Баланың сөйлеу тілінің кемістігі.

Ақмола облысы.

Қорғалжын ауданы.

Қорғалжын ауылының

Мемекеттік мекемесі «Балауса» балабақшасының

әдіскері  Мусабаева Кульзайраш Жуматаевна

Баланың сөйлеу тілінің кемістігі.

Мектепке жасына дейінгі балалардың сөйдеу тілінің бұзылысы қандай деңгейде болмасын баланың іс-әрекеті мен мінез—құлқына әсер етеді. Сөйлеу тілінің кемістігі  баланың  келешекете мектепте үлгерімі нашар болатыны сөзсіз. Сондықтан баланың сөйлеу тіліндегі мүкістіктердің қандайы  болмасын анықтап, қиындап кетпей тұрғанда ерте жастан бастап жою керек.Сөйлеуді дамытуда баланың байланыстырып сөйлеуге үйрету де келесі мәселелерге баса назар аударылады. Бала оқылған шығармалардың мазмұнын жүйелі баяндауға, сурет бойынша әңгіме құрастыруда өз ойын нақты және түсінікті жеткізе білуге дағдыланады.Бала мектепке жақсы тілдік дайындықпен баруы тиіс.Бұл бағыттағы жұмыстарын жетілдіре  түсу үшін тәрбиешілер тиісті әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, балалардың тілдік даму деңгейлерін жүйелі түрде бақылап, тексеру жүргізіп отыру қажет.

Мектепке дейінгі ұйымдардың басты мақсатының бірі- балалардың  сөйлеуді  дамыту, әсіресе  сөйлеу тілінің бұзылған балаларға.Сөйлеу патологиясы алдағы   оқу үдерісіне әсер етеді  және  бағдарламада   қарастырылған материалдарды  игеруге  кедергі болады.

Сөздің дыбыстық құрамын тексеруде: мектепке дейінгі балалардың дыбыс қолдануда жиі кездесетін кемшіліктер-сөз ішінде дыбысты дұрыс айтпау, сөз ішінде дыбыс қалдыру,не дыбыс алмастыру. Балалар айтуға қиналатын-р;д;с;ш;ж;з;б;п;ф дыбыстарының айтылуына өте мән берген дұрыс.Баланың сөйлеу қарқыны, екпіні,мәнері тәрбиешінің назарынан тыс қалмауы тиіс. Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу арқылы ой-өрісін,тілін, танымдылық қабілетін арттыру,ойын арқылы игерілетін оқу іс-әрекетіне ескеру  қажет. Баланың тілін дамытуда ең алдымен қажетті жағдай жасау.

Сөйлеуді дамыту сабағында  балаларға жақсы сөйлеу орталығын құрып, сөйлеу кемшіліктерін  жою мен  дұрыс сөйлеуді  қалыптастыру.Оларға  дұрыс сөйлеуді үйренуге,тындауға, айтуға, құрастыруға сөйлеу мәдениетін көтеруге мүмкіндік беру.

Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әдеби шығармалар: халық ауыз әдебиеті үлгілері, жеңіл сюжетке құрылған әңгімелер, ертегілер, өлеңдер. Көркем әдеби шығармаларды ұтымды пайдалану бала қиялын шарықтатып ақыл-ойын,тілін дамытады.Тілінің  мүкістігі бар балаларға лайықты, жеңіл ойынақы күлдіргі өлең-тақпақтар мақсатқа сай алынып жүргізіледі. Олардың жаттауы да қиын емес және өлең сөздері балаға ерекше әсер етеді.

Мысалы «Бақа» күлдіргі өлең.

-Бақа,бақа,балпақ,

Басын неге жалпақ.

-Темір телпек көп киіп,

Басым содан жалпақ.-деп 3-4 рет қайталап айтқызу арқылы «Б» дыбысын анықайта білуге жаттықтырылады.

Жұмбақ, жаңылтпаштар арқылы «Б» дыбысты бекітеді.

-Мыну балқаймақ.

-Мынау балқаймақ, қай балқаймақ.

