Баяндама "«Жүгірудің адам ағзасына тигізер пайдасы»"

Баяндама     тақырыбы:  «Жүгірудің адам ағзасына тигізер пайдасы»

   Ертедегі Греция жартастарының бірінен осыдан бірнеше жыл бұрын жазылған «Егер күшті болғың келсе –жүгір, егер әдемі болғың келсе –жүгір, егер ақылды болғың келсе – жүгір» деген жазу табылған.   Жүгіру мен жүру- күнделікті өмірде көп кездесетін дене жаттығуларының табиғи түрі. Осы екі түрімен күнделікті жаттығу адам денесінің негізгі мүшелері мен жүйелерінің қызметіне жақсы әсерін тигізеді.

 

			Қозғалыс қабілеттері дамып жетіледі
	Адам денесінің негізгі мүшелері мен жүйелерінің функцияларына  тиесілі әсерін тигізеді.

 

Қазіргі уақытта ең танымал жаттығулардың бірі – жүгіру болып табылады. Бұл таңғаларлықсыз. Жүгіру- өте үнемді спорт түрі болып табылады, өйткені оған құрал-жабдықтар немесе амунициялар қажет емес. Тек қана жүгіруге арналған жақсы аяқ киім және жер қажет, ол саябақша, үй маңайы немесе көше болуы мүмкін.
   Біріншіден, жүгіру тер арқылы ағзаның тазалуын қамтамасыз етеді.
Ұзақ уақытты жүгіріс адамның салмағын төмендететін жақсы әдіс болып келеді. Үнемі жүгіріс жаттығулары шылымға деген тәуелділігінің төмендеуіне, көп жағдайларда шылымнан толық бас тартуына да әкеледі. Сонымен қатар жүгіріс нейроциркуляторлы дистония кезінде, гипертония ауруының бастапқы кезеңдерінде, аяқ тамырларының варикозды кеңеюінде, спастикалық колиттерде, іш қатуларда, өт жолдар қызметінің бұзылуында өте пайдалы болып келеді.Жүгіру кезінде жүрек-тамыр жүйесінің жаттығуы жүреді: жүрек жаттығады, қан айналымы жақсарады. Жүгіріс иммунды жүйеге, сонымен қатар орталық жүйке жүйесіне жағымды әсер етеді. Кейбір жағдайларда қант диабеті бар балаларға да дәрігерлер жүгіруді ұсынуы мүмкін.Сонымен қатар жоғарыда айтылғандарға қоса,жүгіріс депрессиямен күресуге көмектеседі.Жүгірудің танымалдылығына қарамастан, өз деңсаулығын жақсартуға келетін адамдарға жалқауланбай, өздерін ерте тұрғызып жүгірту қиынға түседі.Кез келген спорт түрі сияқты жүгіріс те үнемі, күнделікті жүктемені қажет етеді. Ал егер сіз жүгірудің пайдасын көргіңіз келсе, бұл спорт түріне мезгілді жағдайға сияқты емес, керісінше тұрақты күн тәртібіне сияқты қарау қажет. Сол кезде ғана өз еңбегіңіздің нәтижесін көресіз. Таңертең тұрып жүгіруге уақыттары жетпейтін адамдарға  да, жүгірудің екінші нұсқауы бар, бұл кешкілік жүгірулер.
Жүгіріске бөлінген уақыт, сіздің мақсаттарыңызбен тәуліктік ырғақтарыңызға байланысты болу қажет. «Жапалақтар» таңертеңгілік жүгірулерге қарағанда, кешкілік жүгірулерді таңдайды. Кешкілік жүгірулер босаңсуға және жұмыстан кейін стрессті жоюға көмектеседі.«Бозторғайлармен» таңдалған таңертеңгілік жүгіріс, керісінше сергітеді және жаңа күнге ырғақ береді.

