Башҡорттар 1812 йылғы Ватан һуғышында

    1812   ЙЫЛҒЫ ВАТАН ҺУҒЫШЫНДА ЕҢЕҮҘЕҢ 200 ЙЫЛЛЫҒЫНА АРНАЛҒАН

 КҮРГӘҘМӘ - ДИДАКТИК ҠУЛЛАНМА

“  Башҡортомдан батыр юҡ икән…”

“Ҡолой кантон” йырынан

 

 

НАСЫРОВА  ИЛҮЗӘ  БАЯЗИТ ҠЫҘЫ

БАШҠОРТ ТЕЛЕ ҺӘМ ӘҘӘБИӘТЕ УҠЫТЫУСЫҺЫ

СИБАЙ-2012

ҺҮРӘТТӘР ИСЕМЛЕГЕ        СПИСОК ИЛЛЮСТРАЦИЙ

1. Р.Кистель.“Әсиргә төшкән француздар башҡорттар менән   ҡалмыҡтар һағы аҫтында. 1813 йыл.«Французы в плену  у башкирских и калмыкских воинов. 1813  год.

2. К.Зур.“Башҡорттар Гамбургтың ситендәге емереклектәр янында.1812  йыл.“Башкиры у развалин окраины Гамбурга. 1812 год.”

3. Кубейль Карл Людвиг. Башҡорт. Берлин ҡалаһы, Унтер ден Линден урамы. 1813 йылдың 11 марты. Башкир.Улица Унтер ден Линден г.Берлина. 11 марта 1813 года.

4. Билдәһеҙ рәссам. ”Берлинда беренсе казактар” XIX быуаттың 10-сы йылдары. Неизвестный художник.”Первые казаки в Берлине” 10 годы XIX вв.

5. А.О.Орловский, “Башҡорттар хәрби походта”,“Башкиры на военном походе”

6. А.О.Орловский. ”Башҡорт яугиры”,” Башкир на коне”

7. А.О.Орловский. ”Башҡорт атлылары ял иткәндә ҡурай моңо тыңлайҙар”

“Башкирские воины во время  отдыха слушают курай”

8 .А.О.Орловский.“Ерән аттағы башҡорт”, “Башкир на рыжей лошади”

9. А.О.Орловский. “ Башҡорт”,“Башкир”

10. А.О.Орловский.  “Һыбайлы башҡорт”, “Башкир верхом”

11. А.О.Орловский. “Атлы башҡорт” ,”Башкир с лошадью”

12. О.Пархаев. “Атлы башҡорт “,“Конный башкир”

13. С.С.Петров. Ҡаһым түрә - Ҡаһым Мырҙашев,Кахым туря – Кахым Мырдашев.

14.Петер Хесс. ”Березино аша сығыу”,“Переправа  через Березину”

15. Ф.А.Исмәғилев, И.И.Ғаянов.”Сен-Жермен майҙанындағы иртә”,

“Утро на площади Сен-Жермен”

16. Р.Низаев фотоһы.“Елисей яландарында парад”,“Парад на Елисейских полях”

17. Р.Низаев фотоһы.“Уралға ҡайтыу“,“Возвращение на Урал”

18. А.О.Дезарно.“Казактарҙың сигенеп барған француздарҙы ҡыуыуы” 1827 йыл.  “Отступление французских войск”  1827 год.

19. Петер Хесс. ”Француздарҙың Березина аша сығыуы” 1844 йыл.

“Переправа французских войск через Березину”  1844 год.

20.  «Башҡорттар 1812 йылғы Ватан һуғышында” картиналар серияһынан. 1998- 2004 йылдар. Из серии картин “Башкиры в Отечественной войне 1812 года”  1998-2004 годы.

21. Ҡаһым Мырҙашев иҫтәлегенә стела. Айыусы ауылы, Стәрлетамаҡ районы.  Памятная стела в честь Кахыма Мырдашева, село Аюсы Стерлитамакского района.

22. Бородино яланы, 1812 йылғы Ватан һуғышы  батырҙары иҫтәлегенә

ҡуйылған  стела. Бородинское  поле. Стела воинам Отчественной войны 1812 года.

  23. Сибай ҡалаһында 1812 йылда Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугирҙәр иҫтәлегенә һәйкәл,   авторы   Мәскәү ҡалаһы скульпторы Вадим Кириллов. Памятник в честь воинов, участников  Отечественной войны 1812 года, г. Сибай, автор скульптор   Вадим Кириллов.

