Билиглер хунун таварыштыр Тыва эки турачыларга тураскааткан класс шагы

Муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери

Найырал эге билиг школазы

Школанын директору: ____________________ Манчыылай М.Ш.

31.08.2015 чыл

Тыванын эки-турарчыларынга тураскааткан,

2-ги класска кичээл-сактыышкын

2-ги класстын  башкызы

Саая Чойгана Викторовна тургузуп кылган

с.Дружба-2015 чыл

Кичээлдин сорулгалары:

- уругларны тоогуну унелеп, бедик мозулуг, патриотчу  кижизидилгелиг. дайынга киржип чораан Тыванын эки-турачыларынын дидим маадырлыг тура-соруун унелеп, оттунуп чоруур, келир уеде чурттун толептиг ажы-толу  болурунга кижизидери.

Кичээлдин чорудуу:

I. Киирилде кезээ.

1.     Оореникчи Тойлу Айыраннын Степан Сарыг-оолдун «Дайынчыга монге алдар» деп шулуун уругларга таныштырары.

Башкы: Хундускунун мендизи-биле эргим 2-ги классчылар, база аа-иелер, чалаткан аалчылар. Бистин бирги кичээливисти эживистин бараалгаткан шулуу-биле эгелээнивис анаа эвес.

Дараазында чуруктарны коруп, сонуургап, ында кайы уени чуруп коргускенин, кымнарнын дугайында бо кичээлди чугаалажырывысты илередип алыылынар.

- Кичээливистин эгезинде эживистин номчааны шулуу болгаш, коргенинер чуруктар-биле кандыг харылзаа бар-дыр, уруглар? Дайынчы, деп кымыл ол? Кайы уеде дайынчылар турарыл? «Эки-турачы» деп состун утказын чуу деп билип тур силер?

(Уруглар тараттынган дайын уезинде тыва эки-турачыларнын чуруктары-биле танышкаш, боттарынын бодалдарын илередип, кичээлдин темазын, сорулгаларын башкы-биле кады тургузарлар).

II. Кол кезээ.

Сорулгазы: дайын чыларында эрес-дидим чоруу-биле боттарын коргускен, Тыванын маадырларынынын дугайында билип, оларны танып, оларга чоргаарланып, оттунуп, эки мозулуг, чурттунга ынак кижилер болурунга кижизидери.

- Бистин Тыва Республиканын чурт баштыны  Шолбан Валерьевич Кара-оолдун 2015 чылдын апрель 27-нин хунунде ундурген доктаалы езугаар, сентябрь 1-нин хунун тыва эки-турачыларывыска тураскааткан сактыышкын хуну кылдыр доктааткан.  

73 чыл бурунгаар бо хун Тывадан Совет Социалистиг Республикага (амгы уеде Россияга) дузалал кылдыр Ада-чурттун улуг дайынынга, фашистерге удур демиселге  киржири-биле, тыва эки-турачы эскандронун, капитан   Тюлюша Кечил-оолдун башкарылгазы-биле (соолунде кээп ол Совет Союзтун маадыры болган) аъттандырып чоргускан. Коргунчуг, хой кижинин амы-тынын алган, олумнуг дайыннын киржикчилерин, бисти шак мындыг тайбын амыдыралга эккелген, хундулуг фронтовиктеривисти сактып, оларнын чамдыызы бистин аравыста чок-даа болза оларга чоргаарланып чоруур ужурлуг бис.

Бай-Тайга кожуундан 17 эки-турачылар дайынга эрес-дидим киржип чораан, оларга тураскаадып кылган тураскаалга Тиилелге хунунде байырлыг чыскаалды чылдын-на эртирип турар. Бистер база ол чыскаалга киришкен болгай бис. Бистин Тээли суурда чурттап чоруур, хундулуг фронтовигивис, кырган ававыс, Саая Серен Чымбааевна, коляскага олуруп-даа алган болза, чыскаалга киржип турганын сактып корээлинер. Ол хире улуг назылыг, чурталганын эн кадыг-берге, дошкун дайын уезин эрткен, кырган ававыс ышкаш мозулуг, тура-сорукуг, дидим, торээн чурту дээш  сагыш-човап чоруур кижилер болур ужурлуг бис.

