Биология ўқитиш методикаси ўқув услубий мажмуа

Скачать материал

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA TA'LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

«TASDIQLAYMAN»

O´quv ishlari bo´yicha prorektor

_____________ I.Q. Хaydarov

«____» __________ 2021 yil

GENETIKA VA EVOLYUTSION BIOLOGIYA KAFEDRASI

"BIOLOGIYA O'QITISH METODIKASI"

FANIDAN O'QUV USLUBIY MAJMUA

(4 – kurs)

Bilim sohasi: 100 000 - gumanitar

Ta'lim sohasi: 110 000 - pedagogika

Ta'lim yo'nalishi: 5110400 - biologiya o'qitish metodikasi

CHIRCHIQ - 2021

Fan o‘quv majmuasi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2021___yil “____“ _____dagi ___-sonli buyrug’i bilan (buyruqning _____- ilovasi) tasdiqlangan “Biologiya o`qitish metodikasi” fani dasturi asosida tayyorlangan.

Fan o‘quv majmuasi Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti kengashining 2021yil «____» ___________ dagi, ____ - sonli majlis bayoni bilan tasdiqlangan

TUZUVCHILAR:

N.A.Mirzaeva X.O.Bektayeva	Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti “Genetika va evolutsion biologiya” kafedrasi dosent. v.b, pedagogika fanlari falsafa doktori (PhD) Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti “Genetika va evolutsion biologiya” kafedrasi o´qituvchisi

TAQRIZCHILAR:

M.Isabaeva -

Muqumiy nomidagi QDPI “Biologiya” kafedrasi dosenti, p.f.f.d.

Fan o‘quv majmuasi Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Tabiiy fanlar fakulteti kengashining 2021 yil «____» ___________ dagi ____ - sonli majlisida muhokamadan o´tkazilgan.

Fakultet dekani P.f.d A.K.Raximov

Fan o‘quv majmuasi Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Tabiiy fanlar fakulteti “Genetika va evolutsion biologiya” kafedrasining
2021 yil «____» ___________ dagi ____- sonli majlisida ko´rib chiqilgan va tasdiqlashga tavsiya qilingan.

Kafedra mudiri

b.f.d. B.X.Amаnov

MUNDARIJA

I	SILLABUS (O`QITUVCHI DASTURI)
II	NAZARIY MATERIALLAR
III	AMALIY MASHG‘ULOTLARI UCHUN MATERIALLAR (VAZIFALAR. KEYSLAR. KURS ISHI LOYIHASI. SEMINARLAR VA H.K)
IV	PREZENTATSIYA(O`RTACHA 15-20 SLAYD)
V	TARQATMA MATERIALLAR. MUSTAQIL TA’LIM UCHUN MATERIALLAR
VI	LABORATORIYA MASHG‘ULOTI MATERIALLARI (LABORATORIYA ISHLARINING TARKIBI. LABORATORIYA ISHLARINI BAJARISH UCHUN USLUBIY QO`LLANMALAR VA H.K)
VII	GLOSSARIY (O`ZBEK. INGLIZ TILLARIDAGI ASOSIY ATAMALAR VA ULARNING QISQACHA TUSHUNCHALARI VA H.K)

I. O‘QUV MATERIALLARI

MA’RUZA

MASHG’ULOTLARI

1-MAVZU. BIOLOGIYA XONASI VA TIRIK TABIAT BURCHAGIDAGI DARSDAN TASHQARI ISHLAR

Darsdan tashqari ishlarning ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o'rni.

Darslik bo'yicha uy vazifalari.

Uyda bajariladigan amaliy ishlar.

Asosiy tushuncha va tayanch so'zlar.

Uy vazifalari turlari, darslik bo'yicha uy vazifalari, amaliy ishlar bajarish, uy vazifasini tarbiyaviy ahamiyati, darsdan tashqari ishlarning ahamiyati, biologiya xonasi, tirik tabiat burchagi, o'quv tajriba uchastkasida, tabiatda bajariladigan darsdan tashqari ishlar.

Biologiyadan tuzilgan DTS o'quvchilarning egallashi lozim bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalar me'yorlangan bo'lib, uni o'quvchilar dars davomida egallashlari ancha mushkul.

Shu sababli, o'qituvchi o'qitishning zaruriy shakli bo'lgan uy vazifalari va darsdan tashqari ishlarda o'quvchilarning muayyan ko'nikma va malakalarni egallashlarini nazarda tutmog'i lozim.

Jumladan, "Botanika" o'quv fani DTSda o'quvchilar tomonidan:

O'simliklarda boradigan hayotiy jarayonlarni aniqlash maqsadida kuzatishlar o'tkazish, oddiy tajribalar qo'yish;

O'simliklarni parvarish qilish:

Qalamcha tayyorlash va qalamchadan ko'paytirish, payvandlash;

Tabiatda o'zini tutish qoidalariga rioya qilish;

Darslikdagi matn va rasmlar bilan ishlash;

Darslik mundarijasi yordamida mo'ljal olishni bilish, matn va rasmlar bilan ishlay olish, mavzuning asosiy mazmunini farqlay olish, savollarga javob berish, biologik atamalar lug'ati bilan ishlay olish ko'nikmasiga ega bo'lishi qayd etilgan.

Mazkur ko'nikmalarni tarkib toptirishda darsdan tashqari ishlar muhim rol o'ynaydi. Shu sababli, yuqoridagi ko'nikmalarni o'quvchilarda tarkib toptirish uchun o'qituvchi uy vazifasi va darsdan tashqari ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim.

Uy vazifalari darslik bilan ishlash, qo'shimcha adabiyotlarni o'qish, mavzuga oid rasmlarni chizish, tabiiy ob'ektlar ustida kuzatish o'tkazish va oddiy tajribalar qo'yish bilan ifodalanadi.

Darslik bo'yicha uy vazifalari o'quvchilarning dars mavzusi bilan bog'liq bo'lgan o'qituvchining amaliy va darslik bo'yicha topshirig'ini uyda mustaqil bajarishlarini tashkil etish shaklidir.

O'kuvchilarning aksariyati darsliklardan to'g'ri foydalanishni bilmaydi, ba'zi o'quvchilar topshiriq va mavzularni darslikdan yodlab oladilar, ayrimlar mavzularni yuzaki o'rganadilar. Uyga berilgan topshiriqlar o'quvchining fikr yuritishini faollashtiradigan, unda mustaqil ishlashga qiziqish uyg'otgan taqdirdagina ko'zlagan maqsadga erishiladi. Buning uchun har qanday topshiriq savollar shaklida ifodalangan bo'lishi kerak, o'quvchilar sinfda gapirib berish uchun darslik tekstini qatorasiga yodlab olmasdan, undan kerakli materialni tanlab olib, ularga javob tayyorlaydilar. Bunga erishish uchun darslikdagi ushbu mavzuni yodlang yoki o'rganing degan iboralardan voz kechish kerakdir.

