Батыс Түрік қағанатының құрылуы, дамуы және ыдырауы(603-704жж

• 1 слайд

• 2 слайд

  Сабақтың тақырыбы
  
  §2. Батыс Түрік қағанатының құрылуы, дамуы және ыдырауы(603-704жж)
  

• 3 слайд

• 4 слайд

  
  603 жылы Түрік қағанаты ішкі талас-тартыстың және көрші елдермен соғыс,Қытай шапқыншылығының әсерінен екіге бөлінді.
  Түрік қағанатының екіге бөлінуі
  
  
  
  Батыс Түрік қағанаты Шығыс Түрік қағанаты
  
  
  

• 5 слайд

  Батыс Түрік қағанатының 603-704 жылдардағы аумағы
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  Аумағы: Оңтүстік-шығысында Іле, Шу өзендерінен бастап,
  Солтүстік-батысында Еділ мен Кубань өзенінің төменгі ағысына дейін
  Солтүстік шығысында Есіл мен Ертіс өзендерінің жоғарғы ағысы аралығын алып жатыр.
  Негізгі орталығы-Жетісу
  Астанасы-Суяб, жазғы ордасы-Мыңбұлақ(Түркістан төңірегі)
  

• 6 слайд

  .
  
  
  Шығыс Түрік қағанатының 682-744 жылдардағы аумағы
  
  Аумағы: Қазақстанның шығысы,Орталық Азия, Шығыс Түркістан,
  Оңтүстік Сібір жерлерін алып жатты.
  

• 7 слайд

  
  
  
  Батыс Түрік қағанатының этникалық құрамы
  Батыс Түрік қағанатының этникалық құрамы Он тайпа (он оқ будун) тұрды. «Бұдун» сөзі халық,ел деген ұғымды білдірді. Сонда «он-оқ бұдун» он тайпа дегенді білдіреді.
  «Он-оқ бұдун» он тайпаның бесеуі дулу, бесеуі нушиби тайпасынан тұрды.
  5 Дулу тайпа -Шудың шығысындағы орналасты
  
  
  
  
  
  
  
  
  5 Нушиби тайпа -Шудың батысындағы орналасты
  

• 8 слайд

  Қағанаттың ішкі және сыртқы жағдайы
  
  Қағанаттың дамуына үлес қосқан қағандар
  Тардуш(Дато) қаған-қағанаттың алғашқы қағаны және қағанаттың билігін күшейткен қаған.
  Шегу (610-618 ж.) қаған-қағаннаттың шекарасын кеңейтті.
  Тон(618-630 ж.) қаған қағанатының халықаралық жағдайын нығайтқан қаған.
  

• 9 слайд

  Тардуш (дато) қаған тұсында
  Батыс Түрік қағанатын алғашқы кезде Тардуш(дато) қаған басқарды. Бұл кез қағанаттың күшейген кезі еді.Тардуш қаған Шығыс Түрік қағанатын басып алып, екі қағанатты қайта қосуды ойластырды. Ол өз ойын іске асыру үшін Алтайдағы теле тайпасына шабуыл жасап, олардың жерін басып та алған. Сөйтіп өзін Шығыс Түрік қағанатының да қағаны деп жариялайды. Алайда телелер қайтадан оған қарсы көтеріп, теле тайпасы бөлініп кетті.
  Шегу (610-618 ж.) қаған тұсында
  Шегу қаған Қағанаттың шығыстағы шекарасын Алтайға дейін, ал батыстағы шекарасын Тарым өзені мен Памир тауына дейін жеткізді.
  

• 10 слайд

  
  
  Тон (618-630 ж.) қаған тұсында
  Тон қаған батыстағы елдерді жаулап алуды ойлады. Қаған Орта Азияны басқару жүйесін қайта құрды. Тон қаған кейбір ірі қалаларды өз қолында тапжылтпай ұстап отыру үшін айла-шарғылар да қолданды. Тон қаған өзінің батыстағы ықпалын нығайтуды және одан айырылып қалмауды ешқашан есінен шығармаған.Әсіресе Иран мен Византия сияқты ірі мемлекеттердің арасындағы жағдайды бақылап отырған.Екі елдің арасында қақтығыс туа қалса, одақтасы Византияға көмектесуге дайын тұрған. Сонда бір соғыс жағдайы 627 жылы Византияға көмек беру үшін өзінің қалың қолын аттандырады. Бұл көмек Батыс Түрік қағанатының халықаралық жағдайдағы саяси беделін өсіре түсті.
  
