге ерекше ден қойған. Жылқы еркіндіктің, тұрақтылықтың белгісі. Қазақстан Республикасының елтаңбасында бейнеленген алтын қанатты тұлпар аттар еркіндікке, бостандыққа ұмтылған құлшыныстың белгісі болып біздерді жарқын болашаққа жетелейді.
6 659 991 материал в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Ахмет Айкун Жалгасовна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Ваша скидка на курсы
40%
Курс повышения квалификации
36 ч. — 144 ч.
Курс повышения квалификации
72/144/180 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300 ч. — 1200 ч.
Мини-курс
6 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.