Жаңа бастаушыларға  кеңестер:

- Жүгірісті төмен қарқынмен бастаңыз, кейін аздап оны жоғарлату қажет.

- Жүгіруді бастау алдында денені аздап жаттықтырыңыз, бұлшықеттерді дайындаңыз, сонда жүктемеден кейін олардың ауырсынуы онша сезілмейді.

   - Жүгірген кезде өкшелерге кенет соққы жасамай, аяқ басын ақырындап қою қажет. Соққыдан буындар азап көруі мүмкін.

- Жүгіріс кезінде мұрын арқылы демалу қажет. Егер адам жүгіргенде ауыз арқылы демалса, ағза артық жүктеме алады да, оттегі жетіспейді.

- Жүгірудің ұзақтығы аз-аздан жоғарылайды, бірінші күнде өзіңізді қатты қинамаңыз. Бастапқы кезде 5-7 минут жеткілікті болады. Ағза үйренгенде және ентігу жойылғанда, жүгіріду тағы бірнеше минутқа созу қажет. Өз тыныс алуыңызды қадағалап отырыңыз, өз ағзаңызды сезуге тырысыңыз, сонда жүктемені жоғарлату қажет болғанда, ол өзі белгі береді.

Қарсы көрсеткіштер.

      Жүгірудің пайдалығына қарамастан, міндетті түрде жүгірудің алдында дәрігерден кеңес алу қажет. Егер сізде келесі аурулар болса, жүгіруге қарсы көрсеткіш болады: жүрек ақаулары, жүрек ырғағының айқын бұзылыстары, тыныс жетіспеушілігі, артериялық қысымның жоғары болуы (200/110мм.с.б.б), созылмалы бүйрек аурулары, Базедов ауруы, қант диабетінің ауыр түрлері, глаукома және үдемелі алыстан көрмеушілік, аяқтарының тромбофлебиті. Сонымен қатар кез келген аурулардың жедел кезеңдерінде немесе созылмалы аурулардың өршуі кезінде жүгіруге болмайды. Жүректің ишемиялық ауруы мен жүрек тамырларының ауыр зақымдалулары бар науқастарда кенеттен өлімнің қаупі

болуы мүмкін.Сау адамдарға да жүгірудің теріс жақтары бар. Оларға: жарақаттану қаупі және одан да қауіпті асқынулардың, мысалға келтіргенде, жүрек ырғағы бұзылыстарының даму қаупі жатады.Жүгіру немесе жүгірмеу - әркімнің таңдауы. Кез келген ауруларда өзіне сәйкес спорт түрін таңдауға болады. Ал жүгіріс сәтті нұсқаулардың бірі болып келеді, диванда жатқанша саябақта жүгіру дұрысырақ, сондықтан таза ауа және жақсы көңіл-күй ешкімге әлі зиян келтірген жоқ . Зиян келтірмейтіні де рас. 

Соңғы жылдары денсаулықты жақсартуға пайдалы жүгіру біздің елімізде қең орын алған. Онымен әртүрлі жастағы адамдар айналысады. Бүреулерге жүгіру тек өткінші кезең: күш жинап алған соң олар спортпен шұғылдануға кірісуді жоспарлайды. Екінші біреулерге – жүгіру организмнің жас ұлғаюына қарай әлсіреуіне жол бермеу үшін қолданылатын шара. Денсаулықты жақсартуға арналған жүгіру  панацея болмаса да, бәрімізге белгілі көптеген аурулардың алдын алатын және жазатын күшті шара, соның ішінде алдыңғы қатарда жүрек және қантамырлар жұмысын жақсартуда көп қолданылады. Бірақ оны дұрыс біліп қолданғанда ғана оның денсаулыққа пайдалы функциялары орындалады. Қарама-қайшы жағдайда жүгіру кері әсерін тигізуі мүмкін және күтпеген бақытсыздық жағдайға әкеліп соқтыруы мүмкін.