  

• 11 слайд

  
  Қаған
  Шад,жабғу,
  елтебер
  Бек
  Тархан, бұйрық
  Қара бұдын
  Тат
  Құл
  Ашина руынан шыққан ақсүйектер
  Билеуші,әскер басы, бүкіл жердің иесі
  Ру, тайпа басқарушысы
  Сот қызметін атқарушы
  Қарапайым халық
  Қаған сайлаған ұлықтар
  Қағаннан кейінгі билік иелері
  
  Батыс Түрік қағанатының әлеуметтік құрылымы
  
  

• 12 слайд

  Қағанаттың әлеуметтік жағдайы
  Қаған қағанаттың бірінші басшысы, билігі шексіз мұрагерлік жолмен беріліп отырады. Одан кейінгі билік қаған сайлаған ұлықтың қолына берілді. Қағанаттың жоғарғы лауазымдар қаған руынан шыққан ақсүйектер өкілдерінің қолында болған. Оларға ябғу, шад, елтебер сияқты атақтар беріліп отырған.Қарапайым халықты «қара бұдундар» деп атаған.Алым-салық төлейтін, ауыртпалықты көп көтеретін осы халық еді.Түрік қоғамында «татсыз түрік болмайды» деген теңсіздікті білдіретін тіркес бар. Мұнда «тат» сөзі құл деген мағынаны білдіреді. «Күлтегін» жазуында «Бек ұлдарың құл болды, Пәк қыздарың күң болды» деген жолдардан да түрік қоғамында құлдықтың болғандығын аңғарамыз.
  
  
  "Күлтегін" жыры Күлтегін ескерткішінің 2001 жыл
  университет әкелінген көшірмесі
  

• 13 слайд

  
  Жартылай мал шаруашылығы
  Қағанаттың негізгі шаруашылығы жартылай мал шаруашылығы.
  Батыс Түрік қағанатында көшпелі мал шаруашылығы басым сала болды.Онда төрт түлік мал өсірген.Қыстаулары Іле, Шу, Ертіс сияқты ірі өзен бойларындағы тоғайлы жерлерде немесе тау бөктеріндегі шатқалдарда орналасты.Өйткені ондай желердің от-суы мол, қысы жайлы еді.
  
  
  

• 14 слайд

  
  Жер өңдеу кәсібі айналысқан
  Испиджаб, Тараз, Талхир, Алмалық қалаларда егін шаруашылығы жақсы дамыды. Жер өңдеу мен қатар сауда-саттықта жүргізілді.Батыс Түрік қағанатын Ұлы Жібек жолы басып өтті.Бұл қалалар Ұлы Жібек жолының бойында орналасқандықтан сырттан келген саудагерлермен сауда қатынас жүргізілді.Сауда көбінесе айырбас түрінде жүрді.
  Талхир(алматыдан 25 шақырым Тараз (Жамбыл қаласы )
  орналасқан)
  
  
  
  
  
  Испиджаб (Сайрам, Шымкенттен Алмалық (Іле өзенінің бойында)
  12 шақырым орналасқан) орналасқан.
  

• 15 слайд

  
  VII ғасырдың бас кезінде Батыс Түркі қағаны 
  Ябғудың ордасында болған будда монахы Сюань Цзанның
   жазғандары қаған руының байлығы туралы біраз ұғым береді.
  Қағанды аң аулап жүрген жерінде кездестірген саяхатшы
  аңшылар киімдерінің сәнділігіне таң-тамаша қалады.
  «Қаған жасыл жібек желбегей киген, — дейді ол. — Оның қасына
  ерген екі жүзден астам тарханы бар, олар қамқа желбегейлер киген,
  шаштарын бұрымдап өрген. Басқа сарбаздары аңтерісінен тігілген
  ішік киген, бөріктері жұмсақ матадан тігілген, қолдарына айбалта,
  садақ, ту ұстаған. Аттары өңшең сайгүлік. Түйе, ат мінген
  адамдардың көптігіне көз сүрінеді». Одан әрі қағанның киіз
  үйі туралы айтқанда, оның алтынмен сәнделгені соншалық,
  тіпті «көз қаратпайды» дейді ол.
  
  
  Татсыз түркі болмас, бассыз бөрік болмас” деген көне мәтелге қарағанда түркі шонжарлары қарамағында таттар саны аз болмаған.
  

• 16 слайд