"Балабақша әдіскерінің міндеттері мен мақсаттары"

4. Дәрістен қысқаша үзінді 

ЛЕКЦИЯ №1.

Теориялық археологияға кіріспе.

1. Курстың пәні, мақсаты мен міндеттері;

2. «Теориялық археология» пәнінің құрлымы;

3. Археология ғылымының жалпы теориялық ұғымдары.

      Аталмыш курс археология пәнінің жалғасы болып табылады. Бұрынғы ұғымдар мықты көзқарастар бекітіліп, археология ғылымының даму жолына біртіндеп еніп, археологиялық жетістіктер мен білімінің қордалануына өзіндік үлес қосқан факт ретінде қарастыруға болады. Авторлық ашулар мен концепцияларды шешуде археологиядағы қиындықтар күмінділікке апаратып соқты. Теориялық археологияны қолдану, археологияның дамуы мен зерттеуінің дамуына әсер ететін әдістерді дамыту мақсатын ұстанған «теориялық археология» курсы археология бөлімін ғылым ретінде қалыптастыру тапсырмасын алдына қояды. Теориялық археологиясының құрылысын түсіну үшін Е.Д.Гражданниктің құрастырған археологиялық классификация. Осыны түсіндіру үшін негізгі түрткі археологиялық ғылым айтылып өтеді. Археология ғылымының тапрсырмасы белгілі облыстарда алынған ғылыми қорытындылар болса, ал мақсаты ғылыми өнімнің өлшеу әдісі, бағалау және бақылау жатады.  Келесі құрылым ұсынылады:

АРХЕОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ

1.     Археолгия ғылымының тарихнамасы  2. Археологиялық критикология;

А) Археологиялық наукометрия; Б) Археологиялық критикология;

В) Археологиялық прогностикалық ғылымитаным.

АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ИНФОРМАТИКА

А) Археологиялық синетика; Б) Археологиялық материал басылымдары;

В) Археологиялық жаңалықтар;    Г) Мақсатты-бағдарламалы ғылымитаным;

Д) Археология ілімінің теориялық негізінің қалыптасуы.  

                  1. Археология ғылымының тарихы нақты тақырыпқа арналған немесе тарихи дәуірге бағытталған ғылымның тарихын зерттейді. Өткен ғасыр тарихына көз жүгірте, тарихи графикалық зерттеулер ғылымның дамуын тануға, археологиялық бағыт пен мектептердің, концепциялардың дамуын зерттеуге  мүмкіндік береді. Археологиялық тарихи графиканың келесі негізгі тапсырмаларын атап өтуге болады:

     а) археологиялық ойдың әр бағытына сай келетін теориялы әдістік принциптерін анықтау;

     б) археологиялық ғылымның негізгі қайнар көзінің базаларын, археологиялық фактілерді нақты зерттеу әдістерін анықтау;

     в) Археологиялық ғылыми мектептердің орындарын, олардың археологиялық фактілерді жүйелеуі мен бағыттарын анықтау;

       г) археология саласында зерттеу жұмыстарын атқаратын ұйым мен пішіндерді анықтау. Оның қатарына ғылыми орталықтар, жоғарғы оқу орындары, мұражай, және мұрағат кіреді;

     д) Археологиялық зерттеулердің проблемасын, оның дамуын анықтау;

     ж) археология саласы мен мектептердің күшімен құрылған археологиялық концепцияларды анықтау;

        қазіргі уақытта археологиялық ескерткіштерге тек қана мақалалар емес, сонымен қатар монографияны жалпылама түрде сипаттайтын тарихи очерктерде жазылады. Бұл жұмыстарда Орталық Азия мен Қазақстанның әр аумағында жинақталған, археология ғылымының қыр сырын жан жақты ашатын материалдар бар.

                2. «Археологиялық сын» - алдында қолданылған археологиялық фактілердің интерпретация әдістерін, олардың дәйектілігінің дәрежесін және жаңадан ашылған археологиялық жаңалықтарды тексеру. Бұл бетбұрыс тек жоғарыда айтылған мақсатты ғана емес, сонымен қоса басқа көзқарасты қоштайтындармен күрес жүргізуді қолдайды. Осы бөлімдердің әр бірі ғылымды жетілдіретін проблеманы қарастырады.үштік топ: а) археологиялық ғылыми метрияб) археологиялық сын; в) археологиялық ғылыми болжамшылық.

