Бағдарлама "Әйгілі тарихи тұлғалар"

.

Курстың  мақсат – міндеттері:

Ел тарихын әйгілі тұлғалар арқылы зерделеу – қазақтың дәстүрлі таным – түсінігінде ертеден қалыптасқан үрдіс.Қазақтың қария сөздерінде , яғни, шежірелік зердесінде тарих ұдайы жеке тұлғалардың өмір дерегі арқылы танылып отырды. Қоғамның саяси – әлеуметтік , мәдени – рухани ахуалы ұдайы жеке тұлғалар болмысы арқылы  көрініс табады. Содан да болуы керек , қазақтың дәстүрлі философиялық пайымдауында өмірді өзгертуден бұрын, алдымен, адам санасын шындауға көбірек мән беріледі.Дәл осы сияқты шежірелік дәстүрде де қоғам дамуының жалпы ахуалынан бұрын , алдымен адам туралы мағұлмат беру басты нысана болып отырады.

Сабақтың  жүргізілу әдісі:

Дәріс, пікірталас сабақтары.

Біліктер:

-         оқушының материалмен өз бетімен жұмыс жасауы;

-         алған білімін талдап, жүйелеу .

                               Түсінік хат

               Ел тарихын тарихи тұлғалар арқылы зерделеу – қазақтың түрлі таным – түсінігінде ертеден қалыптасқан үрдіс. Қазақтың қария сөздерінде , яғни, шежірелік зердесінде тарих ұдайы жеке тұлғалардың өмір дерегі арқылы танылып отырады. Қоғамның саяси – әлеуметтік , мәдени – рухани ахуалы ұдайы жеке тұлғалар болмысы арқылы көрініс табады. Содан да болу керек , қазақтың дәстүрлі философиялық пайымдауында өмірді өзгертуден бұрын , алдымен адам санасын шыңдауға көбірек мән береді.  Дәл осы сияқты шежірелік дәстүр де қоғам дамуының жалпы ахуалынан бұрын , алдымен адам туралы мағұлмат беру басты нысана болып отырады.

            Қазақтың шежірелік зердесінде  адам – тарихтың негізгі тұлғасы, ал адам сапасы – тарихтың қозғаушы күші. Әрбір адам әкесі мен шешесінің перзенті ғана емес , сонымен бірге этностың да бір бөлшегі. Яғни, шежірелік зердеде этнос тарихы жеке адамнан тыс қарастырылмайды , керісінше адам әулетінің өмірбаяны ретінде қарастырылады.

         Тарихи тұлға дегеніміз – жағдайға байланысты және жеке басының сапасына қарай танылғандар деп келетін жалпылама анықтама белгілі. И.А.Ильиннің сөзімен айтқанда , халық шашырап жатқан ұлы тобыр. Ал, оның күш – қуаты шоғырланып, өзін – өзі халық ретінде айғақтауы үшін тұтастануы қажет, құқық еркі мен мемлекеттік рух белгілі  бір тарихи тұлғалар арқылы көрініс табуы керек. Халық та бір нөсер жауынды  аңсаған шөл дала сияқты , дана көсемге қашанда зәру. Платон айтқандай, дана тұлға патшалық немесе патша дана тұлға болғанда дүние шырайнала түспек.