           Белгілі спорттық жаттықтырушы Лидъярд ( Жаңа Зеландия) өзінің көп жылғы бақылауына, тәжірибесіне сүйеніп, жүрек және қантамырлар  жүйесін  нығайтып, төзімділікті дамыту үшін жәй жүгірумен айналысуды ұсынады. Мұндайда өзіңді аз-аздап, бірақ жиі жүктеу керек. Жәй жүгіру әр жастағы адамның денесіне, психологиясына өте жақсы денсаулық береді, жұмыс жасау қабілетін арттырады. Алғашқы кезде жүгіргенде бұлшық еттердің ауырғаны білінеді, оны кетіру үшін аяқ пен дененің бұлшықеттерін босаңсытуға арналған жеңіл жаттығулар жасалынады. Жүгіру бұлшық еттердің өсуіне дәнекер бола алмайды, бірақ ішкі  мүшелердің жұмысын жақсартуда үлкен роль атқарады және оларға профилактикалық, әрі емдік әсерін тигізеді.

            Белгілі хирург профессор Н. М. Амосов ( Киев) жүрек және қантамырлар жүйесінің ауруларының алдын-алуда қажетті дене жаттығуларының жақтаушысы болып табылады. Ол дене шынықтыруды жәй жүгіруден немесе жүруден бастау керектігін ұсынады, оның ұсынысы бойынша арақашықтықты және жылдамдықты бара-бара көбейтіп отыру қажет, 6 аптадан соң1,5 км 10-12 минут ішінде жүгіріп шығатындай немесе сағатына 4-5 км жүретіндей қалге жету керек. Бір орында тұрып күніне 20 минуттай минутына 140-170 адым шапшаңдықпен жүгіруге болады. Алғашқы он шақты күндей жүгіруді 100-200 метр арақашықтықтан бастауға болады, мүмкін болса таңертең ашқарынмен. Жүректің соғуын қадағалап отыру керек ол минутына 90-95 соғудан аспауы қажет. Жүгіруден кейін мұрынымен кең дем алып жәй жүру пайдалы, жаттығуды он минуттай дем алып жатумен аяқтайды. Дем алғаннан соң, егер қаласаңыз, біраз ғана уақыт жеңіл жаттығулар жасауға болады, әсіресе, олар қол мен тынысалуға арналғаны жөн. Кейінірек, жүгірушінің әліне, жасына, денсаулығына байланысты жүгіру мерзімін көбейтіп отыруға болады.
Жүгіру негізінен организнің төзімділігін, шыдамдылығын қалыптастырады,

шапшаңдық ты дамытады. Жүгірудің негізгі тәсілі- жүгіріп келе жатқанда денені дұрыс ұстай білу. Жүгірген кезде кеудені сәл алдыға еңкейтіп, екі шынтақты бүгіп, екі қолды кезекпен ілгері- кейін сермеп отыру қажет.Жүгіүргенде денесін дұрыс ұстай білген жүгіруші ғана жоғары нәтижелерге жетеді.                              Белгілі бір қашықтыққа жүгіру үшін  алдымен дайындық жаттығулары орындалады. Бұл жаттығулар жүгіруші қандай қашықтыққа жүгіретіне байланысты орындалады.  Дайындық жаттығуларын орындау мына төмендегі сөрелік қалыптарды үйренуден басталады;                                              --қысқа қашықтыққа жүгіруге арналған төменгі сөрелік қалып;                                                                                                 --ұзақ қашықтыққа жүгіруге арналған жоғарғы сөрелік қалып;                                                                                      --сөреден шыққандағы жүгіру адымының басталуы.                                                                                                                      Мәселен, ұзақ қашықтыққа жүгіру керек болса, дайындық кезінде 100- 200 м.  Қашықтықты жоғарғы қарқынменжүгіріп шығу  керек .Егерде қысқа  қашықтыққа жүгіру керек болса, онда 20-30 м қашықтықты жоғарғы қарқынмен жүгіріп шығу қажет.                                                                                                          Қысқа қашықтыққа жүгіру үшін бойдағы барлық күш-қуатты аз уақытта тиімді пайдалану қажет. Жүгірудің бұл түріне тән нәрсе- аяқтың қуатты түрде жұмыс істеуі; өте жедел қимыл жасау, сонымен қатар бұлшық етті, буынды бос күйде ұстап жүгіру.                                                                                            Спортшылар қысқа қашықтыққа жүгіргенде сөрелік тірегішті қолданады.