              Археологиялық ғылыми метрия – ғылыми, эмпирикалық материалдарды статистика бойынша жабдықтау;

            археологиялық сын – ғылыми қорытындыларға сын беру бағасы жайлы ғылым.

          археологиялық ғылыми болжамшылық – ғылыми – техникалық жаңалықтарды болжайтын археология ғылымының саласы

ЛЕКЦИЯ №2

Археологияның зерттеу тарихы: ғылыми табиғи әдістер мен деректер

1. Дендрохронология.

2. Палеомагнетизм.

3. Термолюминесцент әдісі.

Кіріспе

Зерттеу объектілерінің уақытын қою тарихи зерттеудің негізгі қызметі. Нақты күнің қоюдың өз ерекшелігі бар, бірақ сонымен қатар мұнда абсолтті жасын қоюда маңызды. Осы анықтау цивилизацияның даму деңгейін, өзара әсерді және әлеуметтік факторлардың арасындағы байланысты білуге мүмкіндік береді.  

Және осы әдіспен қоса жазба әдебиеттері де қолайлы.бірақ ең ежелгі уақыт қою тек б.з.б. 4  мыңжылдық қана бар. Сол дәуірде уақыт қоюдың еш әдісі болмағандықтан қазіргі уақытта тек табиғи әсердің күшімен анықтауға болады. археологтардың айтуы бойынша көптеген қазбаларды тисіпей, сол күйінде жаңа ұрпаққа қалдыру керек, себебі болашақта прогресстің әсерінен уақыт қоюдың басқа да тиімді әдістері пайда болады деуде.

Дендрохронолóгия.

Ағаштың жасын оның бойында өскен жүзіктердің арқасында бәлуге болатыны ежелден бәріне таныс.ағаштардағы жүзіктердің орналасуы әр маусымда әр түрлі. Ағаштың өсіп дамуына әр түрлі сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді.ағаштың жүзіктері ежелде болған оқиғаларды сипаттаушы ретінде келесі позицияда қызмет етеді:

             1. өткеннің уақытын анықтаушы;

            2. дендрохронологиялық шкаланы жасаушы;

             3. табиғи процестердің анықтаушысы.

дендрохронологияның негізін салушы: Ф.Н. Швидов (1892 г.) «Дерево как летопись засух» // Метеорологич. вестник №5., Дуглас.

Бұл әдістің негізгі – ағашта өскен әрбір жүзіктің әр жылды дұрыс анықтап беруінде.

Ең ұзақ өмір сүретін ағаштар -   Орталық Канаданың    Сьерра-Невада  тауының бойында өсетін. 3 000 метрге дейін өседі.ежелде оның биіктігі 4600 ге дейін жеткен.

     Секвойя - Тынық мұхитының солтүстік Американың ылғалжы жерінде мекендейді.

Орталық Азия өсетін Аршалық ағаштардың кейбіреуінің жасы – 1500-2000жыл

1968-1990 жылдары КСРОда зерттеу жұмыстарына келесілер қолданылды:

Шығыс шыршасы – 600 жыл

Қарағай – 525 жыл

Сібірлік балқарағай – 400 жыл

Сонымен, Еуропада өсетін ағаштардың жасы 3000 – 4000 жылдан аспайды. Сол себепті дендрахронологиялық шкаланы ұзарту үшін «қайта уақытты өлшеу» қолданылады.

Бұл әдістің қолданылуының мақсаты келесі өсетін ағаштардың өз ерекшеліктеріне және өсетін орнына сай бір бірімен сабақтас ету.

Ол үшін бір орында өсетін ағаштардың бірнешеуі зерттеуге алынады. Олар ағаш бойында өсетін жүзіктердің өсіп, өніп және жойылуын қарастырады.

Көптеген зерттеулерден кейін, жаңа әне өте ескі ағаштарды кесіп, екеуін салыстыра зерттейді.

Еуропа дендрохронологиялық зерттеулер кешірек өткізіледі. Соған қарамастан қазір Еуропада ағаштардың жүзіктерін зерттейтін 20 зертханалар жұмыс істеуде.

Б.э.д 5300 жылдық еуропалық мастер – хронологиялық емен ирландық және германдық емендер арқылы жасалды.

Дендрохронологияның тәжірибелік пайдасы Мангазеиде қоныстануда жақсы байқалады. Ол жақта үлкен аяздарға төзген ағаштар қалған.