-Бұл балқаймақ-май балқаймақ.

«Ұзын мұртты сарылар,

Қойынында  наны бар»  (Бидай)

Ба-ба-ба,қымыз толы саба.

Бала тілінде жиі кездесетін кемістіктің бірі-баланың дыбысты дұрыс айтпауы.Дыбысты бала  қалай естуін тексергеннен кейін дыбыстың артикуляциясының дұрыстығын тексеру керек.

Әрбір дауысты дыбыстардың айтылу  артикуляциясынан кейін дауыссыз дыбыстардың дұрыс айтуын көрсетеді, сөз, сөйлем ішіне енгізеді, баланы жаттықтырады. Тәрбиешілер мен ата-аналар арасында тығыз байланыс болып,ата-аналарға  төмендегі дыбыстардың артикуляцияларыды беріледі.

А дауысты  дыбысын айтқанда ауыз кең ашылып, тіл ауыз қуысында еркін жатады. Дауыс шымылдығы ашық болады.

О дыбысын айтқанда ерін дөңгеленіп,тілдің ұшы астынһңғы тістен алыстап, арты сәл жоғары көтеріледі.

У дыбысын айтқанда ерін сүйірленіп,алға созылады.Тілдің ұшы жиырылып, артжағы жоғары көтеріледі.Дауыс шымылдығы ашық.

Э дыбысын айтқанда ауыз, тіс сәл ашылып,тіл ұшы астыңғы тістің түбіне тиіп, ортасы сәл көтеріледі. Дауыс шымылдығы ашық.

И дыбысын айтқанда ерін күлгендегідей екі езуге қарай керіліп, барлық тіс түгел көрінеді. Тіл ұшы төменгі тістің түбіне жанасады, ал тілдің ортасы көтеріліп, ауыз қуысынан артқа қарай лықсиды. Дауыс шымылдығы ашық болады.

Ы дыбысын айтқанда ерін ашылып, тістер түгел көрінеді, тілдің ұшы сүйірленіп,арты жоғары көтеріледі. Дауыс шымылдығы ашық болады.

Ү дыбысын айтқанда ерін түтікшеге ұқсап алға қарай  созылып,тіл ауыз қуысының түбінде жатады да, ұшы сәл сүйірленіп, жоғары көтеріліңкірейді. Дауыс шымылдығы ашық болады.

Ұ дыбысын айтқанда ерін сүйірленіп,алға қарай жиырылады.Тіл ұшы астыңғы тістен алыстап, түп жағы жоғары көтеріледі. Дауыс шымылдығы ашық болады.

Ө дыбысын айтқанда, ерін дөңгеленеді, тіл ұшы астыңғы тістерге тиеді де, ортасы көтеріледі. Дауыс шымылдығы ашық болады.

Ә дыбысын айтқанда, тіл алға қарай қозғалып,тіл ұшы астыңғы тістердің түбіне тиіп, ортасы таңдайға қарай көтеріледі.Айыз кеңінен ашылады.

Жеке дыбыстарды дұрыс айтқызуда, бала с дыбысын дұрыс айтып үйренгеннен кейін есту қабілетін,тілін жетілдіру үшін, сол дыбысты буын, сөз, сөйлем, тақпақ, мақал-мәтел, жұмбақ ішінде ажырата білуге үйрету.

Са-са-са-Са-ра              се-се-се-кесе

Со-со-со-соқа               ас-ас-ас-тас

Су-су-су-суық               ос-ос-ос-тос

Сы-сы-сы-сынақ            ыс-ыс-ыс-тыс

Сө -сө-сөре                    өс-өс-өс-төс.

С дыбысын буын ішінде айтып жаттыққаннан кейін,сөз ішінде, сөздің басында,ортасында, аяғында келтіріліп айтқызылады.

Сандық                        Асан                           қыс

Сұлу                              қасық                         тыс

Сабын                          Асыл                            қарындас

Сурет                            асық                             бас

Сағат                             маса                             құс

Самолет                       ұста                             жолбарыс

Дыбысты сөйлем ішінде келтіріп жаттықтыру.                                                               Сара сабын алды.                                                                                                             Самал соғып тұр.