 

Хөрмәтле уҡытыусылар! Һеҙҙең иғтибарығыҙға тәҡдим ителгән ҡулланманы 1812 йылғы Ватан һуғышына арналған  дәрестәрҙә ҡулланырға  була.  Был ҡулланмаға 1812 йылғы Ватан һуғышына арналған йырҙар, фотоһүрәттәр, кроссворд, тест һорауҙары,  аудиояҙмалар йыйынтығы индерелде.

Уважаемые учителя!   Наглядно- дидактическое  пособие предназначается  для использования на уроках, посвященных Отечественной войне 1812 года.  Предлагаются тексты песен, иллюстрации, кроссворд, тест, сборник аудиозаписей.

Ҡулланылған әҙәбиәт

v “Ватандаш” журналы, № 12, 2011 йыл.

v “Башҡортостан уҡытыусыһы” журналы, № 4, 2012.

v Сөләймәнов Ә. “Яуҙа - яуҙаш һәм дандаштар”

(Сулейманов  А. “Вместе в бою и славе”),16 – сы бит.

v Әсфәндиәров.Ә.З.”Олатайҙарҙың бар тарихы”,Өфө, 1996. 

v Асфандияров А.З.,”Любезные вы мои…”, Уфа: Китап, 1992.

КҮРГӘҘМӘ- ДИДАКТИК ҠУЛЛАНМА

”БАШҠОРТТАР 1812 ЙЫЛҒЫ ВАТАН ҺУҒЫШЫНДА”

Төҙөүсеһе: Насырова Илүзә Баязит ҡыҙы, Сибай ҡалаһы,

1 – се урта мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, Сибай ҡалаһы, 2013 йыл.

НАГЛЯДНО-ДИДАКТИЧЕСКОЕ ПОСОБИЕ

“БАШКИРЫ В ОТЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ 1812  ГОДА”

Составитель: Насырова Илюза Баязитовна, учитель башкирского языка и литературы  средней школы  № 1, г. Сибай”, 2013 год.

1.Р.Кистель. “Әсиргә төшкән француздар башҡорттар  менән   ҡалмыҡтар һағы аҫтында.  1813  йыл»    «Французы в плену  у башкирских и калмыкских воинов.1813 йыл»

2. К.Зур. “ Башҡорттар Гамбургтың ситендәге емереклектәр янында. 1812  йыл.

“Башкиры у развалин окраины Гамбурга. 1812 год.”

3.Кубейль Карл Людвиг. Башҡорт. Берлин ҡалаһы, Унтер ден Линден урамы.1813 йылдың 11 марты.

Башкир.Улица Унтер ден Линден г. Берлина. 11 марта 1813 года.

4.Билдәһеҙ рәссам.”Берлинда беренсе казактар”,  

Неизвестный художник.”Первые казаки в Берлине”

5. А.О.Орловский. “Башҡорттар хәрби походта”,

“Башкиры на военном походе”

6. А.О.Орловский.”Башҡорт яугиры”,      “Башкир на коне”

7.А.О.Орловский. ”Башҡорт атлылары ял иткәндә ҡурай моңо тыңлайҙар”,

“Башкирские воины во время  отдыха слушают курай”

8. А.О.Орловский.  “Ерән аттағы башҡорт”,“Башкир на рыжей лошади”

9. А.О.Орловский.  “Башҡорт”, “Башкир”

10. А.О.Орловский.  “Һыбайлы башҡорт”,“Башкир верхом”

11. А.О.Орловский. “Атлы башҡорт” ,”Башкир с лошадью”

12. О.Пархаев. “Атлы башҡорт “, “Конный башкир”

13. С.С.Петров. Ҡаһым түрә - Ҡаһым Мырҙашев, (1778 -1813), сотник, башҡорт полкы командиры.

Кахым туря – Кахым Мырдашев, (1778-1813) , сотник, командир башкирского полка, участник Отечественной войны 1812 года и заграничного похода 1813 -1814 гг.

