Тема: Деепричастиелерге катаптаашкын кичээл
(сагынгыр-тывынгырлар мөөрейи)
Сорулгалары: 1. Кылыг сөзүнүң деепричастие хевирин катаптап, түңнээр.
2. Тыва улустуң хүндүлээчел, эвилең-ээлдек, эки чаңчылдарынга уругларны
кижизидер.
3. Сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуң аас чогаалынга даянмышаан,
уругларның сөс курлавырын, чугаазын сайзырадыр.
Кичээлдиң чорудуу:
Организастыг кезээ.
-- Экии, уруглар! Бөгүнгү тыва дыл кичээлинге кылыг сөзүнүң деепричастие хевирин катаптап, сагынгыр-тывынгырлар мөөрейин эрттирер-дир бис. Ынчангаш бо кичээливисте чедип алыр сорулгаларывыс мындыг:
1. Кылыг сөзүнүң деепричастие хевирин катаптап, түңнээрин;
2. Тыва улустуң үлегер домактарының кижизидикчи утка-бодалын сайгарарын;
3. Деепричастиелерни шын бижиирин, чугаавыска шын ажыглаарын оралдажыр бис.
Кичээлди эгелээр мурнунда «мөөрей» деп сөстүӊ утказын тайылбырлап, чугаалажып көрээлиӊер. (Уругларныӊ харыыларын дыӊнаар).
Кыдырааштарга ай, хүнүн бижиттирер.
Словарь-биле ажыл. Мөөрей – спорттуӊ кайы-бир хевиринге азы кандыг-бир темага чижилгелиг маргылдааныӊ бир хевири-дир. Чижээ: хөл-шыдыраа, хүреш маргылдаазы. Оюннуӊ сөөлүнде чаӊгыс тиилекчи азы команда артып каар.
Мөөрейни эгелээриниң мурнунда 4 бөлүкке чарлып алыылыңар. Бөлүк бүрүзү адын, кыйгызын таныштырар, капитаннарын шилип алыр. 1 – «Тывынгырлар». Кыйгызы: «Чечек черде, чечен менде».
2 – «Сагынгырлар» - «5 мегелиг, алды аргалыг бис»…
Шын харыыга баллдар тыпсыр. Кым хөй балл алырыл, ол тиилекчи болур. Мөөрейниӊ шииткекчилеринге кичээлде олуржуп келген башкыларны чалап алыылыӊар.
1-ги мөөрей «Мал киштежип таныжар, кижи чугаалажып таныжар». Бо мөөрейге капитаннарны шылгаар бис. Кым хөйнү харыылаарыл, ол хөй сан алыр.
Деепричастие кайы чугаа кезээниң хевирил? Кылыг сөзүнүң.
Кылыг сөзүнүң кандыг хевирил? Өскерилбес.
Деепричастиениң бөлүктери. Каттышкак, кожаланчак, эрткен, болбас, кызыгаарлаар, ү.декчи деепричастие.
Деепричастие чүнү илередип чоруурул? Кол кылдыныгны тайылбырлаар, мурнаар, ооң-биле деңге болур немелде кылдыныгны илередир.
Деепричастие домакка кандыг кежигүн болурул? Байдал азы баштайгы сөглекчи болур.
Деепричастиелиг бөлүглел деп чүл? Деепричастиени аңаа хамаарышкан сөстер-биле кады деепричастиелиг бөлүглел дээр.
2-ги мөөрей «Дамырактар чыылгаш, хем болур, тарамыктар чыылгаш, күш болур». (Бөлүк бүрүзүнге карточкалар-биле ажыл. Шилип алган деепричастиени камгалаар).
Карточка № 1. Каттышкак деепричастие.
Карточка № 2. Кожаланчак деепричастие.
Карточка № 3. Эрткен деепричастие.
Карточка № 4. Болбас деепричастие.
Карточка № 5. Кызыгаарлаар деепричастие.
Карточка № 6. Үдекчи деепричастие.
3-кү мөөрей «Шилилге диктант». Сөзүглелден үдекчи деепричастиелерни ушта бижиир, тургузуун сайгарар. Кандыг кылдыныгны илередип чоруурул?