    Мектептерде  сөрелік тірегіштер ( старт қалыбы )

  болуына байланысты, мүмкіндігінше соларды

  пайдаланып,  қысқа қашықтық сөресіндегі іс-

  қимылды үйренуге болады. Дайын сөре қалыбы

   (тірегіш) болмаған жағдайда,  табандарды тірейтін

     шұңқырлар болуға тиіс

Дайын сөре қалыбының тұрақты бұрыш шамасы

45 градус.Төзімділікке тәрбиелеу-

Төзімділіктің адам   бойында қалыптасып, дамуы,

басқа қабілет-қасиеттер сияқты, әрқандай жас

шамасында әр түрлі болады. Белгілі бір

қашықтықты жүгіріп шығу уақыт көрсеткішінің

өзгеруі қыз балада 9-12 жас, ұлдарда 10-16 жас

                                                                   аралығында айқын көрінеді.  Бұл көрсеткіш нәтижесі ұлдарда 16 жастан асқанда толық қалыптасып, тұрақтанады. Қыздар 14 жастан бастап төзімділікті қалыптастыратын арнаулы жаттығулар орындаумен шұғылданбаса, олардың бойында төзімділік қабілеті дамымай қалуы мүмкін.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             

                      Қазіргі кездегі жасөспірімдер спортының дамуы ең алдымен олардың төзімділігіне негізделеді. Мысалы, жоғарғы қарқынмен жұмыс істегенде, яғни ұзақ уақыт қозғалыста болғанда, адамға ең бірінші төзімділік керек. Сол себепті  дене тәрбиесі сабақтарында, әсіресе   Президенттік сынамаға дайындау кезінде, жаттығулар орындағанда, жалпы дене шынықтыру кезінде, өз бетімен спортпен шұғылданғанда, яғни  барлық уақытта да төзімділік қабілетін дамытуға үнемі көңіл  аударылып отырылады.

Төзімділікті жетілдіруге арналған жүктеменің (денеге түсетін күштің) сипаты мынадай болуы керек:                                                                                                                                                                                   --денеге түсетін жүктеме спортпен шұғылданушының күш- қуатына сай болуы тиіс, шамадан тыс берілген жүктеме организмді тез шаршатып, адамның қабілетін төмендетеді;                                                         

--төзімділікті дамытуға арналған жүктемелерді міндетті түрде мұғалім немесе жаттықтырушы белгілеп беруі қажет.

                      Спорт ойындары қозғалыс белсенділігінің жүйесін дұрыс реттеуге, яғни төзімділікті дамытуға әсерін тигізеді. Мұны дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданудың алғашқы кезеңінде және жаттығуларды үздіксіз орындап жүргенде айқын байқауға болады. Мәселен, дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдана бастаған балалардың кейбіреуі төзімі жетпей, жаттыққанды қоя салады. Бұл  оның төзімділік қабілет- қасиетінің дамымағандығын көрсетеді.

                   Сондықтан да спортпен, яғни дене шынықтыру жаттығуларының бір түрімен шұғылдану барысында төзімділікті дамыту үшін бірнеше арнаулы жаттығуларды орындау алға міндет етіп қойылады. Олар ,, айналмалы жаттығулар,, деп аталады.Мұндай жаттығулар бірнеше спорт жабдықтарында кезекпен орындалады. Мысалы, 30м қашықтыққа жүгіру, бір орында тұрып ұзындыққа секіру. Батпан көтеруді бірнеше рет қайталау, кермеге тартылу, соңында гимнастикалық қабырғаға өрмелеу міндеттері кезекпен орындалатындықтан, адамды жалықтырмай, төзімділікті дамытады.