O'quvchilarning darslik bilan ishlashlaridan asosiy maqsad o'qigan-larini tushunishdir, mantiqiy o'qishni bilishdir, urg'uni to'g'ri ishlatish, qonun va qoidalarni aniq ajrata olishdir.

Mavzular oxirida berilgan savollar o'quvchilar ishini ancha faollashtiradi. O'qituvchi o'zi ham savollar tuzib, o'quvchilarga javob topishni taklif etadi. Berilgan savollar orasida ayniqsa taqqoslashni talab etadigan savollar alohida ahamiyatga kasb etib o'quvchilarning shaxsiy kuzatishlariga ham asoslanadi. Taqqoslash sinfdan-sinfga o'tgan sari murakkablashib boradi.

O'quvchini ob'ektlarni tanish va ularni taqqoslash, o'xshash va farqli belgilarini aniqlash ko'nikmalarini tarkib toptirish maqsadiga ega bo'lgan uy vazifalari matnni tushunib o'qishlariga zamin yaratadi. Bunday topshiriqlarga mos ravishda o'quvchilarga kichik jadval to'ldirish taklif etiladi. Misol uchun 6-sinfda quyidagicha jadvallar berilishi mumkin.

Gulli o'simliklarning oilalari gul tuzilishi va formulasi meva xili

Darslik bo'yicha uy vazifalari o'tilgan darsda hosil qilingan bilimlarnigina emas, balki undan oldin o'zlashtirilgan bilimlarni ham mustahkamlash yuzasidan bo'lishi mumkin.

Darsda o'qituvchi o'quvchilarni uyda darslikdan to'g'ri foidalanishni o'rgatishi uchun quyidagi tavsiyalarni beradi:

• Darslikning mundarijasini ko'rib chiqing. U qanday bob va mavzularni o'z ichiga olishini aniqlang.

• O'rganilayotgan mavzu matnini qismlarga ajrating. Bir muncha qiyin qismlarini, ta'riflarni, qonun, qoidalarni, lug'atlarni o'qing.

• Rasm, sxema, jadvallarni ko'rib chiqing va ma'nosini tushinishga harakat qiling, raqamli ma'lumotlarga e'tibor bering.

• O'rganilayotgan mavzu matnini rasm, sxema, jadvallar yordamida tushuntirishni mashq qiling.

O'quvchilar uyda darslik bilan ishlaganda matnni o'rganishdan oldin, mavzuning asosiy qoidalarini aniqlab olishlari va boshqa ma'lumotlardan ajratib olishlari kerak.

Yuqori sinf o'quvchilari darslikni o'qish vaqtida qisqacha yozib borishlari foydalidir, ular o'rgangan matnni xotirada ko'proq qolishga yordam beradi. Darslik mavzulari bo'yicha rejalar tuzish, tezis va maqolalar yozish, bularning hammasi o'quvchilarni darslikdan to'laroq va chuqurroq foydalanishga, uy vazifasini tushunib tayyorlashga yordam beradi.

Bilimlarni mustahkamlashda rasmlar katta ahamiyatga ega bo'ladi. O'quvchilar faqat og'zaki javob berib qolmay, balki ayrim gullarning, xayvonlarning va ularning organlarining tuzilishini, sxematik chizishni ham bilishlari kerak. Shuningdek, ular qon aylanish, nafas olish, ovqat xazm qilish, moddalar almashinuvini sxemasini chizishni ham bilishlari zarur.

Uyda bajariladigan amaliy ishlar tabiiy ob'ektlar bilan mustaqil amaliy ish bajarishni talab etuvchi har xil topshiriqlar katta ahamiyatga ega. Uy vazifalari morfologik va fiziologik xarakterda bo'lishi mumkin.

Morfologik xarakterdagi vazifalar gerbariy tayyorlash, gul qismlarini ajratish kabilar darsda tegishli materialni o'rganilgandan so'ng, bilimlarni mustahkamlash uchun beriladi.

Fiziologik mazmundagi topshiriqlarni tajriba yoki kuzatish natijalaridan tegishli darslardan foydalanish uchun oldindan berish ma'qul.

Dastlabki eksperimental ishlarni ma'lum muddatda qaysi darsda foydalanish uchun ularni o'quvchilarga topshirish vaqtini hisoblab chiqish zarur. Bunday uy vazifalari ko'proq botanikadan bo'lishi mumkin. Ularni bajarish uchun taxminan necha kun kerakligi quyida keltirilgan

Gerbariy quritish uchun – 7 kun

Urug'ning har xil sharoitda unib chiqishi – 7 kun

Ildizning o'sishini kuzatish – 10 kun

Qalamcha va parxishdan o'simlik o'stirish uchun – 14 kun

Tajribalar natijasini o'quvchilar o'qituvchining ko'rsatmasiga binoan tegishli darslarga olib keladilar. Tajribalar haqida ma'lumot beradilar. O'z tajribasini o'qituvchi bajarayotgan tajriba bilan taqqoslaydilar. Zoologiya bo'yicha amaliy ishlar asosan kuzatishlar bilan bog'liqdir. Masalan: qushlarning in qurishi, tuxum bosib yotishi, qaldirg'ochlarning bolalariga hasharotlar olib kelishi kabilardir.

Odam va uning salomatligi kursidan uy vazifalari:

Amaliy mazmunda;

Tadqiqiy mazmunda bo'lishi mumkin.

Bularga uy sharoitida suyakning tarkibini aniqlash, hayvonlarda shartli reflekslar hosil qilish kabilarni olish mumkin.

Shuningdek, o'quvchilarning o'z-o'zini kuzatish ishlari darsning o'zida o'tkazilishi, boshqalari esa uyga vazifa qilib beriladi. Masalan, "qon aylanish" mavzusini o'rganishda jismoniy va aqliy mehnat turiga qarab pulsning o'zgarishini o'rganishni uyda bajarish, bajargan ishlarini grafik va sxema tarzida tasvirlash tavsiya etiladi.

Umumiy biologiya kursidan ham tabiiy ob'ektlar bilan ishlash bo'yicha har xil mustaqil topshiriqlar bo'lishi mumkin. Bunday topshiriqlar organizm shakllarining xilma-xilligini o'zgaruvchanligini va moslanishlarini har xil ekologik omillarini organizmga ta'sirini o'rganish yuzasidan bo'lishi mumkin.

Uyda o'tkazilgan tajriba natijalari to'plangan gerbariy va kollektsiyalar darslarda foydalaniladi. O'quvchilarning axborotlari o'qituvchi bayon qiladigan materialga kiritiladi.

Shunday qilib o'quvchilarning uy vazifalari xilma-xil bo'lishi mumkin.

• Darslik bilan ishlash:

• Savollarga javoblar topish:

• Jadvallar tuzish.

• Mavzu yakunidagi topishmoqlarning javoblarini topish, krossvord va chayvordlarni ishlash.