                                      Оқу – тақырыптық жоспар

Сабақ реті	Тақырыбы	Уақыты	Қысқаша мазмұны
1	Тұмар ханша (570-520)		Күнгей  түркі  - сақ халықтарының байырғы заманда ел билеген атақты әйел патшаларының бірі.
2	Мыңзықұлы Еділ ( Аттила) қаған (410-453)		Батыстағы ғұн империясының аты аңызға айналған әйгілі билейшісі, адамзат тарихында өзіндік орны бар тарихи ірі тұлға.
3	Домалақ ана  (VI-VII ғғ.)		Қазақстанның Қңтүстік өңірінің біраз бөлігін алып жатқан тайпалардан тараған ұрпақтың арғы атасы Бәйдібек батырдың үшінші әйелі.
4	Айша бибі ( XI-XII ғғ)		Қараханидтер негізін қалаушы  Қараханның қалындығы, қазіргі Тараз қаласының жанындағы архитектуралық  әсем ескрткіштің иесі.
5	Шыңғысұлы Жошы хан (1187-1227 жж)		Моңғол шапқыншылығынан кейін Қыпшақ даласында құрылған жаңа мемлекет  - Жошы ұлысының негізін қалаушы .
6	Тілеуқабылұлы Өтейбойдақ(1388-1478 жж)		Қазақтың әйгілі шипагер ғалымы, елдің әлеуметтік – саяси өмірінде жүйрік тарихшысы.
7	Сәбитұлы Асанқайғы (XIV-XV ғғ)		Ел ішіндегі шежіре сөздер мен күй аңыздарына қарағанда, Асанқайғы халық қамын  ойлаған ақылгөй,  көреген ғана емес, сонымен дәулескер күйші де болған.
8	Тоқтарбайұлы Қобыланды (XV ғасыр)		Аты  аңызға айналған халық батыры. Шыққан тегі – Қыпшақ, оның ішінде  - Қара Қыпшақ.
9	Жәнібекұлы Қасым хан (1445-1518 жж)		Қазақтың ұлы хандарының бірі , Қазақ хандығының  негізін салушылардың бірі – Жәнібек ханның ортаншы баласы.
10	Жалайыр Қосымұлы Қадырғали (1530-1605 жж)		Орта ғасырдағы қазақтың  ғұлама ғалымы , атақты биі.
11	Сейтқұлұлы Жалаңтөс (1576-1656 жж)		Қазақтың әйгілі батыры, аса көрнекті қолбасшысы, Самарқанның әмірі.
12	Бұқар жырау (1668-1781 жж)		Қазақтың ұлы жырауы , 18 ғасырдағы жоңғар басқыншыларына қарсы қазақтың азаттық соғысын бастаушысы әрі ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның  ақылшысы.
13	Әскен( әжі) ұлы Әбілқайыр хан (1693-1748 жж)		Қазақтың Кіші жүзінің ханы, Аңырақай шайқасындағы қазақ қолының бас сардары , қазақ сұлтандарының кіші буыны – Үсектің ұрпағы.
14	Хангелдіұлы Райымбек (1705жылы туылған)		Жоңғар басқыншыларына қарсы күрескен қазақ батыры. Шыққан тегі  Ұлы жүздің Албан тайпасының Әлжан руынан.
15	Уәлиұлы Абылай хан (1711-1781)		Қазақ халқының әйгілі ханы.Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы, төре.
16	Тайманұлы Исатай (1791-1839 жж)		1836-1838 жылдары Батыс Қазақстанда болған халық көтерілісінің саяси көсемі, қайсар қолбасшысы, халық батыры.
17	Кенесары хан (1802-1847 жж)		Қазақ хандығының соңғы ханы, ұлт – азаттық күресінің әйгілі басшысы.
18	Аронұлы Сүйенбай (1815-1898 жж)		Қазақтың әйгілі ақыны , айтыс өнерінің майталман жүйрігі. Туған жері  Алматы маңы , Жамбыл ауданына қарасты  Қарақыстақ елді мекені.
19	Уәлиханов Шоқан (1835-1865)		Қазақтың ұлы ғаламы; ориенталист, тарихшы, фольклоршы ,этногроф, географ, ағартушы, демократ.
20	Балуан Шолақ (1864-1916)		Қазақтың халық компазиторы , ат ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпаз , күш өнерін көрсеткен спортшысы, жауырыны жерге тимеген балуаны.
21	Әлихан Бөкейханов (1870-1937 жж)		Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері , ғұлама ғалым, ұлт – азаттық қозғалаысының теориялық негізін салушы әрі көсемі, қазақтың тұңғыш саяси партиясын  ұйымдастырушы және Алашорда үкіметінің төрағасы.
22	Мұңайтпасұлы Қажымұқан (1871-1948 жж)		Қазақтың әлемге әйгілі балуаны, классикалық күрестің асқан шебері. Шыққан тегі – Орта жүздің Қыпшақ тайпасының Алтыбас руынан.
23	Тынышбаев Мұхамеджан (1879-1937 жж)		Қоғам қайраткері , қазақтың тұңғыш теміржол инженері, тарихшы ғалым, Мемлекеттік Думаның депутаты, Қоқан автономиясының басшысы, Алашорда үкіметінің  мүшесі.
24	Халел Досмұхамедұлы (1883-1937жж )		Аумалы – төкпелі заманда мұі мен зардың , айтыс пен тартыстың , өмір мен өлімнің бел ортасында жүрседе азаматтық тұлғасына дақ түсірмеген  қазақ зиялыларының бірі, мамандығы дәрігер бола тұрсада , қоғам өмірінің сан салалы  мәселелеріне араласқан көп қырлы дарын.
25	Шоқайұлы Мұстафа (1886-1941 жж)		Отаршылдықтың озбыр саясатына қарсы жүргізілген қоғамдық қозғалыс көсемдерінің бірі,  Түркістан халықтары  арасында тарихта   тұңғыш рет демократиялық Еуропаның  ортасында  түркістандық саяси эмиграциялық қызметтің негізін қалаушы.
26	Қашаубаев Әміре (1888-1934 жж)		Қазақтың атақты әншісі. Туған жері – Шығыс Қазақстан облысының Абыралы ауданына қарасты Дегелең тауының алабы.
27	Рысқұлұлы Тұрар (1894-1938 жж)		Мемлекет және қоғам қайраткері , Әулие ата уезіндегі  1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілістің ұйымдастырушысы және басшысы .
28	Сәтбаев Қаныш (1899-1964 жж)		Аса көрнекті қазақ геологы , қоғам қайраткері , Қазақ КСР Ғылым академиясынұйымдастырушысы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясының академигі , қазақтың меттологения мектебінің негізін қалаушы.
29	Марғұлан Әлкей ( 1904-1985 жж)		Қазақтың ғұлама  ғалымы, Бүкілодақтық География қоғамының толық мүшесі, Қазақ КСР ғылым академиясының академигі , Қазақстанның  ғылымға сіңірген қайраткері, профессор.
30	Момышұлы Бауыржан (1910-1982жж )		Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері , халық қаһарманы , қазақтыі көрнекті жазушысы.
31	Қонаев Дінмұхамед (1912-1993 жж)		Аса көрнекті мемлекетжәне қоғам қайраткері , үш мәрте Социалисттік еңбек ері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО , шет ел ордендері мен медальдерінің иегері.
32	Назарбаев Нұрсұлтан (1940 жылы туылған)		Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті .
33-34	Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер:

1)    Қазақ тарихы

2)    Қазақстан энциклопедиясы.

3)    «Елтұтқа» Мырзатай Жолдасбекұлы,Қойшығара Салғараұлы, Ақселеу Сейдімбек.

4)    « Көрекм суретті  Қазақстан тарихы» I ,II, III, IV томдар

5)    «Аңыз адам» журналы