               Стадион деген сөздің өзі гректің стадия деген сөзінен шыққан,   Стадия шамамен   200 метр қашықтыққа жарыса жүгіру дегенді білдіріді,

                    Дұрыс өрі ұзақ жүгіру үшін кеудені сәл еңкейтіп, екі шынтақты бүгіп, аяқтың аттау қозғалысына қарай екі қолды кезекпен сермеп жүгіру керек, Жүгіру кезінде саусақтарын бүгіп, басты сәл еңкейтіп ұстаған дұрыс, Шапшаң жүгіру үшін аяқты тез-тез қозғап, қең адымдап жүгіру керек,      

              Шапшаң жүгіру ең алдымен адымды қең ашып жүгіруге байланысты болады, Адымды барынша кең ашып жүгірген адам жүгіріп өтуге тиісті қашықтықты белгіленген уақытта толық жүгіріп шығады, Адым қең ашылмаса, қанша тез жүгіргенмен, уақыт жағынан ұтылады, Яғни белгілі бір қашықтықты көрсетілген уақыт ішінде жүгіріп өте алмайды,

                 Сондай-ақ, жүгіруші адымын қең ашқанымен, тез аттап жүгірмесе, ол жоғарғы көрсеткішке жете алмайды, Демек, шапшаң жүгіру үшін әрі кең адымдап, әрі тез аттап жүгіру керек,

Төзімділікті аттыру үшін жүру мен жүгіруді алмастыра отырып, жаттыққан дұрыс. Ойлы- қырлы жермен жүгіріп жаттыққанда жүгіру қашықтығы (жүруді және жүгіруді қоса алғанда ) 200 метрден 2000  метрге дейін жетуі мүмкін. Алғашқы сабақтарда жүгірір өтетін қашықтық шағын  (200, 250, 300м)  болу керек. Жүру мен жүгіру кезектесіп отыратын қашықтықта жүру қашықтығы жүгіру қашықтығынан артық болады. Мысалы;

1)        300м тез жүру + 200м жай жүгіру +300м орташашапшаңдықпен жүгіру +200м жай жүгіру +200м жай жүру + 100м жай жүгіру            1300м;

2)      300м тез жүру + 200м жай жүгіру + 300м орташа шапшаңдықпен жүгіру + 300м жай жүгіру +200м жай жүру + 100м жай жүгіру               1400м.

Жүгіру қашықтығы осылайша өсе береді. Әрбір ең соңғы жүгірістен кейін міндетті түрде 100-200м қашықтықты денені суыту үшін жай жүріп өту керек. Төзімділікті шыңдау үшін жүгіруге кірісе отырып, жүгіру шапшаңдығын айыра білуге дағдыланған жөн. Бұл үшін әуелі 100м қашықтықты бір- екі рет 22-24 секунд ішінде мейлінше бір қалыпты жылдамдықпен жүгіруге машықтану керек. Алғашқыда  әрбір жүгіруден кейін 2-3 минут үзіліс жасп, 3-4 жаттығу орындаған жөн.                                                                                                                                                                 