 

14. Петер Хесс. ”Березина аша сығыу”, “Переправа  через Березину”

15.Ф.А.Исмәғилев, И.И.Ғаянов.”Сен-Жермен майҙанындағы иртә”,

“Утро на площади Сен-Жермен”

16. Р.Низаев фотоһы. “Елисей яландарында парад”,

“Парад на Елисейских полях”

17. Р.Низаев фотоһы.“Уралға ҡайтыу “ ,“Возвращение на Урал”

18. А.О.Дезарно.“Казактарҙың сигенеп барған француздарҙы ҡыуыуы”  1827 йыл. “Отступление французских войск”  1827 год.

.

19. Петер Хесс. ”Француздарҙың Березина аша сығыуы”.1844 йыл. “Переправа французских войск через Березину”.1844 год.

20. «Башҡорттар   1812   йылғы Ватан һуғышында” картиналар   серияһынан 1998 - 2004 йылдар.   Из серии картин “Башкиры в Отечественной войне 1812  года”     1998- 2004 годы.

21.Ҡаһым Мырҙашев иҫтәлегенә стела, Айыусы ауылы, Стәрлетамаҡ районы.  Памятная    стела  в честь легендарного полководца Отечественной войны Кахыма   Мырдашева, село  Аюсы Стерлитамакского района.

 

 

Рәсәйҙең 1812 йылғы Ватан һуғышында еңеүенә - 200 йыл

“Ата-олатайҙарҙың  даны менән ғорурланыу кәрәк кенә түгел, был хатта бик мөһим һәм мотлаҡ”

А.С.Пушкин

Друзья ! Гордитесь, целый мир

Узнает сколь могуч башкир!

Петр Кудряшов,”Песень башкирца после сражения”

22. Бородино яланы, 1812 йылғы Ватан һуғышы  батырҙары иҫтәлегенә ҡуйылған  стела.

Бородинское  поле. Стела воинам Отчественной войны 1812 года.

Рәсәйҙең 1812 йылғы Ватан һуғышында еңеүенә - 200 йыл

Ата -  бабаларҙың ҡанын һулап

Үҫкән сауҡаларҙан уҡ юндыҡ.

“Һай, Илкәйем” йырынан

23.Сибай ҡалаһында 1812 йылда Ватан һуғышында ҡатнашҡан яугирҙәр иҫтәлегенә   һәйкәл,   авторы   Мәскәү ҡалаһы скульпторы  Вадим Кириллов.

Памятник в честь воинов, участников  Отечественной войны 1812  года, г.Сибай, автор скульптор    Вадим Кириллов.

ЛЮБИЗАР

 (Башҡорт халыҡ йыры)

1.      Беҙ һуғышҡа ингәндә

Бәхилләштек барыбыҙ.

Беҙ һуғыштан сыҡҡанда,

 Алдан сыҡты даныбыҙ

Любезники, любизар,

Маладис,маладис!

2.      Француздар килеп ингән

Мәскәү тигән ҡалаға

Беҙҙең ғәскәр ҡыҫып алғас,

Сығып ҡасты далаға.

Любезники, любизар,

Маладис, маладис!

3.      Наполеонға тәхет кәрәк

Үҙ еренә һыймаған.

Мәскәүҙәргә килеп ингәс,

Ул  да үҙен һынаған.

Любезники, любизар,

Маладис, маладис!

4.      Француздар танынылар

Әрәсәйҙә  үҙҙәрен.

Урыҫ, башҡорт ҡыҫмаҡлағас,

Табалмайҙар эҙҙәрен.

Любезники, любизар,

Маладис, маладис!

5.      Мәскәүгә лә керҙек беҙ,

Парижды ла күрҙек беҙ.

Француздарҙы еңгәндә,

Ер емертеп йөрөнөк беҙ.   

                 Любезники, любизар,

 Маладис, маладис! 

ҠОЛОЙ КАНТОН

(Башҡорт халыҡ йыры)

Ҡолой кантонды ла бай,тиҙәр,

Ҡамсат та бүрке ,ай, бар, тиҙәр.

Үҙ хөкөмдәре лә үҙ ҡулында,

Ни ҡылһа ла , ирке бар, тиҙәр.

Ҡолой кантондың да буйҙары

Буйға ғына үҫкән тармалай.

Ил  күҙенән ҡанлы йәш ағыҙған –

Ҡолой кантон менән  Ермолай.

Ҡолой кантон да бик үк ҡанһыҙ,

Бер һүҙ әйтһәң, ҡылыс ҡармалай.

Күп  иркәйҙәрҙең дә башын юйҙы

Ҡолой кантон менән Ермолай.