Палеомагнетизм

Жердің магниттің полюстері бір қалыпта тұрмай, қозғалыста боалтынны бәрі мәлім. Мысал ретінде, солтүстік Магниттік полюсі Канаданың Арктикалық архипелагында болса, 60 000 000 жыл бұрын, динозаврлардың қырылған кезінде Мексикада болған.

Бұл әдістің негізгі мақсаты ежелде қолданылған барлық керамикалық заттарды, кірпіш, оның құрамдарын және кірпіштер қаланған пештерді зерттеу.

Осылай құрамындағы элементтер арқылы қай уақытта жасалғаны жайлы, оның уақытын дәл әрі тура дәлелдеуге болады. Нақты уақытты 2000 жылды қамтитын уақыт аралдығын анықтауға болады.

Бірақ бұл әдістің те өз кемшіліктері бар. Мысалы, ол тек радиусі 800 км аумақта ғана жұмыс істеуге қабілетті.

ЛЕКЦИЯ №3

Археология ғылымының негізгі қағидаларының дамуы

1.     Негізгі дефиниция

2.     Теориялық археологияның жалпы қағидасының дамуы

3.     Теориялық археология  бастауы

Мақсаты: әрбір ғылымды түсінудің негізгі элементі ақпарат.осы жағдайда ақпараттық қызметтің негізгі 5 түрі бар: синектика, публиционды ғылым, ғылымның ашуы, мақсатты – бағдарламалық ғылым, ғылым даму теориясы.

            Археологияның дамуының негізгі бөлігінің мақсаты зерттеу барысында,әлеуметтік жағдайға баланысты, зертханалық жұмыстардың негізінде көптеген жаңа әрі дамыған әдістерді қолдану болып табылады.            Тарихи графияның 2 бағыты бар: интерналистік және экстерналистік.

               I. Интерналистік бағыт белгілі бір тіртіппен жасалатын ғылымның факторларына сай қызмет етеді; ол нормативтік дәстүрге көп көңіл бөледі.

       II. Экстерналистік бағыт бірінші бағыттың толықтырушы ретінде әлеуметтік институттармен бірге жұмыс істеуді қамтамасыз етеді. Бұл бағыт әлеуметтік – психологиялық жағдайларға көп көңіл бөледі.

            III. Допарадигмальды археология – ғылымда қолданылатын әдіс, зерттеу, стандартты шешімдерді шешетін ғылым саласы.

            IV. Парадигмальды археология – дәлелсіз қолданысқа енетін, ғылыми топтың шешетін проблеманың критерийлерің алуға мүмкіндігі бар сала.

            V. Постпапарадигмальды археология – орташа деңгейде дамып келе жатқан археологияның құлдырауын зерттейтін сала.

         Лассификациялық стадия – археологиялық материалдарды топтап, сұрыптадан өтетің ғылымның даму кезеңі. Кеңес уақытында бірінші сұрыптауды  Л.С.Клейн, К.В. Сальников және т.б. жасаған.

Бұл кезеңде археология ғылым түгелдей біртұтас ғылым ретінде қарастырады. Нағыз осының нәтижесінде бірінші хронологиялық классификациялау туындайды. Бұл зерттедің негізгі дәлелі – факттар.

            Жүйелеу кезеңі – ғылымның нақты бір аумағындағы қатынас, артефакттердің жүйесін құруға түртті және әр топтардың бір бірімен байланыстылықтың туындауы. Археологияда бұл кезең биологимен тығыз байланысты.  

                     Теориялық кезең - әртүрлі ой, концепция және ғылыми мектептердің пайда болу мен даму кезеңі. Археологияда бұл мәдени орталықтардың мектебі, мәдени – ғылыми мектеп, әлеуметттік бағыт және т.б.

                 Ғылымның догматикалық даму кезеңі – ғалымдардың шешуге мұршасы мен мүмкіндігі болмаған жағдайда туындайтын кезең.

                  Орын ауыстыру кезеңің көтеріліс кезеңі деп атауға болады. бұл кезеңде тек проблемалар өзгермейді, сонымен қатар осындағы барлық дәлел және мәліметтер де өзгеріске ұшырайды. Және осы өзгерістер ғылымның қайта жаңғырып дамуына түрткі болады.

           Көптеген зерттеулердің дәлелі бойынша жүйелеу тарихтың ішкі әрі сыртқы факторлары әсер етеді.