                Осыдан кейін жүгіру қашықтығы 150м-ден 400м-ге дейін ұзартуға болады. Алайда жүгіру жылдамдығы (шапшаңдығы) бастапқы қалпында (100м-ді 22-24 секундта жүгіру) қалуға тиіс. Осылайша дағдылану арқылы бірте-бірте орташа шапшаңдықпен 3-5 минут ішінде шамамен 800-1000 метрдей қашықтықты жүгіріп өтуге қол жеткізуге болады. Бір қалыпты шапшаңдықпен жүгіріп өтуді орындаған кезде жүгіру техникасының жеке бөліктерін меңгеру мен жетілдіруге және тыныс алуға баса назар аудару қажет. Жоғарыда көрсетілгендей шапшаңдықпен (100 метрді 24секунд шамасында жүгіру) бірте-бірте 1500-2100м қашықтықты 5-7 минут аралығында жүгіруге дағдылану керек. Сонда ғана Президенттік сынамада көрсетілген 1000, 2000м-ге жүгірудің нормативтерін орындауға мүмкіндік береді.                                                                                                                                                                                                     

               Жасөспірімдердің (12-13 жастағы) төзімділік қабілетін жетілдіру үшін 200-400м қашықтықты орташа қарқынмен 4-5 рет, оның ішінде 30, 50 метрлік қашықтықты жоғарғы қарқынмен 2-3 рет қайталап жүгіріп отыру керек. Мұндай  жаттығуларды 2-3 ай бойы үзбей орындағанда баланың спорттық көрсеткіші де, төзімділігі де едәуір артады. Осыдан кейін жүгіру қашықтығы 1-2 шақырымға дейін өсіріп, үздіксіз қайталап отырса, бұл үлкен спорттың бастамасы болып шығады.

            Дене құрылысының қалыптасуына қарай орындалатын жаттығу түрлері де бірте-бірте .күрделене бергені дұрыс

             Төзімділікті дамыту жаттығуларын орындаған кезде кеудені кере дұрыс дем алып, дем шығаруға дағдыланған жөн. Сонда ғана ұзақ уақыт жұмыс істей алуға қол жеткізуге болады. Бұл – төзімділік қасиетінің қалыптасқанының белгісі.

                 Ептілік қабілетін дамыту. Бала кезде қалыптасуға тиісті қабілеттердің бірі – ептілік. Кез келген жаттығуды орындағанда ең алдымен ептілік керек. Дене шынық тыру жаттығуларымен, спортпен шұғылдану үшін әрбір оқушы өзінің икемділік, ептілік қасиетін жақсы білу керек.                                                                                                 

                 Адамның ептілік, икемділік қабілеттері белгілі бір жаттығуды орындаған кезде бірнеше қозғалысты шебер үйлестіруге тура келеді. Әсіресе,  жекпе- жек жаттығуларын орындағанда адамның епті немесе икемсіз екені бірден көзге түседі. Мысалы, епті, икемді адам күрескенде күші өзімен тең түсетін қарсыласын жеңіп кетеді. Ептілікті дамыту үшін арнаулы жалпы дамыту  жаттығуларымен  бірге гимнастикалық жабдықтарда жаттығу, жеңіл атлетикамен шұғылдану, қозғалмалы және спорт ойындарын көбірек ойнау керек. Демек, ептілікті дамытуға белгілі бір қашықтықтарға жүгіру, кедергілерден өту,  әр түрлі жаттығулар қатар орындалатын эстафеталық, спорттық ойындар ойнау,  бағыт- бағдарды анықтауға арналған жаттығулар орындау зор пайдасын тигізеді. Ептілікті арттыруға арналған жаттығуларды да біртіндеп күрделендіре беру керек.  Сонда ептілік, икемділік жетіле түседі.

                Сымбат- адамның дағдыға айналған жүріс- тұрыс мәнері. Өмірде мүсіннің сымбаттысы да, көріксізі де кездесіп отырады. Мүсіннің сымбатты болуы денені тік ұстауға көмектесетін бұлшық еттердің қызметіне байланысты.  Егер бұлшық еттің бәрі де жақсы дамыса,  адамның мүсіні де түзу, әсем болмақ.

