Библиотечный урок "Хуннээректээн чуртум,хулумзурээн чонум"

     Дөң- Терезинниң муниципалдыг бюджеттиг ниити  ортумак  билиг школазы

                            Библиотекага кичээл:

             «Хүннээректээн чуртум,

                    хүндүлээчел чонум»

                                                                                                                    Кичээлди школада

                                                                                                    библиотекарь башкы Ооржак

                                                                                                    Алдын-кыс Адыйааевна

                                                                                                    тургускан.

                                                        28.04.2016.

 Темазы: Хүннээректээн чуртум, хүндүлээчел чонум»

Сорулгазы:

1.     Ёзу-чаңчылдарга хамаарыштыр уругларның национал культуразын байлакшыдып, тыва улустуң хүндүлээчел аажы-чаңының дугайында ниити билиглерни бээр.

2.     Ёзу-чаңчылдарга даянып уругларның чаагай сеткилин оттурар, сонуургалын,  сайзырадыр.

3.     Уран чүүлге болгаш номчулгага сонуургалды, хандыкшылды кижизидер.

Дерии: Карта,слайдылар,номнар, үлегер домактар,кадактар, тыва хээлиг аяктар,тыва аъш-чем.

Кичээлдиң планы:

I.                   Аалчыларны уткуп алыры.

1. Аалчыларны башкы херим даштынга уткуп алгаш, школаже чалап киирер.

2. Аалчылар школаже кирип кээрге уткуп алыры.

      II.       Шайны кударының болгаш сунарының ужурлары. (Слайдыларны

                 ажыглаар)

III.       «Хүннээректээн чуртум, хүлүмзүрээн чонум».

1.     Карта-биле ажыл. Беседа.

2.     Ак сумузунуң тос эртинези

3.     Ак сумузунуң ховар кижилери.

IV.            Түңнел.

Кичээлдиң чорудуу:

        I.      Аалчыларны уткуп алыры.

1.     Аалчыларны башкы херим даштынга уткуп алгаш, школаже чалап киирер.

- Экии, эргим аалчылар! Силерни школавысче чалап тур бис. Кирип моорлаңар!

2. Аалчылар школаже кирип кээрге уткуп алыры.

    Аалчыларның эң улуг кижизинге, Ооржак Оюмаа Самбуудаевнага,  

    ак кадакка салган сүттүг аяктарны тыва ёзу-биле сунар.                   

    Өөреникчилерниң бирээзи аалчыларны чалаар:

   - «Аргаа кирген кижи саат дайнаар, аалга келген кижи аяк эрни

      ызырар» деп тыва улустуң үлегер домаа бар болгай. Силерни аяк

      шайже чалап тур бис.                                         

        II.       Шайны кударының болгаш сунарының ужурлары.        

                    (Өөреникчилерниң көргүзүү)

1.     Арсалан: Меңги Серен. Шүлүк. Ада- өгбем чаңчылы-дыр.

2.     Айдынай:

-Өгге кирген кижиге шай кудар үш сагылга бар.Бирээде, шайны аяк орту чедир кудары. Шайны аяк ортуже чедир куткаш сунары дээрге, куткан шайымны төндүр ишкеш, ам-даа кудуп иш дээни ол деп өгнүң ээзиниң сеткили-дир. (Аякка шайны ортуже чедир куткаш, аалчыже сунар)

Онзагай:

-Ийиде, аяк долдур шайны куткаш сунары. Шайны аяк долдур куткаш сунары дээрге, бо дег кылдыр долдур-долдур кудуп ижип болур дээнин илереткен. (Аякка шайны долдур куткаш аалчыже сунар)

Света:

-Yште, шайны кутпайн хөнээ-биле катай аякты салып бээри. Ол болза мен силерге хемчээвес мен, чежени-даа болза кудуп ижиңер дээни ол болур. (Хонээ-биле кожа аяктарны аалчылар мурнунга салып бээр)

Башкы:

-Өгге кижи келирге, тыва кижилер шай артынчызын чылытпас чаңчылдыг чораан. Өгнүң кыс ээзи чаа шайны хандылап хайындырар. Хайындырган шайны хөнекке куткаш, бир аякка аңгы куткаш, хүндүлүг кижидиве оң талакы холун шала мурнады ийи холдап сунар. Ооң соонда тускай тавактарга аъш-чемниң дээжизин делгеп салыр. (Аякта шайны канчаар шын сунарын база катап көргүзер)

- Шайның чаагай чыды, амданы, өңү чүүден хамааржырыл? (слайд)

- Шайның чаагай чыды, амданы, өңү салган оттан, савазындан, сугдан, чемижинден, сүттен, ээзиниң чемзиг холундан, чаагай сеткилинден хамааржыр деп тыва улус санап чораан. Шай иштингир, чем читтингир-ле болзун!