 Кантон, кантон да килә, тиҙәр,

Килгән кантондарҙан ҡаҡшаныҡ.

Яуыз кантондарҙы ҡуя икән

Рәсәй генә тигән батшалыҡ.

“Колой кантон”

(Башкирская народная песня)

О Колое кантоне, богатый, говорят,

Камчатная шапка, ай, есть, говорят.

Свой суд в своих руках,

Что бы ни сделал, воля ему, говорят.

Колой кантона рост

Подобно в рост выросшей конопле.

Из глаз страны кровавые слезы выжали-

Колой кантон и Ермолай.

Колой кантон очень жестокий,

Одно слово если скажешь саблю ищет.

Многих мужей головы погубил

 Колой кантон и Ермолай.

Кантон, кантон едет говорят,

От приехавших кантонов мы измучились.

Злых кантонов  ставит, оказывается,

Россия  называемое царство.

Ҡаһым түрә

(Башҡорт халыҡ йыры)

1.Ҡаһым түрә менгән һоро юрғаның,  вай кем,

   Маңлайында булыр урайы.

   Ҡаһым түрә фарман биргән саҡта , вай кем,

   Һул  ҡулында булыр ҡурайы.

2.Аҡ балыҡтай уйнар  һор(о) юрғаһы, вай  кем,

   Көмөшлө эйәр күҙенә ялтырап.

   Ҡаһым түрә яуап алған саҡта, вай кем,

   Дошман майор тора ҡалтырап.

3. Беҙҙең генә баҫыуҙың межаһы, вай кем,

  Таҡыя ғына башлы сел ҡурай.

   Командир ҙа булған Ҡаһым түрә, вай кем,

   Командаһын көнөнә биш урай.

4.Ҡаһым түрә уйынға  сығыр ине, вай кем,

   Полковой командир ҡашында.

   Ҡаһым түрә вафат булып ҡалды, вай кем,

    Владимир губерна башында.

5.Ҡаһым түрә менгән вай юрғаның, вай кем,

   Тояҡтары ҡупҡан,  баҫа алмай.

    Биш йөҙ кеше ҡарап өнһөҙ ҡалған, вай кем,

   Ҡайғырышып ҡәбер ҡаҙа алмай.

Ҡотдос – бөйөк рус полководецы М.И.Кутузов.

Ҡаһым түрә ( дауамы)

6 .Ыласын, бөркөт үҫкән, ай, Уралда, вай кем,

   Сал  бөркөттәй һайлам ир ине.

    Яуға ҡаршы сапҡан мәлдәрендә, вай кем,

    Тау-таш ярыр йылдам ир ине.

7. Ҡаһым түрә менгән һор(о) юрғаның, вай кем,

    Бәкәлдәре уның аҡ ине.

   Ҡаһым түрә фарман биргән саҡта, вай кем,

    Әйтер һүҙкәйҙәре хаҡ ине.

8.  Башҡынайым минең бик ауырта, вай кем,

   Сәңгелдәтмәй барсы көймәмде.

    Эскенәйем минең янып бара, вай кем,

    Ысҡындырсы көмөш төймәмде.

   9. Ҡаһым түрә  менгән һор(о)  юрғаҡай, вай кем,

      Түбән эйеп тора башҡайын.

     Ун ете лә йәшлек Сафия һылыу, вай кем,

     Түгер инде күҙенән йәшкәйен.

10. Көмөш кенә һаплы булат ҡылыс, вай кем,

     Ҡаһым түрә аҫҡан биленә.

     Булат ҡына ҡылысын төҫө итеп, вай кем,

     Алып ҡайтайыҡсы иленә.

Кахым –туря

(Башкирская народная песня)

1.Был конь его игреневый скакун -

Вихорь на лбу, издалека заметный,

Когда Кахым туря  давал  приказ,

В руке держал он свой курай заветный.

2. Скакун –как белорыбица в воде,

Седло в серебрянном узоре.

Когда Кахым туря взлетает в бой,

То нет лица на вражеском майоре.

3. На нашем поле  знаком межевым

Курая такыя в траве лучится.

Кахым туря такой был командир –

Пять раз на дню в команду он примчится.

4.Он был  уралским беркутом рожден.

Как беркут был он смел, горяч, как пламя.

Когда он в бой летел на скакуне,

Из-под копыт летели в небо камни.