Ам Бай-Тайга кожуунун Хемчик сумузундан эки-турачынын дугайында кожууннун топ бибилиотеказынын ажылдакчызы Салчак Наталья Пенеевнанын кылган илеткелин кысказы-биле таныжып корээлинер. (капсырылга 1)

Чудурукпай Григорий Эртинеевич – 1921 чылда Бай-Тайганын Шындазын деп черге торуттунген. Ол боду чажындан ажылгыр, ада-иезинин кол дузалакчызы, оожум, топтуг будуштуг, тыва эки-турачыларнын одуруунга Совет Социалистиг Республиканы фашистерден хостажыр дээш аъттанган, эрес-дидим оолдарнын бирээзи. Ровно, Дубно хоорайлар, Сурмичи болгаш оске-даа суурларны эжелекчилерден хостажып, дайынчы онаалгаларын кууседип турганынын уезинде, Григорий Чудурукпай чеди дайынчы 7 медальдар-биле шаннаткан. 1943 чылда, ол торээн Тывазынга чанып келгеш, ог-булени тудуп,  колхозтарга тудуг тудуп ажылдап, бистин торээн Найырал суурувустун таваан тургусканнарнын бирээзи болуп турар. Ол 5 ажы-толунун толептиг ачазы, кады чурттаан эжинин быжыг чоленгиижи, чуртунун толептиг кижизи болуп ажылдап чораан. Тудуг талазы-биле эртем-билигни, бодунун кызыл-кужу-биле чедип, соолунде кээп 7 медалынга немей «Сибирьнин шериг округунун 50 чылы», Ленинчи юбилейлиг медальдар база эки-турачынын хорээн каастаан. Ол Бай-Тайга кожуунун база бир чоргааралынын бирээзи кылдыр бугу назынында торээн чурттунга бараалгап чорааны-биле хундуткелди чедип алган. Шак бо дайынчы, эки-турачывыс аравыста бо хуннерде чок-даа болза оон ады-биле торээн суурунун кудумчузун адааны анаа эвес.

III. Туннел кезээ.

- Шак мындыг чурттун маадырлары-биле чуг-ле чоргаарланыр эвес, а оларны оттунуп, оларга деннежип, чуртувустун толептиг оглу-кызы болуру бистин улуг хулээлгевис. Ынчангаш, кезээ монгеде кижинин «Эки кылган ажылы, элеп-читпес алдары» артып калырын, кажан-даа утпаалынар.

Игра «Бодалды уламчыла»

Сорулгазы: оореникчинин билип алган чуулдеринге даянып, бодунун бодалын шын илередип билирин чедип алыр.

(парта бурузунге саазынга домактар бижээш, салып каан турар, уруглар ол домактарны тондургеш, домаан номчуур. Эн эки онаалганы куусеткен уругларны ада-ие илередир.

-   Эки-турачы – дээрге…

-   Эки-турачылар ышкаш, ….

-   Толептиг кижи болур дизе, ….

V.     Рефлексия.

-   Чуну сонуургадынар?

-   Чуну билбейн бардынар?

Боттарывыс чедиишкиннеривис унелээлинер, бир эвес кичээлди эки билип алган бис дээр улус беш адырларны, а шала чедир билбедим дээр улус, уш булуннарны кодурунер.

     Уругларнын унелелин башкы унелеп, эки киришкен уругларны демдеглеп, чедир билбээн уруглар-биле ажылды уламчыылар кылдыр сорулганы салыр.

Эки-турачы – дээрге- __________________________ __________                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Эки-турачылар ышкаш,                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

Толептиг кижи болур дизе,