Ажык кичээл «Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннер» (7 класс)

«Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан

чаңгыс аймак кежигүннер»

(7 класс)

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Сула шимчээшкин.

IV. Чаа тема тайылбыры.

V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Кичээлди туңнээри.

VIII. Туңнел демдектер салыры.

Кичээлдиң сорулгазы:

            1. Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдээн салыр, чижектерге бадыткап тургаш тыва дыл талазы-биле билиин быжыглаар, улам ханыладыр.
            2. Өөреникчилерниң чугаазы тода, дорт, билдингир болурундан аңгыда чогаадыкчы бодалдарының торүттүнеринге идигни бээр, сайзырадыр.        

            3. Өөреникчилерни долгандыр турар хүрээлеңге сонуургалдыг, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек болурунга кижизидер.

Кичээлдин дерилгези: компьютер, экран, тест, эпиграф.

Кичээлдин хевири: чаа тема тайылбыры.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

1. Өөреникчилер-биле мендилежир.

2. Класста өөреникчилерниң база оларның ном-дептер, кыдырааш, демир-үжүктериниң четчезин хынаар.

3. Самбыраның кичээлге беленин көөр.

II. Катаптаашкын. Йөрээл сөстер-биле ажыл.Айтырыг-харыы:

           «Улуг-Хемнин агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора хектин эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниңделгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң кышкызы сиңген.

         Өргүн-көвей улустарның дылдарының аялгаларының аразынга моңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!»

Шулуу Сат.

III. Сула шимчээшкин. Мен силерже эң аар болгаш улуг хемчээлдиг даштар октаарымга, туткаш столдарыңар кырынга ожук даштарын салыры ышкаш кылдыр салгылап алыр силер. 1-ги дашты октадым, тудуңар! 2-ги дашты октадым, тудуңар! 3-кү дашты октадым, тудуңар! Ам ожууңарны кыпсыптыңар.

IV. Чаа тема тайылбыры.

1. Билдинмес сөстерниң тайылбыры:

Ожук дажы (три камни очага) – чадагай черге чүве хайындырарда паш бедидир салыр үш борбак даш.

Буга суу (канал, канава, искусственное русло) – сугнуң кылымал уну.

2. Чаа теманың тайылбыры.                                                                          

Чаңгыс аймак кежигүннер
Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан
Каттыштырар	Удурланыштырар		Аңгылаштырар
1. болгаш, биле, база	1. а, ынчалза-даа, ындыг-даа болза, ындыг болза-даа, ынчалзажок, ындыг болзажок, харын, ынчаарга		1. азы, ийикпе, ийикпе азы, чок болза, бир болза, бирде, та, чамдыкта; 2. азы… азы, чок болза… чок болза, бир болза… бир болза, бирде… бирде, та… та, чамдыкта… чамдыкта
Биче сек
1. салбас	1. эвилелдерниң мурнунга салыр		1. катаптавас эвилелдер-биле холбашканда, салбас; 2. катаптаар эвилелдер-биле холбашканда, эвилелдерниң мурнунга салыр
Чижээ
1. Кур черлер часкы чаагай үеде чидиг ногаанболгаш ак-көк хээзи-биле каастанып алган. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)		1. Каа-Хемниң доштары тус бүрүде айыылдыг черлерни, иткилежип,ынчалза-даа таварып эртер. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)		1. Чүгле ында-кайда ховуларда арат ашактың ийикпе азыаныяк оолдуң буга суун аштап турары көстүр. 2. Бо доштар оон-даа ыңай бадар. Ында такандыг оран, та кандыг чурт бар чүве? (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)

1. «–биле» эдеринчи уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр.

Чижээ: Часкы хар суу-биле кады эңмежок хөй куштар сөктүп чедип келген.

(С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)

2. «биле» эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде дефис демдекти салбас.

Чижээ: Кижи биле бойдустуң хини тудуш. (Yлегер домак.)

3. Чагырыштырбас эвилелдер нарын домакты база каттыштырып чоруур. Нарын домак дээрге ийи кол сөстүг болгаш ийи сөглекчилиг домак болур. Чижээ: Куштарның чамдыктары хөлдерде чоргаар эштип чоруур, а өскелери дистиндир шуужуп алган чоруп каарлар. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)

3. Мергежилге 187. Бердинген чагырыштырбас эвилелдерлиг сөстер каттыжыышкыннарын чаңгыс аймак кежигүннер кылгаш, домактардан тургузуңар.

Чырыдар болгаш чылыдар. Шилги база бора. Угаанныг, ынчалза-даа чалгаазымаар. Ыяштан эвес, а тууйбудан.

V. Быжыглаашкын.

1. Сюжеттиг чурук-биле ажыл.Чурукче көргеш чагырыштырбас эвилелдер кирип турар бөдүүн домактар чогаадыр.

2. Тест-биле ажыл. 

1. Чагырыштырбас эвилелдерниң бөлүктерин айыт.

А) каттыштырар, холбаштырар, аңгылаштырар.

Б) удурланыштырар, аңгылаштырар, каттыштырар.

2. Кандыг эвилел-биле холбашканда чаңгыс аймак кежигүннерниң аразынга биче сек салбазыл?

А) каттыштырар.

Б) аңгылаштырар.

3. Удурланыштырар эвилел кирип турар чаңгыс аймак кежигүннерлиг домакты тып.

А) Мерген шапкын болгаш дааш-шимээнниг хап бадып чыдар.

Б) Кыжын Мерген кылын терең хар дүвүнче чаштына бээр, ынчалза-даа удувас.

4. «биле» домакка эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр бе, салбас бе?

А) салыр

Б) салбас

5. чуу деп эвилел моол дылда дөмейлежип турарыл?

А)харын

Б)болгаш

VI. Онаалга. Солун-сеткүүл арыннарындан чагырыштырбас эвилелдер-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг 6 домак ушта бижиир. Эвилелдерниң бөлүктерин айтыр. Чаңгыс аймак кежигүннерниң адаан шыяр.

VII. Кичээлди түңнээри.

VIII. Түңнел демдектер салыры.