• Qo'shimcha adabiyotlar, jurnal va badiiy adabiyotlar o'qish.

• Mavzular uchun maqola va rasmlar tanlash.

• Tabiiy ob'ektlar bilan ishlash:

• O'simlik va hayvonlarni kuzatish:

• Tajribalar qo'yish va hakozalar.

Darsdan tashqari ishlarning xususiyatlari. Darsdan tashqari ishlar o'qituvchining individual yoki guruhli topshiriqlari asosida darsdan keyin o'quv fanini o'rganish bilan bog'liq bo'lgan majburiy tarzda amaliy ishlarni bajarish uchun tashkil etiladigan o'qitish shakli.

Darsdan tashqari ishlar - biologiya xonasida, tirik tabiat burchagida, tabiatda, o'quv tajriba er maydonchasida bajariladi.

O'quvchilarning darsdan tashqari ishlarining zarurligi shundan iboratki, o'simliklar va xayvonlar ustida olib boriladigan ko'pgina uzoq muddatli kuzatishlar o'quv jadvaliga sig'maydi. Ayrim xollarda turli asboblar va mikroskop etishmasligi, sinfda turli topshiriqlarni bajarilishiga to'sqinlik qiladi.

Biologiya kursini o'rganish davomida har bir o'quvchi mikroskop bilan ishlash ko'nikma malakasiga ega bo'lishi kerak. Shuning uchun o'qituvchi navbat bilan 3-5 o'quvchini dars oldidan yoki darsdan so'ng mikroskop bilan ishlashini tashkil etish kerak. O'quvchilar 3-5 tadan guruhlarga bo'linib mayda xayvonlar ustida o'qituvchi topshirig'i bo'yicha keyinchalik darslarda foydalaniladigan uzoq muddatlibiologik kuzatish va tajribalar olib boradilar. Har bir o'quvchi yil davomida bir yoki ikkita darsdan tashqari ish bajaradi, ularning bajarilishiga o'qituvchi baho qo'yadi.

Darsdan tashqari ishlar mazmuniga ko'ra uyga beriladigan tajribalarga yaqin hisoblanadi. Lekin farqi shundaki uy ishlar ancha oddiyroq bo'lib, sinf o'quvchilari uchun bir vaqtda beriladi. Darsdan tashqari ishlarning uy ishlaridan, farqi ba'zan dastlabki xarakterda bo'ladi, ya'ni sinfda o'rganishdan bir necha kun, hafta va xatto bir necha oy ilgari beriladi.

Masalan botanikadan

suv o'simliklari bilan tajribalar -2 oy

bargda kraxmal izlari hosil bo'lishi –2-3 kun

poya bo'ylab suvning ko'tarilishi –2-3 kun

Hayvonlar ustida olib boriladigan kuzatish va tajribalar uzoq muddatli bo'ladi. Ularga misol qilib, hashoratlarning ko'payishi va rivojlanishini o'rganish, baliqlarning ko'payishi, to'tiqush va kanareyka-larning xulq-atvorini o'rganish, foydali hashoratlardagi ogohlantiruvchi ranglarni aniqlash, o'rgimchaksimonlarning tutqich to'rini to'qishi va o'lja tutishini kuzatish va h.k..

2-MAVZU. BIOLOGIYADAN EKSKURSIYALARNI TASHKIL ETISH VA O'TKAZISH

1. Ekskursiyalarning ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o'rni.

2. Biologik ekskursiyalarning maqsad va vazifalari.

3. Biologik ekskursiyalarni o'tkazish metodikasi.

4. O'qituvchining ekskursiyaga tayyorgarligi.

Biologik ekskursiyalar – sinf yoki muayyan o'quvchilar guruhi bilan o'quv dasturiga muvofiq, o'qituvchi tomonidan maktabdan tashqarida tabiiy muhit yoki sun'iy yaratilgan sharoitda ob'ektlarning yashash muhiti va unga bog'liq holda o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish maqsadida o'tkaziladigan o'quv-tarbiya jarayonining muhim shakli sanaladi.

Ma'lumki, biologiya o'quv fani sifatida o'quvchilarga tabiat, tabiatning anorganik tarkibiy qismlari, ulardagi o'zgarishlar va tirik organizmlarning o'ziga xos hayotiy jarayonlari, yashash muhitiga moslashishi, ekologik jamoalar, ularda modda va energiya almashinuvining xususiyatlari bilan tanishtiradi.

O'qituvchi rahbarligida tabiatdagi mavsumiy o'zgarishlarlarni kuzatish, tirik organizmlarning xilma-xilligi, yashash muhitiga moslashi-shi, ular o'rtasidagi biotik aloqa formalarini o'rganish o'quvchilarda olamni yaxlit tasavvur qilish, tabiiy jamoalarning tarkibiy qismlari o'rtasidagi aloqadorlik haqidagi bilimlarni shakllantirish, tabiiy muhitda tirik organizmlarning yashash sharoiti bilan tanishish maqsadida ekskursiyalar tashkil etiladi.

Ekskursiyaning turlari.

Umumiy o'rta ta'lim maktablarida ekskursiyalar davomiyligiga ko'ra, bir soatlik, bir kunlik va ko'p kunlik bo'lishi mumkin.

Bir soatga mo'ljallangan ekskursiya – maktab hovlisida yoki o'quv tajriba er maydonchasida o'tkaziladi.

Bir kunga mo'ljallangan ekskursiya – tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, fermer xo'jaliklariga, hayvonot yoki botanika bog'iga, baliqchilik xo'jaligiga yoki parrandachilik xo'jaligiga uyushtiriladigan ekskursiya planini maktab ilmiy bo'lim mudiri tomonidan tasdiqlanadi.

Ko'p kunlik ekskursiya – o'quv yilining oxirida kompleks ekskursiya deb, bunga tarix, geografiya, til adabiyot, jismoniy tarbiya yoki harbiy ta'lim fani o'qituvchilari bilan birgalikda o'tkaziladi. Ko'p kunlik ekskursiya – rejasini pedagogik kengashda tasdiqlanadi.

Ekskursiya biologiyani o'qitishning muhim shakli bo'lib, u quyidagi didaktik maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi:

• Tirik organizmlarning tuzilishi va organlarning funktsiyalaridagi o'ziga xos xususiyatlarni yashash muhitiga bog'liq holda o'rganilishi o'quvchilar tomonidan biologik qonuniyatlarni "tabiat-inson-jamiyat" munosabatlari nuqtai nazaridan o'rganishga imkon yaratadi.

O'rganilayotgan mavzu mazmuniga bog'liq holda samarali tashkil etilgan ekskursiyalarda o'quvchilarda biologik ob'ektlarning tuzilishi, rivojlanishi va hayotiy faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini chuqurroq anglash, ilmiy dunyoqarashni kengaytirish imkonini beradi.

Tirik organizmlarning jamoalari, ularning tarkibi, oziq zanjiri, energiya sarfi, biosferadagi modda va energiya almashinuvini tasavvur qilishga zamin tayyorlaydi.

