Баяндама Қазақ тілі сабағында тіл дамыту жолдары

     ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ТІЛ ДАМЫТУ

                                                                                                                                           .                                                                                                       Нургалиева Б.А.

                                                                        қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

                                                                                                              Ақтөбе қаласы

ҚАЗАҚ  ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ТІЛ ДАМЫТУ

      Тіл  дамыту – қазіргі  мектептің  оқу тәрбие  ісіндегі  басты проблема – тіл мен сөйлеу  процесін  жіктей оқыту, оқушының  дұрыс  сөйлей  білуіне көңіл бөлу. Әр мұғалім  қазақ  тілі  сабақтарында  тіл  дамыту  жұмыстарын  шығармашылықпен жүргізіп, дұрыс ұйымдастыра білсе, ол оқушының күнделікті өмірдегі құбылысты жан-жақты түсіне  білуіне, білген  нәрселерін  ауызекі  сөздеріне  қолдана  білуіне жағдай  жасайды. Оқушының  тілін  дамыту  жұмысы,  ол  баланың  жалпы  ойын дамыту деген сөз, өйткені оқушы пәнді оқып  үйренсе де, өзінің  істеген  жұмысы, көрген-білгені  туралы  күнбе-күн  сөйлеп, ойын  қалыптастырып  отырады,  яғни оқушылардың   тілін   дамыту   мәселесі   олардың   ойлау қабілетімен байланыстырылса,  сондай-ақ,  ойлау  мен  сөйлеу  процесінің  бірлігінде ұйымдастырылады.

       Оқушылардың   ауызекі  сөйлеу  тілін,  тіл  мәдениетін  арттыру  мен  дамыту, сапалы  білім  беру  –  қазіргі  кезде  мектеп  мұғалімдерінің,  тіл  мамандарының алдынды  тұрған  басты  міндеттердің  бірі.

Қазіргі заман талабына сай білім беру  үрдісі білімді жеке тұлғаға қарай  бағыттай отырып, тұлғаны  жан-жақты  дамытуға, шығармашылықпен  айналыстыруға  жол ашып отыр. Алайда,осы іс-шаралардың  барлығы  мұғалімнің  ұйымдастыруы мен шеберлігінің  нәтижесінде  іске  асырыларды.

« Білім  туралы  Қазақстан  Республикасының  Заңында » « Жеке  адамның шығармашылық,  рухани  және  дене  мүмкіндіктерін  дамыту,  адамгершілік  пен салауатты өмір салтының  берік  негіздерін  қалыптастыру, жеке  басының  дамуы

үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту»-дейтін тұжырымдар бүгінгі білім берудің мақсаттары мен міндеттерін ғана емес, тіл дамытудағы өзекжарды

мәселелерді де айқындайды.

Қазақ тілі сабағында оқушыларды сөзді дұрыс қолдана білуге,өз ойын орнықты жеткізуге, еркін сөйлей білуге жетелейтін тәсілдің бірі – тіл дамыту жұмыстары.

Тіл дамыту мақсатындағы жүргізілетін жұмыстар оқушының ойлау қабілетіне,

сондай-ақ өз ойын жеткізе білуіне,шығармашылық ізденісіне жол ашады. Оқушының білімі ғана жетіліп қоймайды,қабілетінің,дарын көзінің ашылуына түрткі болады.

«...барлық жаттығулар оқушылардың тілін дамытуға бейімделе жүргізілуі тиіс. Тіл сабағы негізінен оқушыларымызға тілімізді меңгертуді мақсат етіп қойды.

Олай болса, оқу мен жазу сабақтарында әдеби тіліміздің нормаларын сақтау дағдысы бірдей дәрежеде берілуі қажет» - деген ұстанымды басшылыққа алсақ,

тіл дамыту жұмыстарына бастауыш сыныптың өзінде-ақ аса назар аударылып келді.

Тіл дамытудың басты құралы сөздік қорда жатады. Оқушының сөздік қорының

неғұрлым көп болуы және оны тиімді қолдана білуі жүйелі еңбекті қажет етеді.

Тіл дамыту жұмыстарында басшылыққа алатын басты мәселелердің бірі оқушылардың сөздік қорды,ауызекі сөйлеу тілін тиімді ережеге сәйкес құра білуінде жатыр.