3. Ырыны дыңнап олура аалчылар шайлаар. Ыры «Шайывыс».

Сөзү Чооду Кара-Күскении, аялгазы А.Тановтуу

V.               «Хүннээректээн чуртум, хүлүмзүрээн чонум».

1. Ооржак Алина (4 класс) Чооду Кара-Күске «Экии, экии»

                     2.Карта-биле ажыл. Беседа.

-Картаже көрүп көрээлиңер, уруглар. Бо картадан Россия Федерациязын тып көрүңерем. (1 өөреникчи кээп айтыр)Россия Федерациязының президентизи Владимир Путинниң демдеглеп турары болза: Ниити билигни байлакшыдары, национал культураны, ёзу-чаңчылдарны сайзырадыры болур.Ынчангаш бистиң улуг чуртувуста чылдың-на кандыг-бир болуушкуну демдеглээри чугула чаңчыл апарган. Россияга 2013 чыл-долгандыр хүрээлелдиң чылы, 2014- культура чылы, 2015-литература чылы, 2015- Тывада национал ёзу-чаңчылдар чылы, 2016- Россияда кино чылы, 2016- Тывада хүндүлээчел чоруктуң чылы.

Россия Федерациязын 21 республика, 46 область, 9 крайлар, 1 автономнуг область, 2 федералдыг эргелиг хоорай тургузуп турар. Ниити 85 регионнар бар.

- 21 республикаларның аразындан чүү деп республикаларны билир силер, уруглар?

-21 республиканың бирээзи –Тыва Республика.

-Тыва Республикада каш кожуун, каш хоорай барыл?

-Тыва Республикада 17 кожуун, 5 хоорай база хөй сумулар, суурлар бар. 17 кожууннуң бирээзи бистиң Барыын-Хемчик кожуун. Барыын-Хемчик кожуунда сумуларны адаңар. Бистиң «Ак» сумузунуң дугайында аалчыларга чугаалап, көргүзүп берээлиңер. (Слайдыларны көргүзер, тайылбырлаар)

3.     Ак сумузунуң ховар черлери- эртинелери.

Башкы: Бистиң сумувустуң кайгамчык чараш ховар черлерин тодарадыры-биле ажылдарны өөреникчилер база башкылар кылып чоруткан. Ынчангаш  аалчыларысты бистиң сумувустуң  ховар чараш черлери-эртинелери- биле таныштырар-дыр бис.

Монгуш Эчис (8 класс). С.Сүрүң-оол. Шүлүк «Ак». (Слайд)

Айдынай Ооржак (8класс) «Хемчик» хемниң дугайында чугаалаар. Тоолчургу чугааны номчуп бээр. (Слайд)

Сарыглар Аюша (4 класс). Кара-Кат Ооржак « Ачам чурту Алаш хемим».(Слайд)

Диана Ооржак (8 класс). Римма Ооржактың «Эдегейниң эзини» деп номундан үзүндүнү номчуп бээр.(Слайд)

Башкы: Дулаан-Кара бетинде Сарыг-Даш деп черде «кара тулит»

деп үнелиг даштар бар. Ону тудугга, каасталгага ажыглаары- биле белеткел ажылдары чоруп турар. Суурувус чонунга ажылчын олуттар база тыптып кээр деп магадылал бар. Дулаан-Кара дагларының хүн ажар талазында «Чурумалдыг» деп хаяларда бижиктерлиг кыштаг чер бар. Ында шаандагы бижимелдер, чуруктар бар. Эдегейде шаандагы малгаш хүрээ тудуунуң орну база бар. Эдегейде кылымал хөлүвүс- бассейн бар. Кожуунга келген аалчылар, туристер аңаа барып дыштанырлар, балыктаарлар. (Слайд)

Дөң-Терезин суурувуста ыдыктыг субурганывыс бар.(Слайд)

Сарыглар Буян( 4 класс) Хүреш Куулар «Мээң Тывам».

Света Ооржак (8 класс)  Чап Чүлдүм «Тыва овур».

4.     Ак сумузунуң ховар кижилери.

Бистиң «Ак» сумузундан үнген ховар кижилеривис дыка хөй. Оларның чамдыызын силерге таныштырып көрээлиңер.

Айдынай:

Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сазыгович Сүрүң-оол. Акка төрүттүнгеш ойнап өскен оол.