                    Дененің әдемі, түзу, сымбатты болуына дене жаттығулары көп көмегін тигізеді. Мысалы, адам күшті, төзімді, епті болғанымен, мүсіні сымбатты болмауы  да мүмкін. Сондықтан белгілі бір дене шынықтыру жаттығуларымен қатар сымбат түзулігін қалыптастыратын басқа да арнаулы жаттығулар пайдаланылады. Мұндай жаттығулар екі топтан тұрады. Біріншісі- денені тік ұстауға дағдыландыратын жаттығулар. Бұған адамның төбесіне бір зат қойып  орындайтын жаттығулар мен қабырғаға арқаны тіреп тұрып орындайтын жаттығулар жатады. Ал екінші түріне денені тік ұстауға көмектесетін бұлшық еттерді (мойын, арқа, қарын, сан, сирақ, табан бұлшық еттері)  жетілдіріп, бекіте түсетін жаттығулар кіреді. Мұндай жаттығуларды күн сайынғы таңертеңгі гимнастикаға,  дене шынықтыру үзілістері мен үйде өз бетінше орындайтын жаттығулар құрамына енгізу керек.

                       Сымбат жаттығуларын күн сайын кемінде бір рет орындап отырудың маңызы зор. Мүсінсымбатты болып өсіп, қалыптасу үшін мына төмендегі ақыл- қеңестер орындалуға тиіс;

1.        Үй жұмыстарына көмектескенде істі бірде оң қолмен, бірде сол қолмен алмастырып істеу керек.

2.      Бір қалыпта ұзақ уақыт қозғалмай отыруға болмайды. Қандайда бір жұмыс істегенде дұрыс отырып (немесе тұрып ), әр түрлі қалыпта болуды естен шығармау қажет.

3.      Теледидар қарағанда орындыққа немесе креслоға арқаны тіреп отырған жөн. Негізінде жерге малдас құрып отыуға үйренген дұрыс.

4.      Сабаққа әзірленген кезде аяқты аласа орындыққа қойып отыру керек. Бұл—отырудың ең ыңғайлы қалпы.

5.      Сөмкені үнемі бір қолмен көтеруге болмайды.

6.      Таңертеңгі гимнастикаға аяқтың ұшымен, өкшемен, табанның ішкі және сыртқы қырымен жүруді енгізу керек.

 

                     «Биологиямен»           

 ---    бұлшық еттердің негізгі топтары; бұлшық ет жұмысы және шаршау себептері  

       туралы түсінік;

      ---  тірек- қимыл жүйесі туралы түсінік, қан айналымы мен тыныс алу жүйелерінің     

             жұмысы. Жүректің жиырылу жиілігіне әсері мен қан қысымы;

---   шылым шегу мен ішімдіктің ағзаға зияндылығы.

                        « Тарихпен»

----дене тәрбиесі мен спорт тарихы;

---  қазақтың ұлттық ойындарының пайда болу тарйхы;

      ---  қазіргі замандағы олимпиаданың қозғалысы.

                      «Математикамен.»

        -ұзындықпен жылдамдықты, уақыт пен арақашықтықты өлшеу;                                                                                           

        -параллель түзулер, оқушының қозғалыс тәртібінің есебі.

                                « Музыкамен»

-дене тәрбиесі сабағы барысында музыкалық шығармалардың қолданылуы ;                       -спорттық құралдармен немесе құралдарсыз жаттығуды орындау барысында темп, ырғақ және динамиканы саз әуенімен кешенді қолдана білу:

                             «Бейнелеу өнерімен»

-дене шынықтыру жаттығуларын орындауда кескіндік суреттерді пайдалану;

Адам денесі эстетикасын қабылдауды қалыптастыру.

               «Қазақ тілімен»  «Орыс тілімен»   «Шет тілімен»

-арнайы терминдер мен шетел сөздері арқылы сөздік қорды байыту.

                              «Технологиямен»

-еңбексүйгіштікке тәрбиелеу және ұзақ еңбек ету қабілетін дамыту арқылы жүзеге асырылады.