      Қазақ тіліндегі тіл ұстарту жұмыстарының негізгі мақсаты – дұрыс,сауатты жазуға,оқушының ауызша және жазбаша ойын,грамматикасын және стилистика-

сы  жағынан дұрыс сөйлем құрап,жүйелі сөйлеуге үйрету. Мұғалім оқушының

ауызша және жазбаша тілін дұрыс дамытуда грамматикалық ережелерді жақсы білуге,тыныс белгілерін дұрыс қоюға үйретіп,көркем әдебиетті көп оқуға бағыт беріп,оның үлгісін көрсетіп отыруы тиіс. Әр мұғалім тіл ұстарту жұмыстарын

шығармашылықпен жүргізіп,дұрыс ұйымдастыра білсе, ол оқушының күнделікті

өмірдегі құбылысты жан-жақты түсіне білуіне,білген нәрселерін ауызекі сөздерін-

де қолдана білуіне жағдай жасайды.

      Тіл дамыту жұмыстары ауызша-жазбаша жаттығулар,мәтінмен жұмыс,

мазмұндама,шығарма,диктант,мақала жазу,мінездеме беру,суретпен жұмыс,

сұраққа жауап жаздыру,жоспар жасату,кітап оқу сияқты жұмыс түрлері арқылы

іске асырылады.

      Оқушының сөздік қорын байытып,тілін ұстартуда шешуші рөл атқаратын

жұмыстардың бірі – сөздік жұмысы. Сөздік жұмысы арқылы оқушының тіл

байлығын молайтумен қатар,дұрыс жазуға да дағдыландыра аламыз.

       Тіл дамытудағы өнімді тәсілдердің бірі – шығармашылық тапсырмалар.

       Шығармашылықтың түрі әр алуан, мәні біреу – ол жаңа мазмұн жасау.Озық

педагогика: әрір бала өзінше талантты, әрқайсысы шығармашыл бола алады.

Шығармашыл бала өзінің қабілетін,күш-қуатын, бейімділігін сезіне алатынын

дәлелдейді.

        Тамаша педагог В.Сухомлинский: «Шығармашылық арқылы тұлғаның рухани байығы қалыптасады,шығармашылық адамды адамға тартатын  магнит-

пен тең. Сондықтан  да мектептің,мұғалімнің,ата-ананың,тәрбиешілердің негізгі

мақсаты баланы өмірге,еңбекке шығармашылықпен қарауға үйрету» - деп атап көрсеткен.

        Оқушылардың ауызекі сөйлеу тілдері мен жазба тілдерін тіл дамыту жұмыстарында бірлікте ала отырып жүргізудің тиімділігі зор. Оқушыларды тіл дамыту жұмыстарында шығармашылық жұмыстарға жетелеуде төмендегідей талаптарды басшылыққа алуға болады:

-         Шығармашылық жұмыстар жеке тұлғаның қабілетін дамытуға бағытталды;

-         Білімді өз беттерімен алу іс-әрекеттері көзделді;

-         Шығармашылық ізденістеріне жол ашылды;

-         Оқушылардың қызығушылығына түрткі жасалды;

-         Модель,жоба құруларына,ой еркіндіктеріне т.б. жол ашылды;

-         Іздендіру,зерттеу жұмыстарына жұмылдырылады.

Тұжырымдай келгенде,шығармашылық жұмыстар:

-         оқушының сөздік қорларын,көркем тілдерін байытады;

-         сауатты жаза білуге төселттіреді;

-         теориялық білімді тәжірибеде қолдануға жол ашады;

-         өз беттерімен ізденуге ,шығармашылықпен айналысуға дағдыландырады.

Қорытындылай келгенде,тіл дамыту жұмыстары оқушылардың пәнге деген

қызығушылығын, ауызекі сөйлеу дағдыларын,шығармашылық қабілеттерін

дамытады.Берілген тапсырмаларды өз беттерімен орындауларына жол ашады.

Ең бастысы,сөйлеу тілдерінің көркеюіне, өз ойын еркін жеткізе білулеріне,

сауаттылықтарының артуына да түрткі болады.

       Пайдаланылған әдебиеттер:

1.  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978-495 б.

2.  Балақаев М.,  Жанпейісов Е.,  Томанов М,.  Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. - Алматы: Мектеп, 1974-191 б.

3.  Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы:Ана тілі

4.  Білім туралы ҚР заңы. 3-бап, 8-бет. Алматы,2001ж.

Краткое описание документа:

Тіл дамытудың қолданылу себебін түсіндіру, тіл дамытудың басты белгісін таныту, сөйлемдегі орналасуын түсіндіру, меңгерту;

Оқушыларды сауатты жазуға дағдыландыра отырып ұқыптылыққа, білімділікке, ұлағат сөздеріне үйренуге тәрбиелеу;

Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу дағдысын, деңгейлік дағдысын жетілдіру, тілін дамыту, шығармашылық жұмысқа баулу, сөйлеу тілін жетілдіру.