O'qitishning asosiy shakli bo'lgan darsda o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilgan nazariy bilimlarni orttirish, ularni amaliyotga qo'llash, tabiatga nisbatan ongli munosabat, kuzatish, o'quv va amaliy mehnat ko'nikmalarini tarkib toptirishga xizmat qiladi.

O'qitish davomida alohida organizmlar va hodisalar haqida ilk bor shakllangan tushunchalar kengaytiriladi, boshqa tushunchalar bilan birikib, murakkab tushunchalarning hosil bo'lishiga olib keladi.

Tabiat hodisalarini kuzatish olamning moddiyligi, tabiatdagi o'zaro bog'lanish va rivojlanish, tabiiy boyliklarning inson hayoti va xalq xo'jaligida tutgan o'rni, ularni muhofaza qilish tadbirlari bilan tanishtirish orqali ona Vatanning tabiatga mehr-muxabbat uyg'otish, ekologik, estetik, iqtisodiy va gigienik tarbiya berish imkoniyati vujudga keladi.

Ekskursiya - o'quvchilarning mo'ljal olish, ob'ektlarni tanish, hodisalarni kuzatish, ularni taqqoslash, o'xshashlik va farqli tomonlarini aniqlash, umumlashtirish va xulosa chiqarishga o'rgatadi. Qayd etilgan aqliy operasiyalar ularda mantiqiy fikr yuritish ko'nikmalarini tarkib toptirish bilan bir qatorda tabiatning ilmiy-tadqiqot metodlarini anglash, zarur hollarda ulardan foydalanishga imkon yaratadi.

Biologiyani o'qitish shakllari – dars, darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari mashg'ulotlar uchun kerakli bo'lgan tarqatma va didaktik materiallar, tirik ob'ektlar to'plash, kollektsiya va gerbariylar tayyorlash orqali o'quvchilarda muayyan ko'nikmalar rivojlantiriladi.

Qishloq xo'jaligi fermer xo'jaliklari, selektsiya institutlari va stantsiyalarida o'tkazilgan ekskursiyalar madaniy o'simliklarning navlari va xonaki hayvon zotlari bilan tanishtirish o'quvchilarning dunyoqarashini kengaytirib, kasbga yo'llash imkonini beradi.

Biologiyani o'qitishning muhim shakli bo'lgan ekskursiyalar o'quv dasturi bilan belgilangan bo'ladi. Ekskursiyalarning mavzusi o'quvchilar o'rganayotgan o'quv fani mazmuni va tabiatdagi mavsumiy o'zgarishlarga mantiqiy bog'liq holda belgilanadi.

5-sinfda "Botanika" o'quv dasturiga muvofiq, quyidagi ekskursiyalar tashkil etiladi:

Kuzda o'simliklar hayotida ro'y beradigan o'zgarishlar bilan tanishish – 4 dars;

Issiqxonalarda o'stiriladigan o'simliklar bilan tanishish – 32 dars;

6-sinfda "Botanika" o'quv dasturiga muvofiq, quyidagi ekskursiyalar tashkil etiladi:

O'simliklar hayotida ro'y beradigan o'zgarishlar – 17-dars;

O'simliklarning asosiy bo'limlari – 35-dars;

Gulli o'simliklarning xilma-xilligi va ularning o'sish sharoiti bilan tanishish – 56-dars;

7-sinfda "Zoologiya" o'quv dasturiga muvofiq, quyidagi ekskursiyalar tashkil etiladi:

Mollyuskalar, ularning chig'anog'i, hasharotlarning asosiy turlari va ularning hayoti bilan tanishish;

Qushlar va sut emizuvchi hayvonlarning xilma-xilligi;

Chorvachilikning asosiy tarmoqlari va ularning inson hayotidagi ahamiyati.

9-sinfda "Biologiya" o'quv dasturiga muvofiq, quyidagi ekskursiyalar tashkil etiladi:

O'simliklarning yangi navlarini yaratish yo'llari bilan tanishish maqsadida selektsiya institutlari va stantsiyalariga ekskursiya.

O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari "Biologiya" o'quv fani dasturidan quyidagi ekskursiyalar o'rin olgan:

Sun'iy tanlash. (Chorvachilik yoki parrandachilik fermer xo'jaliklariga ekskursiya);

Tabiatda yashash uchun kurash;

Tabiiy va sun'iy ekosistemalar bilan tanishish;

Ekskursiya mavzularining tahlili, o'kuvchilarning yosh va psixologik xususiyatlari, egallagan bilim zahiralari, o'rganilayotgan o'quv fani mazmuniga bog'liq holda murakkablashib borayotganligini ko'rsatadi.

Quyida ekskursiyalarning mazmuni va ularda o'quvchilarning o'quv-bilish faoliyatini tashkil etish bilan tanishib chiqamiz.

O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari "Biologiya" o'quv fani dasturidan o'rin olgan "tabiiy va sun'iy ekosistemalar bilan tanishish" mavzusidagi ekskursiya quyidagicha tashkil etiladi.

3-MAVZU. BIOLOGIYADAN EKSKURSIYAGA TAYYORGARLIK KO'RISH, O'TKAZISH USULLARI VA EKSKURSIYA MATERIALLARINI ISHLASH VA UNDAN FOYDALANISH

Ekskursiyaning samaradorligi ko'p jihatdan uning tashkil etilishiga bog'liq. Shu sabali o'qituvchi ekskursiyalarga puxta tayyorgarlik ko'rishi va quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim:

1. Biologiyani o'qitishning istiqbol rejasiga muvofiq, uni o'tkazish muddatini belgilash:

2. Ekskursiya o'tkaziladigan joyni aniqlash, mavzuga oid ob'ektlarni topish, marshrutni belgilash;

3. O'quvchilarning mustaqil kuzatishlar olib borishi uchun ko'rsatmalar, kirish va umumlashtiruvchi suhbatlar uchun matn tuzish;

4. Ekskursiyada foydalaniladigan o'quv-laboratoriya jihozlari, metodlarni aniqlash;

5. Ekskursiya o'tkazishdan bir necha kun avval, mavzu bo'yicha kirish suhbati o'tkazish, o'quvchilarni kichik guruhlarga ajratish, qo'shimcha adabiyotlarni o'rganish bo'yicha o'kuv topshiriqlarini berishi lozim.

6. Ekskursiya davomida o'quvchilar amal qilishi lozim bo'lgan tartib - qoidalar bilan tanishtirish, ongli intizomni saqlash, berilgan o'quv topshiriqlarni bajarishda faollikni ko'rsatish, notanish o'simlik va hayvonlardan ehtiyot bo'lishni uqtirish zarur.

