Dars ishlanma.Mavzu: ,,Uglevodorodlarning tabiiy manbalari,tabiiy gaz va ko`mir"

Mavzu: UGLEVODORODLARNING TABIIY MANBALARI. TABIIY GAZ VA TOSHKO’MIR

1.Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib , ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini shakllantirish.

2.Tarbiyaviy maqsad:

O’quvchilarimizni Ona-Vatanga , tarixiy va madaniy merosimizga , O’zbek xalqining buyuk siymolariga , Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash.

3.Rivojlantiruvchi maqsad:

Ilimni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, kimyo fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish

TK-2,FK-1,FK-2

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan namunalar , kimyoviy jihozlar

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar.

Darsning borishi : Tashkiliy qism: 1. Salomlashish. 2. Davomatni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.

Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish ,test, savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.

Test.

1. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan gazolin tarkibida uchraydiganlarini toping.

a) C₁₅H₃₂

b) C₁₀H₂₂

c) C₇ H₁₆

d) C₄ H₁₀

2. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan kerosin tarkibida uchraydiganlarini toping.

a) C₁₅H₃₂

b) C₁₇H₃₆

c) C₈ H₁₈

d) C₅ H₁₂

3. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan mazut tarkibida uchraydiganlarini toping.

a) C₁₄H₃₀

b) C₁₈H₃₈

c) CH₄

d) C₉ H₂₀

4. C₄ H₁₀ tarkibli alkan termik kreking jarayonidan o‘tkazilganda, nechi xil mahsulot hosil bo‘ladi.

5. C₅ H₁₂ tarkibli alkan kreking jarayonidan o‘tkazilganda, nechi xil mahsulot hosil bo‘ladi.

Oquvchilar so`zlarni davomini topadilar.

Neft –…

asfalt asosli….

gazolin, ya’ni benzinlar…..

qoramoy (mazut)…..

Yengil benzin…..

O’rtacha benzin…..

Og‘ir benzin…..

Kerosin fraksiyasi…..

Qoramoy (mazut) fraksiyasi…..

Gudron…..

Parchalanish…..

termik va katalitik u…….

Yangi mavzu bayoni.

Tabiiy gaz tarkibida ko‘proq molekulyar massasi kichik bo‘lgan uglevodorodlar bo‘ladi. Uning taxminiy hajm jihatdan tarkibi quyidagicha: 80-98% metan, 2-20% uning eng yaqin gomologlari – etan, propan, butan va ozroq miqdorda aralashmalar – vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, uglerod (IV) oksid va suv bug‘lari.

Odatda, neft tarkibida erigan holda uni qazib olishda ajralib chiqadigan yo‘ldosh gazlar ham tabiiy gazlar jumlasiga kiradi. Yo‘ldosh gazlar tarkibida metan kamroq, lekin etan, propan, butan va yuqori uglevodorodlar ko‘proq bo‘ladi. Bundan tashqari, ular tarkibida neft konlariga aloqador bo‘lmagan boshqa tabiiy gazlardagi kabi qo‘shimchalar, ya’ni: vodorod sulfid, azot, nodir gazlar, suv bug‘lari va karbonat angidrid bo‘ladi. Neftning yo‘ldosh gazlari tabiatda neftdan yuqorida yoki bosim ostida unda erigan holda bo‘ladi. Yo‘ldosh gazlardan, shuningdek neftni krekinglashda olinadigan gazlardan past temperaturalarda haydash yo‘li bilan alohida-alohida uglevodorodlar olinadi. Gazdan polimer materiallar – polietilen, polivinilxloridlar olish mumkin. Propan va butandan degidrogenlash yo‘li bilan to‘yinmagan uglevodorodlar – propilen, butilen va butadiyen olinadi, so‘ngra ulardan kauchuk va plastmassalar sintez qilinadi.

Neft yo‘ldosh gazlarining xarakteristikasi

Gazli benzin - Pentan, geksan va boshqa uglevodorodlar aralashmasi- Dvigatelni ishga tushirishni osonlashtirish uchun benzinga qo‘shiladi

Propanbutan -Propan va butan aralashmasi- Suyultirilgan gaz holida yonilg‘i sifatida ishlatiladi

Quruq gaz -Tarkibi jihatidan tabiiy gazga o‘xshash -C₂ H₂ , H₂ va boshqa moddalar olishda hamda yonilg‘i sifatida ishlatiladi.

Tabiiy gaz eng yaxshi yoqilg‘i, to‘liq yonadi va juda katta issiqlik beradi. Bu jihatdan boshqa yoqilg‘ilardan farq qiladi. CH₄ + 2 O₂ =CO₂ + 2H₂O + Q Hozirgi vaqtda tabiiy gaz kimyo sanoatida har xil sintetik va organik birikmalar olishda asosiy xomashyo bo‘lib qolmoqda. Metanni 1500^o C gacha qizdirib asetilen va vodorod olinadi.