Жұмбақ

Бұдан кір қорқады,                                                                                                                        Судан бұл қорқады. (Сабын)

Жаңылтпаш:

Арықтан су сылдырап ағады,

Сылдырап ағады.

Сылдырлап ағады,

Сылдырап ағып,

Сылдырамаға барады.

Сылдырамадан сылдырап ағып,

Сырдария барады.

Мақал-мәтел

«Судың да сұрауы  бар»

Ш дыбысын буын ішінде дұрыс естіп ажырату жаттығулары

Ша-ша-ша-шана

Аш-аш-аш-ашық

Шу-шу-шу-шуда

Ұш –ұш-ұш- ұшқыш

Шы-шы-шы-шыны

Ыш-ыш-ыш-қыш

Ше-ше-ше-шелек

Өш-өш-өш-көш

Ши-ши-ши-шие

Ош –ош-ош-қошақан

Шө-шө-шө-шөп

Ош-ош-ош-ошақ

Дидактикалық құралда ұсынылған суреттердің атын айтып,ш дыбысы сөздің қай жерінде тұрғанын анықтау.

Шана   қашау  қысқыш

Шаңғы   қойшы   қыыылыш

Шалғы   пышақ   ағаш

Шапа    тышқан   қарындаш.

Ш дыбысының сөйлем ішінде .                                                                                 Шара шана тепкен

Шолпан шам жақты.

Әтеш шақырады.

Балаларға мәнерлеп айтуға тақпақтар оқытылады.

Биіктен түссең,қол шана,

Ауыр емес онаша!

Сүйретсең өрге, қол шана

Жеңіл емес оншама!

Ортақ болсын қол шана,

Ауыр-жеңіл болса да.     

Жұмбақтың шешуін тапқызып, ш дыбысын анықтау.

Қыста киімін тастайды,

Көктемде киіне бастайды. (Ағаш)

С-Ш дыбыстарын ажыратуға байланысты сөздерді, сөйлемдерді айтқызу.

Санау-шана

Асық –ашық

Қас –қаш

                             Шолпан мен Сәуле суға шомылды.

                             Шәкенің атасы-шопан.

Жаңылтпашты қайталап айтқызу-ұтымды тәсілдердің бірі.

Шемішке шақсаң шақ,

Шапшаң шақ.

Шөбіңді шапсаң шап,

Шапшан шап.      

Жоғалды бес шыбыш,

Жоқ әлі еш  сыбыс.

Жоқ әлі еш сыбыс,

Жоғалды бес шыбыш.

Сандуғаш, сандуғаш,

Айтшы, қайдасын?

Сандуғаш, аузыңды аш,

Тілің сайрасын.

Балалар с-ш дыбыстарын дұрыс айтып жаттаққанан кейін з-ж дыбыстарын дұрыс айтуға, ажыратуға байланысты жұмыстар жүргізіледі.

Осындай  мақсаттар тұрғысынан балабақшада  өткізілген сабақ үлгісін әріптестер назарына   ұсынуды жөн көрдім.

Білім елінен

Білім беру   мақсаттары:

Дыбыстарды естіп, ажырату.

Дыбыстарды жануарлармен  байланысты  сәйкестендіре білу.

Әріптерді айтқыза отырып,әріп сырын ұғындыру.

Коррекциялық мақсаттары:

1.Дем шығару құблысын реттеу-мұрыннан  дем шығару.

2.Жұмсақ таңдайын қимылдату жұмысын қалыпқа келтіру.

3.Үстінгі еріннің қимылдатуын жақсарту.

4.Ауызбен қатты және ұзақ дем шығартып үйрету.

5.Ауыздың ішкі құрыллыстарын нығайту.

Тәрбиелік  мақсаты:Сабақта  өзін ұстай білуге,дидакттикалық материадарды ұқыпты қолдана білуге тәрбиелеу.

Сабақтын барысы:

Балалар шеңбер жасап тұрғаннан соң.