Тываның баштайгы президентизи Ооржак Шериг-оол Дизижикович. Ак, Алаш, Хемчик, Алаак, Эдегей,шекпээр, Чыргакы ынчаар эргий чурттап чораан өгбелерден укталган тулган ховар оол, Тываның баштайгы президентизи.

Ооржак Кара-Кат Очур-оолович. Алашка төрүттүнгеш, аңаа кадыргы дег эштип-шымнып өскен база бир ховар салым-чаяанныг  композитор болгаш мөге.

 Чогаал бижип чоруур чаңгыс чер чуртугларывыс Куулар Хүреш Канчыыровна, Ооржак Римма Карбыевна олар Ак, Алаш, Эдегей, Хемчикке өскеннер.

 Россияда Тываның сенатору Ооржак Мерген Дадар-оолович Эдегей шынаазынга кырган- ачазының аалынга ойнап өскен.

 Бистиң чоргаарланып чоруурувус чаңгыс чер чуртугларывыс хөй, оларның шуптузун санаарга  хөй үе херек апаар.

VI.              Түңнел.

Башкы: Бистиң Тывавыс улуг болгаш делгем, чараш бай тайга- таңдыларлыг, хемнерлиг, хөлдерлиг, аржаан сугларлыг,ховар хөй дириг амытаннарлыг. Кайыын-даа келген аалчыларны магададып, кайгадыптар хүндүлээчел хөй аймак чоннуг. Ынчангаш силер тывада чоннарның чараш культуразын таныжып көрүп база тыва улустуң хүндүлээчел эки чаңчылын утпайн өөренип ап, сагып чорууруңарны күзеп тур мен, уруглар. Ам бистиң кичээливисти 4-кү класстың өөреникчизи Монгуш Айсылан Екатерина Танованың «Тыва черге йөрээл» деп шүлүү- биле доозар-дыр.

Ажыглаан литература:

1.     С.С. Сүрүң-оол «Чогаалдар чыындызы»

2.     Ч.К.Кара-Күске «Амыдырап өөрениилем!».

3.      Б.Б.Даңгыт, П.И.Нурзат, Л.Э.Сат,Е.Д.Салчак «Төрелдерим болгаш эш-өөрүм»

                  4.  Хүреш Куулар ««Хүннээректээн чуртум, хүлүмзүрээн чонум».

                     5.  Римма Ооржак «Эдегейниң эзини»

                     6.  Сеткүүл «Башкы», 2001, №1 .

                     7.  «Шын», 1997, август 28.

                     8. Кара-Кат Ооржак «Алажымның аялгазы»

                                               Хемчик

         Хемчик—республиканың барыын талазында эң-не улуг хем. Ооң узуну 310 километр. Ол Шапшаал сынның эдээнде агып баткан. Баштай даглар аразы-биле агып бадып чыткаш, оон чоорту оргулаашка келир. Аңаа келирге агымы оожургап эгелээр. Бо хем дөрт кожуун девискээринде агып чыдар.

         Ол дээрге Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик база Сүт-Хөл кожууннар  болур. Хемчиктиң оң талакы адырлары: Барлык, Чыргакы, Хөндергей, Чадаана, а солагай талазында: Улуг-Ооруг, Хөнделең, Алаш, Ак, Алдыы, Yстүү Ишкиннер.

         Ооң арга-арыында аң-мең хөй. Хемчик база Алаш хемниң дугайында мындыг тоолчургу чугаа бар.

         Ол кавыга алды баштыг Амырга-Моос чурттап турган. Ол ийис оолдарны көөр хөңнү чок. Чиптер деп бодап, кеденип турган. Хемчик ава ону дыңнааш, кортканы-биле оолдарны Бай-Тайгаже октапкан. А Бай-Тайга оларны чажырар эвин тыпайын, бажын ажыр октапкан.

         Ынчаар орта, аңаа Кара-Хөл тыптып келген. Бир оглун өске талазынче октаптарга, Даштыг-Хөл болу берген. Оон Хемчик ийи оглун  тыппайын, ыглап-сыктап куду бадып-ла орган. Ол ийи оол Алаш хем болуп алгаш, чоорту катчып келген. Олар ийи авазын дилеп, хая-дашты чара чүткүп, бадып-ла орган.

         Оон Амырга-Моос ол ийи оолду манап чадааш, Yттүг-Хая апарган. Ийи оглу хая-дашка чүткүдүп чорааш, ажык черге үнүп келирге, авазы Хемчик бо агып бадып чыткан. Ол ийи хем катчып алгаш, күчүлүг Улуг-Хем угбазынче менди сол кире берген. Бо тоолчургу чугаа анаа эвес. Чер-ле онзагай. 

 «Шын», 1997, август 28.