Ekskursiya davomida o'kuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarishda ularni kichik guruhlarga ajratish, kichik guruh uchun o'quvchilardan etakchi tayinlash, etakchi zimmasiga guruh a'zolarining tartib intizomini ta'minlash, o'quv topshiriqlarining bekamu-ko'st bajarilishi, ekskursiya hisobotini rasmiylashtirish uchun javobgarlik yuklanadi.

Biologiyadan ekskursiya o'tkazishda o'qituvchilar metodist-olim B.E. Raykov tomonidan ishlab chiqilgan tavsiyalar amal qilish lozim.

Ushbu tavsiyalarga bugungi kun talabi asosida o'zgartirishlar kiritilgan holda berilmoqda:

• Ekskursiya – sayr emas, balki o'quv-tarbiya jarayonining eng muhim qismi, ekskursiyaning asosiy harakatlantiruvchi kuchi - o'quvchilarning tabiat bilan bevosita muloqoti, ularning mustaqil kuzatishi, kuzatish natijalarini umumlashtirishi va xulosa yasash ekanligini esda tuting.

• Ekskursiya o'tkaziladigan joyni mukammal o'rganib chiqing, xavfsizlik qoidalariga javob berishiga ishonch hosil qiling, mavzuga oid rejasini tuzing.

• Har doim o'quvchilarning e'tiborini mavzuga qarating, ikkinchi darajali masalalarga chalg'imang.

• Ekskursiya davomida o'quvchilar tomonidan o'tkaziladigan kuzatish va o'rganish mumkin bo'lgan ob'ektlar haqida batafsil hikoya qiling va o'quv topshiriqlarini ularga moslashtiring.

• Ekskursiya davomida uzoq tushuntirishlardan saqlaning, muammoli savollar yordamida o'quvchilarni kuzatish va o'rganish natijasida xulosa chiqarish, umumlashtirish, bilimlarni sintezlashga o'rgating.

• O'quvchilarni tinglovchi sifatida emas, balki faol fikr yurituvchi sifatida qabul qiling. Ularning avval o'zlashtirgan bilim, ko'nikma va malakalarini yangi vaziyatlarda qo'llab yangi bilim, ko'nikma va malakalarni egallashlariga imkon yarating.

• O'quvchilarning e'tiborini faqat mavzuga oid 5-10ta ob'ektlarga qarating, juda ko'p ob'ektlarni o'rganish, ularni sanash maqsadga muvofiq emas. Bir vaqtning o'zida berilgan ma'lumotlarning hammasi ham o'quvchilar yodida qolmaydi.

• Ekskursiya davomida ortiqcha materiallar bilan o'quvchilarni charchatib qo'ymang, maqsadga muvofiq bo'lgan o'quv topshiriqlarini to'liq va sifatli bajartirishga erishing.

• Ekskursiya davomida o'quvchilarning hissiyotini kuchaytirish maqsadida tabiatni muhofaza qilish, fanlararo bog'lanish, ta'lim-tarbiyaning uzviyligiga e'tiborni qarating, lirik chekinish, ma'naviyat daqiqalarini o'tkazishni rejalashtiring.

• Ekskursiya davomida to'plangan materiallar asosida uning mazmunini muammoli savollar yordamida qayta ishlab chiqing. Maqsad, mazmun va xulosa uyg'unligiga erishing.

• Ekskursiyani o'tkazishda o'qituvchi o'zining nafaqat kasbiy-pedagogik tayyorgarligiga bog'liq bilim, ko'nikma va malakalari balki, tabiatshunos sifatidagi bilim, ko'nikma va malakalarini namoyon etishi, ya'ni tabiiy ob'ektlarni tanish, aniqlagichlar bilan ishlash, kollektsiya va gerbariylar tayyorlash va ularni rasmiylashtirish, tabiatdagi tirik organizmlar o'rtasida aloqadorlik, oziq zanjiri tarkibiy qismlarini aniqlashi zarur.

TALABALARNING BILIMLARINI NAZORAT QILISH SAVOLLARI

1. Darsdan tashqari mashg'ulotlar va uy vazifasining ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o'rnini aniqlang.

2. Uy vazifalarni qanday xillarga bo'linadi?

3. Uy vazifalari berishda o'qituvchi nimalarga e'tibor berishi kerak?

4. Uyda bajariladigan amaliy ishlar qanday bo'ladi?

5. Darsdan tashqari mashg'ulotlar qanday maqsadlarda tashkil etiladi?

6. Darsdan tashqari mashg'ulotlarning ta'lim-tarbiyaviy ahamiyati nimadan iborat?

7. Ekskursiyalarning ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o'rni aniqlang.

8. Biologik ekskursiyalarning maqsad va vazifalarini aniqlang.

9. Biologik ekskursiyalarni o'tkazish metodikasini gapirib bering.

10. Ekskursiyani o'tkazish vaqtida foydalanish lozim bo'lgan ko'rsatmalarning mohiyatini gapirib bering.

11. O'qituvchining ekskursiyaga tayyorgarligini o'rganing.

12. Ekskursiyalarning o'qitishning boshqa shakllari bilan uzviy bog'liqligini o'rganing.

4-MAVZU. BIOLOGIYADAN SINFDAN TASHQARI MASHG'ULOTLAR

Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning didaktik maqsadi, vazifalari va mazmuni.

Ayrim o'quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlar.

O'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlar.

Ommaviy ravishda olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlar.

Asosiy tushuncha va tayanch atamalar:

Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning didaktik maqsadi, vazifalari, mazmuni, ayrim o'quvchilar, o'quvchilar guruhi, ommaviy ravishda olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlar, mavzuli kechalar, konferentsiyalar, bayramlar.

Sinfdan tashqari mashg'ulotlar o'quvchilarning o'qituvchi rahbarligida biologiya o'quv dasturidan o'rin olgan mavzularni kengaytirish va to'ldirish maqsadiga yo'g'rilgan darsdan tashqari o'tkaziladigan ixtiyoriy o'qitish shaklidir.

O'quvchilarning fan asoslarini chuqur va mustahkam o'zlashtirishlariga erishish, qo'shimcha o'quv adabiyotlari, ko'rgazmali vositalar yordamida mustaqil ishlarini tashkil etish, belgilangan mavzular bo'yicha kuzatish va tajribalar o'tkazish, o'quvchilarning qiziqishlari va bilimlarni o'zlashtirishga bo'lgan ehtiyojlarini hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan ta'limni tashkil etish, ularning ijodiy qobiliyatlari, mustaqil va mantiqiy fikrlashini rivojlantirish, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, kasbga yo'llash, o'quvchilarning ongi va qalbiga milliy istiqlol g'oyasini singdirish, o'qishni unumli jismoniy va aqliy mehnat bilan uzviy bog'lash maqsadida umumiy biologiyadan sinfdan tashkari mashg'ulotlar o'tkaziladi.

Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning uch xil turi mavjud:

Ayrim o'quvchilar bilan yakka tartibda olib boriladigan mashg'ulotlar

O'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan mashg'ulotlar.