Қайырлы күн балалар!

Қайырлы күн қонақтар!-деп балалардың назарларын өзіне аударып, бізге  қонақтар келіпті амандасайық. Бүгінгі өткізілетін сабағымыз ерекше болмақ. 

Дем жаттығулар:

Мен сендерге бірненше  сөз  айтамын  соларға  қарап жылдың қай мезгіліне тән екенің айтыңдар.

-Күн суытады,қар жауып,боран  соғады,аяз терезеге  ою-өрнек салады.

 Балалар:Бұл қыс  мезгіліне тән.        

-Біз бүгін қардан   жасалған домалақты ұшырамыз.Мұрынның үстіндегі мақтаны ауыздан  дем шығару арқылы ұшру.

Енді, қолымыздағы сиқырлы  көпіршіктерді  ұшырып көрейік.(түтікшемен  көпіршіктерді ұшырту).

(Тәрбиешінің көрсету бойынша  жаттығуды қайталау)

Арртикуляциялық жаттығулар:

Біз казір айнаға қарап,өзіміз білетін жаттығуларды жасаймыз.(бала айнаны алдына  алып  жаттығу жасайды)

«Қоршау»-тістерін көрсетеді.

«Піл» -ерінді алға қарай созады.

«Тақылдақ бала» -тандайды тақылдату

«Тістеуік»-үстінгі және астынғы ерінді кезекпен тістейді.

«Тәтті  кәмпит»-екі ұртын  ішке қарай татру.

«Аузымызға су толтырамыз»-ауызға дем толыту.

Балалар біз  бірге керемет  қызықты жаттығуды  қайталайық..

 (Паноғаа суреттерді  реттімен жапсыру)

-Жел соққанда қандай дыбыс шығады.

-У-У-У-У-У-У

Желдің әсерінен  ағаштардың жапырағы шулайды.

-Қандай дыбыс естіледі?.

-Ш-Ш-Ш-Ш

Ара  қалай әңдетеді?

Ж-Ж-Ж-Ж

-Маса қандай дыбыс шығарады?

-З-З-З-З

Ит қалай ырылдаайды?

Р-Р-Р-Р

Біз әр түрлі дыбыстар естідік,  кім қайталап айтып береді?

(Бірнеше бала қайталап  айтып  береді)

Қане,бойымызды сергітейік.

Биік болып өсеміз,

Жапырақтай жайқалап.

Табиғатты сүйеміз,

Шеттімізден  шеберміз.

Денемізді тік  ұстап,

Билеп-билеп аламыз.          

Дыбыстар мен буындар:

А-Э- А-Э А-Э

АЭ-АЭ—АЭ

Ұ-Э-Ұ-Э-Ұ-Э

ҰЭ –ҰЭ- ҰЭ –ҰЭ

СА- СЭ- СҰ- СЫ

АС-ЭС-ҰС-ЫС

САС-СЭС-СҰС-СЫС

Дидактикалық ойын «Қай  жануарлардың дыбысы?»       

Слайд арқылы:  Жабайы және  үй   жануарларымен  таныстыру.

Сендер жануарлардың дауыстарын естіп,қай жануар екенін алдындағы ойыншықтардан тауып, көрсет. Балалар жануарлардың дыбысына қарай,жануарларды тауып, айтады.

Енді айналарымызды алып,, бәріміз бірге ән салайық.

Ра-ра-ра-ұшып кетті а-ра.

Ша-ша-ша-жайылып тұр алаша

Ла-ла-ла-жайқалып тұр лала

Га-га-га-жағада жүр  шағала.

Міне балалар өздерін айтқандай барлық дыбыстар ауыз қуысынан шығады екен. Дыбстарды дұрыс айтсақ,әріптерді дұрыс әдемі жазсақ есейген шаққта білімімізбен  мәдениетімізді  көрсетеміз.

Сабақтың қортындысы.

Сабақта не істедік? Қандай дыбыспен жұмыс істедік?

Сендер бүгінггі сабаққта  өте жақсы жұмыс жасадыңдар.