Тываныӊ Россияга
каттышканындан бээр эрткен оруун тыва литературада көргүскени.
«Ада
көрбээнин оглу көөр, ие көрбээнин кызы көөр» деп тыва улустуӊ үлегер домаанда
чиге-ле сөглээн. Эрткен чүс чыл тыва улустуӊ амыдыралында канчаар-даа аажок
улуг салдарлыг болган. Үжүк-бижик, эки чуртталга, кижи-бүрүзүнүӊ хууда эргези
деп чүүл билбес тыва чон чеже-даа мерген угаанныг, чаагай чаӊчылдарлыг чораан
болза, оларныӊ чуртталгазы каш чүс чылдар дургузунда өскерилге чок, кара тамыда
чүве дег шөйлүп-ле орган. Ынчалза-даа шаг шаа-биле турар эвес, тыва чоннуӊ депшип
үне бээр үези келген…
Он
тоску вектиӊ төнчүзү, чээрби вектиӊ эгезинде тыва чуртунга орус улус көстүп
эгелээн. Тыва чон аалчыларын улуг сонуургал-биле хүлээп ап, чоорту аралажып,
чурттай бергеннер. Шак-ла ынчаар тывалар биле орустарныӊ салым-хуузу
дөмейлежип, чаӊгыс иениӊ төлдери дег бот-боттарынга дузалажып, кожа чурттап
келгеннер. Бистер ол дугайында чүгле төөгү кичээлдеринге өөренген эвес, а тыва
чоннуӊ чогаалдарындан база номчуп, танышкан бис.
1914
чылда, барык-ла чүс чыл бурунгаар, Тыва биле Россия каттышкан. Ийи аӊгы чоннуӊ
бот-боттарындан өөренмээн, айтырышпаан чүвези чок: чугаалажыр дылы, чаагай чаӊчылдары,
аажы-чаӊы, ажыл-ижи…
Тыва
бижиктиӊ тыптып келгени болгаш тыва литератураныӊ бирги базымнары Тываныӊ
Россияга каттышкан үези-биле чергелешкек болганындан баштайгы чогаалдарда ол
үени дыка чедимчелиг, тода кылдыр көргүскен деп санаар мен.
Төөгү-барымдаалыг
чогаалдардан алыр болза, эрткен чүс чылдыӊ бирги чартыындан эгелеп тыва чоннуӊ
чуртталгазы канчаар өскерлип, эрге чок бөдүүн арат чон чоорту «үннүг» апарганы
болгаш эӊ ылаӊгыя орус, тыва чоннар кожа чорааш кандыг түрегделдерни эрткени
көстүп келир. Ол чүүл ийи чоннуӊ сырый харылзаазыныӊ, быжыг найыралыныӊ
херечизи болуп турар. Ындыг чогаалдарга С.Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу»,
«Авамныӊ ынак оглу», Салчак Токаныӊ «Араттыӊ сөзү», Монгуш Кенин-Лопсанныӊ
«Октябрьныӊ оглу-дур мен» деп шүлүглели дээш, оон-даа өске чогаалдар
хамааржыр.
Степан
Сарыг-оолдуӊ «Авамныӊ ынак оглу» деп шүлүүнде хамааты дайыныныӊ дүшкүүрлүг үезин
көргүскен. Ук шүлүктүӊ кол темазы - орус биле тыва улустуӊ аразында найырал.
Опай биле Огонек катчып алгаш актар-биле дайылдажып тургаш, чарылбас өӊнүктер
болу бээр Опайныӊ авазы Огонекту бир дугаар көргеш арай өскелексеп турар.
Ынчалза-даа чоорту орус оолду танаан тудум тыва ие кижи ону оглу ышкаш манап,
ол дээш сагыш-човап чоруур апаар. Ону автор дараазында одуругларда көргүскен:
Ужурашкан
санында-ла улам танып,
Ужа,
төжүн салып берип, эргеледип,
Орус
кижи ынчап турда, ынак оглу
Опайы
дег, хөлчок ынак оглу болган.
Юрий
Кюнзегештиӊ «Төөгүнүӊ оруу» деп шүлүүнде чогаалчы тыва кижиниӊ тывылган төөгүзү
үе-дүпте, ынчалза-даа эки чуртталга көрбейн чораан деп турар. Шынап-ла, бистиӊ
чон үр үениӊ дургузунда аӊгы-аӊгы күрүнелерниӊ дарлалынга чурттап чораан.