O'quvchilar bilan ommaviy ravishda olib boriladigan mashg'ulotlar.

Yuqorida qayd etilgan sinfdan tashqari mashg'ulotlarning turlari bir-biri bilan uzviy bog'langan, bir-birini to'ldiradi va taqozo etadi.

SINFDAN TASHQARI MASHG'ULOTLAR TURLARINING UZVIY BOG'LIQLIGI

Sinfdan tashqari mash-g'ulotlarning turi

Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning mazmuni

Ayrim o'quvchilar bilan yakka tartibda olib boriladigan mashg'ulotlar Biologiyadan qo'shimcha o'quv adabiyotlarini o'rganish, EHMning ta'lim beruvchi, modellashtirilgan, nazorat dasturlari yordamida bilimlarini sinab ko'rish, multimedialar vositasida ijodiy izlanishlarini tashkil etish, maktab tajriba maydonchalarida tirik organizmlardagi mavsumiy o'zgarishlar, belgilarning irsiylanishini o'rganish maqsadida kuzatish va tajribalar o'tkazish, turli mavzularda ma'ruzalar va ko'rgazmali materiallar tayyorlash.

O'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan mashg'ulotlar 5-6 sinflarda "yosh botaniklar", 7-sinfda "yosh zoologlar", 8-sinfda "yosh fiziologlar" va 9-11 sinflarda"yosh biologlar" to'garagini tashkil etish

O'quvchilar bilan ommaviy ravishda olib boriladigan mashg'ulotlar. Turli mavzulardagi kechalar, bayramlar, ma'ruzalar, "o'tkir zehnlilar mushoirasi", viktorinalar, "ko'kalamzorlashtirish haftaligi", "bog'haftaligi" "hosil bayrami" o'tkazish

Ayrim o'quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlar ularning xohish, istagi, ehtiyoji va qiziqishlari hisobga olingan holda biologiya o'quv xonasida, tirik tabiat burchagida, maktab tajriba maydonida, informatika xonasida, jamoa va fermer xo'jaligi dalalarida o'tkazilishi mumkin. Ushbu mashg'ulotlar o'quvchilarning qo'shimcha o'quv adabiyotlarini o'rganish, ijodiy izlanishlarini tashkil etish, sinov - tajriba maydonlarida muayyan mavzular bo'yicha kuzatish va tajribalar o'tkazish, ma'ruzalar va ko'rgazmali materiallarni tayyorlash kabilarga bag'ishlanadi.

Jumladan, botanikadan ayrim o'quvchilar bilan tashkil etiladigan mashg'ulotlarda quyidagi masalalarni o'rganish mumkin.

BOTANIKADAN AYRIM O'QUVCHILAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN MASHG'ULOTLAR

№	Машғулот мавзуси	Машғулот ўтказиладиган жой	Бажарадиган шахс
1.	Биологиядан қўшимча ўқув адабиётлари устида мустақил ишлаш, муайян мавзуларда матн, маъруза тайёрлаш.	Кутубхона, биология ўқув хонаси	Ўқувчилар
2.	ЭҲМнинг таълим берувчи, моделлаштирилган, назорат дастурлари ёрдамида билимларини синаб кўриш, мультимедиалар воситасида ижодий изланишларни ташкил этиш.	Информатика ўқув хонаси	Ўқувчилар
3.	“Доривор ўсимликлар” мультимедиаси воситасида ўқувчиларнинг ижодий изланишларини ташкил этиш.	Информатика ўқув хонаси	Ўқувчилар
4.	Ўзбекистон “Қизил китоби”га киритилган ўсимликларнинг биологиясини ўрганиш.	Биология ўқув хонаси	Ўқувчилар
5.	Турли муддатларда экилган ўсимликларнинг биологиясини ўрганиш.	Мактаб тажриба майдончаси	Ўқувчилар
6.	Иссиқхоналарда ўстириладиган манзарали, сабзавот, цитрус ва бошқа экинларнинг ўсишии, ривожланишига экологик омилларнинг таъсирини ўрганиш	Мактаб тажриба майдончаси ва иссиқхоналар	Ўқувчилар
7.	Ўсимликлар устида кузатиш ва тажрибалар ўтказиш.	Мактаб тажриба майдончаси, тирик табиат бурчаги.	Ўқувчилар
8.	Ўсимликлардан гербарий ва коллекциялар тайёрлаш	Мактаб тажриба майдончаси, биология ўқув хонаси	Ўқитувчи ва ўқувчилар

O'quvchilar o'zlarining hohish irodasi, qiziqishlariga muvofiq holda, ushbu mavzularning birini tanlab oladi va o'qituvchi bilan hamkorlikda tuzilgan reja asosida ish olib boradi. Olib borilayotgan ishlar va ularning natijalarini biologiya o'qituvchisi nazorat qilib boradi.

"Odam va uning salomatligi" o'quv fani bo'yicha ayrim o'quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlar o'quvchilarning o'zlashtirgan bilimlarini mustahkamlash, uni amaliyotga qo'llash, kasbga yo'llash, tajriba va kuzatishlar o'tkazish, mantiqiy, mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko'nikmalarini rivojlantirish, sog'lom turmush tarzini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Ushbu mashg'ulotlarda o'quvchilarning mustaqil o'qishlari uchun sog'lom turmush tarzi, turli kasalliklarning kelib chiqish sabablari, sport va jismoniy mashqlarning inson salomatligiga ta'siri haqidagi ilmiy-ommabop nashrlar, "sihat-salomatlik", "fan va turmush" va boshqa jurnal sahifalarida chop etilgan maqolalar, odam organizmining tuzilishi bo'yicha tayyorlangan multimedia, inson salomatligi entsiklopediyalarini o'rganish tavsiya etiladi.

O'quvchilarning o'z salomatliklarini asrash, sog'lom turmush tarzini shakllantirish maqsadida muayyan mavzularda kuzatishlar o'tkazish tavsiya etiladi. Jumladan, o'quvchilarga "Sport va jismoniy mashqlarning odam organlar sistemasiga ta'sirini o'rganish" bo'yicha kuzatish o'tkazish tavsiya etiladi. Kuzatish natijalarini ushbu jadvalga yozish va xulosa chiqarish zarurligi uqtiriladi.

SPORT VA JISMONIY MASHQLARNING ODAM ORGANLAR SISTEMASIGA TA'SIRINI O'RGANISH

Органлар системаси	Эрталаб	Нормал ҳолатда	Югурганда		10 кг гантел кўтарганда		Хулоса
			50 м	100м	5мин	10 мин
Юрак иши (пульс сони)
Қон босими
Бир минутда олинган нафас сони

O'quvchilar guruhi bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlarga biologiya o'quv xonasini jihozlash, tabiatga mavzuli ekskursiyalar tashkil etish, o'quv jarayoni uchun zarur bo'lgan ko'rgazmali vositalar tayyorlash va "yosh biologlar" to'garagining ishi misol bo'ladi.