2CH₄ HC CH + 3 H₂

Elektrkimyo kombinatlarida asetilendan sirka aldegid, benzol, sirka kislota, etil spirt, kauchuk va boshqa moddalar, vodoroddan esa ammiak, nitrat kislota, kaliy, natriy va ammoniyli selitralar olinadi. Metanni suv bilan yuqori haroratda katalizator ishtirokida qizdirib is gazi va vodorod olinadi. Bu aralashma sintez gaz deyiladi.

CH₄ + H₂O =CO + 3H₂

Tabiiy gazlarni qayta ishlashning ko‘p usullari ishlab chiqilgan. Qayta ishlashdan asosiy maqsad – to‘yingan uglevodorodlarni to‘yinmagan uglevodorodlarga aylantirishdan iborat, so‘ngra to‘yinmagan uglevodorodlar sintetik polimerlarga (kauchuk, plastmassalarga) aylantiriladi. Bundan tashqari, uglevodorodlarni oksidlash yo‘li bilan organik kislotalar, spirtlar va boshqa mahsulotlar olinadi. Toshko‘mir. Yoqilg‘i sifatida ishlatilishidan tashqari, undan metallurgiya sanoatida rudalardan temirni suyuqlantirib olishda ko‘p miqdorda kerak bo‘ladigan koks ham tayyorlanadi. Toshko‘mir maxsus koks pechlarida havosiz sharoitda qizdirib, quruq haydaladi (kokslanadi), bunda uchuvchan moddalar, uglerod va kul aralashmasidan iborat g‘ovak birlashma (substansiya) - koks hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan aralashma sovutilganda undan toshko‘mir smolasi, ammiak suvi, koks gazi deb ataluvchi gazsimon mahsulotlar olinadi.

Toshko‘mirni quruq haydash yo‘li bilan smola olinadi. Toshko‘mir smolasi tarkibida aromatik va geterosiklik birikmalar bo‘ladi. Undagi organik birikmalar fraksiyalarga bo‘lib ajratiladi. Bu fraksiyalar bir-biridan harorati bilan farq qiladi. Bu fraksiyalar quyidagilardir:

1. Yengil moy fraksiyasi.

2. Fenol fraksiyasi.

3. Naftalin fraksiyasi.

4. Yutib olish fraksiyasi.

5. Antratsen fraksiyasi.

6. Toshko‘mir fraksiyasi.

Ammiak suvi ammiak,

ammoniy xlorid,

karbonatdan

borat suvli eritma bo‘lib, undan azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Koks gazi tarkibiga

benzol,

toluol,

ksilollar,

fenol,

ammiak,

vodorod sulfid

va boshqa moddalar kiradi.

Koks gazidan ammiak, vodorod sulfid alohida ajratilgandan so‘ng benzol va boshqa qimmatbaho moddalar olinadi.

Mustahkamlash

Tabiiy gazni tarkibidagi metanni yoqish uchun 67,2 l (n.sh.) kislorod sarflangan bo‘lsa, hosil bo‘lgan karbonat angidrid massasini (g) aniqlang.

Masalaning yechimi. Dastlab, metanning yonish reaksiyasini yozamiz. CH₄+ 2O₂ =CO₂ + 2 H₂O

Reaksiyadan ma’lumki, 2 mol kislorod reaksiyaga kirishsa, 1 mol karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. Demak, kislorodning molini topamiz va proporsiya yuzamiz.

n= 67,2 22,4 =3 mol

Agar 2 mol kislorod reaksiyada ishtirok etganda 1 mol karbonat angidrid hosil bo‘lsa, 3 mol kisloroddan qanday miqdordagi gaz hosil bo‘ladi?

n= 2 3•1 =1,5 mol CO₂

Endi hosil bo‘lgan gazning massasini topamiz.

m=Mr·n m = 44·1,5 = 66 g Javob: 66 g

Test.

1. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan gazli benzin tarkibida uchraydiganlarini toping.

a) C15H32 b) CH4 c) C6 H14 d) C4 H10

2. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan suyuq yonilg‘i tarkibida uchraydiganlarini toping.

a) C3 H8 b) CH4 c) C7 H16 d) C15H32

3. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan quruq gaz tarkibida uchraydiganlarini toping.

a) C4 H10 b)C10H22 c) C2 H2 d) CH4

4. Quyidagi formulasi berilgan moddalar orasidan koks tarkibida uchraydiganlarini toping

a) kumol - C9 H12

b)sulfat kislota – H2 SO4

c) osh tuzi - NaCl

d) benzol – C6 H6

5. Tabiiy gazni tarkibidagi metanni yoqish uchun 11,2 l (n.sh.) kislorod sarflangan bo‘lsa, hosil bo‘lgan karbonat angidrid massasini (g) aniqlang.

Dars yakuni: O`quvchilarni baholash.

Uyga: mavzuga savol tuzish,masala yechish.