Байыҡ

(Башҡорт халыҡ йыры)

Һай, азамат арыҫлан да
Яуҙа дошман айҡаған,
Йөҙҙәрендә даны балҡый,
Күп ерҙәрҙе байҡаған.

 Һай, һай, һай, һай,
Түрҙән урын алығыҙ,
Һары балды һалығыҙ,
Арыҫландай батырҙарҙың
Арҡаһынан ҡағығыҙ

Һай, добрые молодцы-львы
В бою врага побили,
На лицах их сверкает слава,
Много земель они повидали.

Һай, һай, һай, һай,
Почетное место занимайте,
Желтую медовуху наливайте,
Батыров, подобных льву,
По спине их похлопайте.

“Әхмәт Байыҡ”

( Башҡорт халыҡ йыры)

1.     Француздарҙың  ғына ерҙәре,

    Түңәрәк тә икән күлдәре.

    Атҡайына  менеп, һөңгө тотоп,

    Әхмәт Байыҡ сыға элгәре.

2. Француз яуының полктары,

     Атылмай ҙа икән туптары,

     Ниңә атһын уның туптары,

    Плен төшкәс полковниктары.

3. Атлы ғәскәр сыға күперҙән,

    Сығыр еркәйҙәре  һүтелгән.

    Француздарҙың  яуҙарын

   Ҡотдос  ғәскәрҙәре бөтөргән.

КРОССВОРД ҺОРАУҘАРЫ

(1812 йылғы Ватан һуғышына арнала )

1.     Рус – француз һуғышы тураһында башҡорт халыҡ йыры.

2.     “Ҡаһым түрә” риүәйәтендә ниндәй ҡаланы алыу ваҡиғаһы тасуирлана?

        3. Һуғыш ҡоралы.

        4. Утлы һуғыш ҡоралы.

5. Француздар башҡорттарҙы нисек атағандар?

6. Рус ғәскәренең баш командующийы кем?

7.“Ҡаһым түрә” әҫәренең жанры.

8. Ниндәй башҡорт халыҡ йыры Кутузов әйткән һүҙҙәрҙән алынған?

9. Башҡорт халыҡ ижадының жанры.

Ж

и

Яуаптары:  Байыҡ, Париж, һөңгө, мылтыҡ, амурҙар, Кутузов, риүәйәт, “Любизар”, бәйет.

Килеп сыҡҡан  яуапты (полководецтың  исеме) хор менән уҡығыҙ.

ТЕСТ ҺОРАУҘАРЫ

(1812 йылғы Ватан һуғышына арнала)

1.  Рус ғәскәренең баш командующийы кем булған?

а)  генерал  Дохтуров                                                                 

б)  Михаил  Илларионович Кутузов

в)  Барклай де Толли.

2.  Ниндәй башҡорт йыры Кутузовтың әйткән һүҙҙәренән алынған?

а) “Ҡаһым түрә”

б) “Француз  йыры”

в) “Любизар”.

3.  Я. Хамматовтың “Төньяҡ амурҙары” әҫәренең жанры?

а)  повесть

б)  роман

в)  хикәйә

4.  “Ҡаһым түрә” халыҡ ижадының ниндәй төрөнә ҡарай?

а) бәйет

б) әкиәт

в) риүәйәт.

5.           Әҫәрҙә Австрия халҡы башҡорттарҙы нисек атай?

а)  бейеүсе халыҡ

б)  йылҡы ите ашаусы халыҡ

в)  ҡурайҙа оҫта уйнаусы халыҡ.

 Эште тамамлағас, экранда яуаптар һәм баһалау нормалары бирелә.

       1- б                                     3- б                          5 - б

       2- в                                     4- в

0 хата – “5”              2 хата – “3”

1 хата -  “4”              3 хата һәм күберәк – ҡабатларға

Уҡыусылар бер-береһенең эшен тикшереп баһа ҡуя.

Йөкмәткеһе

1.“Любизар”, башҡорт халыҡ йыры

2. ”Ҡолой кантон”, башҡорт халыҡ йыры

     “Колой кантон”, башкирская народная песня

3. “Байыҡ”, башҡорт халыҡ йыры

4. “Ҡаһым түрә”, башҡорт халыҡ йыры

     “Кахым –туря, башкирская народная песня

5. “Әхмәт Байыҡ”, башҡорт халыҡ йыры

6. Кроссворд һорауҙары.

 7.Тест һорауҙары.