Mazkur to'garakning didaktik maqsadi o'quvchilarning o'quv fanlariga bo'lgan qiziqishlarini orttirish, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, qo'shimcha o'quv adabiyotlari ustida mustaqil ishlash, tabiat va jamiyatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirish, ongli ravishda kasb tanlashga yo'llash, mustaqil va ijodiy fikr yuritish, tajriba qo'yish va kuzatishlar o'tkazish ko'nikmalarini rivojlantirish sanaladi.

Biologiyadan tashkil etiladigan to'garak umumiy nom "yosh biologlar" deb ataladi va o'quvchilarning o'rganayotgan o'quv fani, yoshlik va psixologik xususiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlari hisobga olingan holda 5-6 sinflarda "yosh botaniklar", 7-sinfda "yosh zoologlar", 8-sinfda "yosh fiziologlar" va 9-11 sinflarda"yosh biologlar" to'garagi tashkil etiladi.

5-6 sinf o'quvchilari bilan tashkil etiladigan "yosh botaniklar" to'garagida quyidagi masalalarga e'tiborni qaratish tavsiya etiladi. "O'zbekistonda botanika fanining taraqqiyoti", "ulug'alloma ibn Sinoning dorivor o'simliklar haqidagi fikrlarini o'rganish", o'simlik-larning ahamiyati va ularni asrash to'g'risidagi hikmatli hikoyalar va hadislarni o'rganish, xona o'simliklarini tasniflash, parvarish qilish va ko'paytirish, dorivor o'simliklarning biologik va ekologik xususiyatlarini o'rganish, O'zbekiston "qizil kitobi"ga kiritilgan o'simliklar va h.q.

Quyida "yosh zoologlar" to'garagining namunaviy ish rejasi berilmoqda. Mazkur to'garakning namunaviy ish rejasini o'qituvchi o'z bilimi, pedagogik mahoratiga tayanib to'ldirishi va o'zgacha sayqal berishi, mahalliy sharoit va o'quvchilarning qiziqishi va ehtiyojini hisobga olib tegishli o'zgartirishlar kiritishi va amaliyotda qo'llashi mumkin.

"YOSH ZOOLOGLAR" TO'GARAGINING NAMUNAVIY ISH REJASI

№	Мавзулар	Ўтказиш вақти	Ўтказиш жойи	Жавобгар шахс
1.	Ташкилий масалалар: А) “Ёш зоологлар” тўгарагининг иш режасини муҳокама қилиш ва тасдиқлаш. б) тўгарак ташкилий қўмитаси ва раисини сайлаш. в) тўгарак иш режасидан ўрин олган мавзулар бўйича ишлар ва вазифаларни тақсимлаш.	сентябр	Биология ўқув хонаси	Ўқитувчи
2.	Улуғ аллома ибн Синонинг касаллик туғдирувчи ҳайвонлар ҳақидаги меросини ўрганиш	октябрь	Биология ўқув хонаси	Ўқитувчи ва тўгарак аъзолари
3.	“Сув томчисидаги ҳаёт” мавзуси бўйича кечага тайёргарлик кўриш. а) кеча сценарийсини тайёрлаш ва уни муҳокама қилиш; г) биология ўқув хонаси ва байрам ўтказиладиган жойни безатиш	ноябрь	Биология ўқув хонаси	Ўқитувчи ва тўгарак аъзолари
4.	Ҳайвонларнинг аҳамияти ва уларни асраш бўйича ҳикматли ҳикоялар ва ҳадисларни ўрганиш.	декабрь	Биология ўқув хонаси	Ўқитувчи ва тўгарак аъзолари
5.	Тирик табиат бурчагида ҳайвонларни боқиш, парвариш қилиш ва кўпайтириш	январь	Тирик табиат бурчаги	Тўгарак аъзолари
6.	Республикамизда зоология фанининг ривожига ҳисса қўшган олимларнинг ишларини ўрганиш. а) Республикада фаолият кўрсатаётган зоология институти ҳақида маълумот. б) Ўзбекистоннинг ноёб ҳайвонларининг биологиясини ўрганиш.	февраль	Биология ўқув хонаси	Тўгарак аъзолари
7.	“Қушлар байрами”ни ўтказишга тайёргарлик кўриш. а) Энг яхши кўргазмали воситалар, деворий газеталар, кўргазмалар танловини ўтказиш; б) маърузалар тайёрлаш; в) байрам сценарийсини тайёрлаш ва уни муҳокама қилиш; г) биология ўқув хонаси ва байрам ўтказиладиган жойни безатиш.	март	Биология ўқув хонаси	Ўқитувчи ва тўгарак аъзолари
8.	“Ўзбекистонда зоология фани ютуқлари ва келажаги” мавзуси бўйича кечага тайёргарлик кўриш. а) Кечага бағишланган энг яхши деворий газеталар ва кўргазмалар танловини ўтказиш; б) маърузалар тайёрлаш; в) кеча сценарийсини тайёрлаш ва уни муҳокама қилиш; г) биология ўқув хонаси ва байрам ўтказиладиган жойни безатиш	апрель	Биология ўқув хонаси	Ўқитувчи ва тўгарак аъзолари
9.	Тўгаракда амалга оширилган ишларни якунлаш ва келгуси режаларни белгилаб олиш.	май	Биология ўқув хонаси	Тўгарак аъзолари

8-sinf o'quvchilari bilan o'tkaziladigan "yosh fiziologlar" to'garagida hujayra va to'qimalardan mikropreparatlar tayyorlash, qonning tuzilishi va xossalari, yurakning tuzilishi va ishi, Abu Ali ibn Sinoning tibbiyot fanining paydo bo'lishi va rivojlanishiga qo'shgan hissasi, salomatlikni asrash bo'yicha hikmatli hikoyalar va hadislarni o'rganish, "chekmasdan – yoshlik gashtini sur", "O'zbekistonda fiziologiya fanining rivojlanishi va istiqbollari" kabi mavzularda kechalar o'tkazishga tayyorgarlik masalalarini kiritish maqsadga muvofiq.

5-MAVZU. BIOLOGIYADAN OMMAVIY RAVISHDA OLIB BORILADIGAN SINFDAN TASHQARI ISHLAR

Ommaviy ravishda olib boriladigan mashg'ulotlar boshqa turdagi mashg'ulotlardan ko'p sondagi o'quvchilarning ishtirok etishi bilan farqlanadi. Ommaviy mashg'ulotlar o'zining ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi funktsiyasi bilan o'quvchilarning jamoasiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli biologiya o'qituvchisi ommaviy mashg'ulotlarni talab darajasida tashkil etilishiga e'tiborini qaratishi lozim.