Чүс-чүс чылдар дургузунда байларга хөлечиктеп, хостуг чуртталга көрбейн чораан
чонга оларныӊ манавайн турган черинден дуза келген. Ам бо хүнде хостуг чурттап
чорууру дээш Совет эрге-чагыргага четтиргенин чогаалчы дараазында одуругларда
илереткен:
Тыва
кижи үре-төлү
Тывылган
шаг шаг ырак-даа бол,
Чүгле,
чүгле Совет шагда
Чүглүг
куш дег хосталган бис.
Шак-ла
мындыг хөөннүг шүлүктерни тыва чогаалчы бүрүзү бижип турар. Ындыг шүлүктерде
Сталинни, Ленинни, коммунистиг партияны, Россияны болгаш орус чонну
алгап-мактаан турар ужурлуг. Чүге дизе, Кызыл-Эник Кудажыныӊ «Уйгу чок
Улуг-Хем» деп романында бижип турары ышкаш, «үе ындыг турган». Бөдүүн орус-даа,
тыва-даа чон эрге-чагырганыӊ хайында актыг черге өлүртүп, шииттирип,
эриидедип-даа турганнар. Ынчалза-даа ол тема чүгле чээрби дугаар вектиӊ ийи
дугаар чартыында чогаалдарга көстүп келген.
Мээӊ
бодалым-биле алыр болза, тыва чоннуӊ Россияныӊ салым-чолунга киирген үлүг-хуузу
канчаар-даа аажок улуг. Чүге дизе, төөгүнү барымдаалаар болза, тывалар
Ада-чурттуӊ дайыныныӊ үезинде совет дайынчыларга чүгле аъш-чемни
тонна-тонналары-биле, мал-маганны муӊ-муӊнары-биле чортуп турган эвес, а
тиилелгени чаалажыр дээш, боттары база эки туразы-биле коргуш чок чоруп
турганнар. Ол ёзулуг маадырлыг чорук дээрзинге кым-даа чигзинмес. Бистиӊ
өгбелеривис бисти чаагай чуртталга көрзүн дээш, тынындан безин чарлы бээринден
чалданмас турган.
Эрткен
чүс чыл чеже-даа Тыва чоннуӊ амыдыралынга чырыткылыг болган болза-даа ууттунмас
улуг чидириглерлиг, уё-човуурлуг, ыы-сыылыг, хан-чинниг база болганын ыыттавас
аргавыс чок. Тыва чогаалчылар ол дугайын дыка-ла уран-чечен, номчукчунуӊ
сеткилин хаара тудуп алыр кылдыр бижээни кайгамчык.
Кызыл-Эник
Кудажыныӊ «Уйгу чок Улуг-Хем» деп роман-тетралогиязын эрткен чүс чылдыӊ
төөгүзүн шынныы-биле көргүскен, чиге сөглээн чогаал деп санап болур. Ук
чогаалда бүдүн чүс чылда тыва чоннуӊ чуртталгазын көргүзүп каан. Кол маадырлар
Буян биле Анай-Кара-даа болза автор чүгле ол ийи кижиниӊ салымын эвес, а бүдүн
тывага чурттап чораан чоннуӊ амыдырал-чуртталгазын тус-тузунда көргүскен болгаш
актыг улусту репресссияга таварыштырары, Ада-чурттуӊ дайыныныӊ кадыг-дошкун
үелери, амгы үеде хөгжүлдези болгаш аныяктарныӊ ажыл чогу, арагалаашкын дээн
чижектиг чидиг айтырыгларны көдүрген.
Тываныӊ
Россияга каттышканындан бээр чүс чыл оюнга тураскаадып Көк-оол аттыг хөгжүм шии
театрыныӊ режиссёру Алексей Ооржак «Тос чадырда» деп шиини тургускан. Ук шии
Салчак Токаныӊ «Араттыӊ сөзү» деп романынга үндезилеттинген болуп турар. Шииниӊ
кол маадыры Салчак Тока боду. Ында чүс чыл дургузунда Тывага болган эӊ-не кол
болуушкуннарны чедимчелии-биле көргүскен. Бо шииде репрессияга актыг чоннуӊ
өлүртүп турганын болгаш Ада Чурттуӊ дайынынга тываларныӊ Россияга киирген
үлүг-хуузун шынныы-биле көргүскен.
Ниитизи-биле
ап кээр болза, эрткен чүс чыл дургузунда тыва чоннуӊ салым-чолу дээрге тыва
литературада эӊ-не кол тема болуп турар. Чогаалдарныӊ аразындан барык-ла чогаал
бүрүзүн төөгү-барымдаалыг деп болур. Чүге дизе чогаалчылар ботарыныӊ чурттап
эрткен чуртталгазын бичии уран-чечен аргалар немеп тургаш, чамдык
болуушкуннарны чогаадып тургаш, чонга көргүскен болуп турар.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.