Botanikani o'qitishda "gullar bayrami", "Mehrjon bayrami", "o'simliklar so'zlaydi", "biz ibn Sino vorislarimiz", Zoologiyani o'qitishda "qushlar bayrami", "qanotli do'stlarimiz", "O'zbekiston baliqlari", "hayvonot olamining eng kichik va eng katta vakillari", "uy pashshasi va uning zarari", "parazit chuvalchanglar", "tinib tinchimas asalarilar", odam va uning salomatligini o'qitishda turli mavzulardagi kechalar, bayramlar, ma'ruzalar, "o'tkir zehnlilar mushoirasi", viktorinalar o'tkazish, O'zbekiston qahramonlari va olimlari bilan uchrashuvlar tashkil etish, umumiy biologiyani o'qitishda, "O'zbekiston ekolog olimlarining fan taraqqiyotiga qo'shgan hissalari", "O'zbekistonda biotexnologiya va genetik injeneriya fani yutuqlari, kelajagi", "allomalar nazmida ekologiya", "Orol dardi - olam dardi" mavzulari bo'yicha kechalar o'tkazish tavsiya etiladi. Jumladan, "allomalar nazmida ekologiya" mavzuidagi ommaviy kecha quyidagi reja asosida olib boriladi:

O'qituvchining kirish so'zi. U o'z so'zida ulug'allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy, Sohib-qiron Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Zahiriddin Muhammad Boburlarning boy ma'naviy meroslari, ularning jahon tsivilizasiyasiga qo'shgan hissalarini qayd etib, o'quvchilarni ularning munosib vorislari bo'lishga undaydi va ularning asarlarida ekologik muammolarga katta e'tibor berilganligi, bugungi kecha ulug'allomalarning ekologik qarashlarini o'rganishga bag'ishlanishini ma'lum qiladi.

Abu Rayhon Beruniyning ijodida ekologiya.

Abu Ali ibn Sinoning ekologik qarashlari.

Alisher Navoiy asarlarida ekologiya muammolari.

Sohibqiron Amir Temurning ekologik dunyoqarashi.

Mirzo Ulug'bekning dunyo tsivilizasiyasiga qo'shgan hissasi.

Zahiriddin Muxammad Boburning ekologiya fanining rivojiga qo'shgan hissasi.

Kechada o'quvchilarning yuqorida kayd etilgan mavzular bo'yicha ma'ruzalari eshitiladi, adabiy-badiiy chiqishlari nazarda tutiladi.

Jumladan, "Orol dardi-olam dardi" mavzusidagi syujetli-rolli kechada syujet tabiatdan olinadi va jamiyatdagi munosabatlar bilan uyg'unlashtiriladi.

Mazkur kechada Orol – "ona", Amudaryo va Sirdaryo "ona"ning zanjirband "o'g'illari", yomg'ir, qor, shudring "ona"ning "qizlari" siymosini gavdalantiradi.

Orol - ya'ni, "ona" o'zining o'g'illari bo'lgan Amudaryo va Sirdaryoning diydoriga mushtoq, o'z dardiga malhamni ulardan kutadi va buni she'riy dard bilan ifoda etadi. Izmi o'zida bo'lmagan zanjirband o'g'illar ham ona mehriga zor, lekin har qancha harakat qilishmasin onaning huzuriga eta olmaydi. Tabiat in'om etgan yomg'ir, qor va shudring ona huzurida bo'lsalar ham uning dardini engillata olmaydilar. Ona va farzand o'rtasidagi mehr-muhabbat, muruvvat shu tariqa ifoda etiladi. O'qituvchi bu kechani o'tkazish uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur:

Orol muammolariga oid ma'lumotlarni to'plashi;

Dars stsenariysini o'quvchilar va adabiyot o'qituvchilari bilan hamkorlikda tuzishi;

Rollar va vazifalarni o'quvchilar o'rtasida taqsimlashi;

Muammoni hal etish yo'llarini belgilashi lozim.

Biologiya o'qituvchisi maktab pedagogik jamoasi bilan mazkur mavzuli kechani mazmunli o'tkazishi borasida hamkorlikda ish olib borishi, mavzuga tegishli sahna ko'rinishlari, adabiy-badiiy chiqishlarni tayyorlashi, ekologiyaga oid hikmatli hikoyalar, rivoyatlar, hadislar va maqollar to'plashi, ular asosida kecha stsenariysini tayyorlashi lozim.

"O'zbekiston ekolog olimlarining fan taraqqiyotiga qo'shgan hissalari", "O'zbekistonda biotexnologiya va genetik injeneriya fani yutuqlari va kelajagi" mavzulardagi mavzuli kechalarga ilmiy-tadqiqot institutlari, ularning filiallari bilan hamkorlikda ish olib borishi, fan rivojiga hissa qo'shgan olimlarning ishlari bilan yaqindan tanishishi, kechani o'tkazish rejasini tuzishi va ma'ruzalar mavzusini tanlashi lozim. Shu bilan birga, kecha mavzusiga bog'liq holda olimlarning chop etgan ilmiy ishlari, o'quv, ilmiy-ommabop adabiyotlarning ko'rgazmasi, mustaqillik davrida qo'lga kiritilgan yutuqlar va istiqboldagi rejalar aks ettirilgan devoriy gazetalar, kechada ishtirok etadigan olimlarning hayot faoliyati va fan rivojiga qo'shgan hissalari haqida ma'ruzalar tayyorlanishiga e'tiborni qaratishi zarur.

Ommaviy ravishda olib boriladigan mashg'ulotlar biologiyani o'qitish samaradorligini oshirish, o'quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, fikr yuritish doirasini kengaytirish, qiziqishlari, mustaqilligi, nutq va muloqot madaniyati, o'quv va amaliy mehnat ko'nimalarini rivojlantirish, o'quvchi yoshlar ongi va qalbiga milliy istiqlol g'oyalarini singdirish, ularni Vatan va mustaqillik printsiplariga sadoqat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashga zamin yaratadi.

Xulosa qilib aytganda, biologiya o'qitishning samaradorligi dars, darsdan va sinfdan tashqari ishlar, ekskursiyalarni uzviy ravishda, ular o'rtasidagi mantiqiy bog'lanishlarni e'tiborga olgan holda tashkil etilishiga bog'liq bo'ladi.

TALABALARNING O'Z-O'ZINI NAZORAT QILISH SAVOLLARI:

Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning didaktik maqsadi, vazifalarini aniqlang.

Sinfdan tashqari mashg'ulotlarning qanday turlari mavjud?

Ayrim o'quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlarning mazmuni va mohiyatini o'rganing.

Biologik to'garaklarning didaktik maqsadi va vazifalarini o'rganing.

"Yosh fiziologlar" to'garagining namunaviy ish rejasini tuzing.

Ommaviy ravishda olib boriladigan sinfdan tashqari mashg'ulotlarning mazmuni, o'tkaziladigan kechalarni aniqlang.

O'zingiz tanlagan mavzu bo'yicha o'tkaziladigan kechaning stsenariysini loyihalang.

6-MAVZU. UY VAZIFASI VA DARSDAN TASHQARI ISHLAR