Даштын хар эривишаан, чер чымчап, харның суу бугаландыр агып тур. Ынчалза-даа чамдык хүн дегбес черлерде хар чытпышаан. Кышкы хевин чамдык улус кетпишаан. Куштар чылыг чурттардан ужуп келбишаан. Маңаа кыштаан куштар чылыгга амыравышаан,сыйтыладыр эдип турганнар. Хүннүң чылыы бүгү дириг бойдусту чылытпышаан, улуска өөрүшкүнү сөңнеп турган. Чылыын сөңневишаан турар хүнге бичии уруглар амырап, кудумчуларда хөглүү-биле ойнап эгелээн.
4-кү мөөрей «Сөс-биле ажыл». Каш хонгаш, эрги чылды үдээриниң, чаа чылды уткуурунуң улуг байырлалы Шагаа келир болгай, уруглар. Шагаада ойнаар оюннар аттарындан кылыг сөстерин тургускан. Бердинген кылыг сөстеринден деепричастиелерниң бөлүктерин тургузуңар, кожумактарын аңгылап, шын бижилгезин тайылбырлаңар. Аас-биле домактар чогаадыр.
1 – ги команда: кажыкта –
2 – ги команда: чуңгула –
3 – кү команда: тевекте –
4 – кү команда: шыдыраала –
Дыштанылга минутазы. – Мөөрейде киржип турар улус шылай берген боор силер, бичии дыштанып, сула шимчээшкиннерден кылыптаалыңар!
Хүнче уткуй херлип өзейн,
Күштүг боор дээш, зарядкалаайн,
Холдар – өрү, холдар – куду,
Холдар – сула. Халаң- халаң.
Хүнче уткуй херлип өзейн,
Күштүг боор дээш, тепсенийн!
5-ки мөөрей «Чепти эжип өөренир, чеченни сактып өөренир». Бердинген үлегер домактарга деепричастие хевиринде кылыг сөзүн киирер.
Уран кыс ширтек … билир,
Ус оол мөңгүн … билир.
Чевен кыс чеп … билбес,
Чевен оол балды … билбес.
Адың … чор,
Адаң … чор.
Хол даяң аңнава,
Хоп … ажынма.
Өөрүнге … болбас,
Өөнге … болбас.
Эки эжиң … чор,
Эки аъдың … чор.
Суг …, идииң ужулба,
Даг …, эдээң азынма.
Дааш …, далажып болбас,
Сураан …, шугулдап болбас.
6-гы мөөрей «Аътты баглап өөредир, аныяан сургап өөредир». Сөзүглелден болбас деепричастиени ушта бижиир. Тургузуун сайгарар. Домакка кандыг кежигүн бооп чоруурун аас-биле тодарадыр.
Эртем-билиглиг дуңмаларым! Кажан-даа чонну куду көрбейн, базынмайн, күчүүргевейн чоруңар. Ажы-төлүм! Кижи сеткили хомудатпайн чоруңар. Оор-сук черле кылбайн чоруңар, кырган кижи-дир мен, мээң бо чагыым сактып чоруңар. Оор кижи шөө-бөрүге дөмей дижир. Оор-сук кылбайн чоруңар. Ыраажы-Хемге чурттаан аныяктар кежээ-шалып болуңар, ажыл-ишчи болуңар, орлан-эрес болуңар! (М. Кенин-Лопсан.)
7-ги мөөрей «Чечен менде, чечек черде» (карточкалар-биле ажыл). Хөй сектер орнунга тааржыр деепричастие коржумаан немээр. Домактың синтаксистиг сайгарылгазын кылыр. Тывызыктарның харыызын тывар.
Өг иштинде алдын кадын
Ойна…-ойна…, уду… берди. (от)
Өттүнчектиң өөгүн чеж… чададым. (көрүнчүкте дүрзү)
Дээринге чоруур аъдым,
Дембилдейле… ырлаар аъдым.
Кудайынга чоруур аъдым,
Кударад… киштээр аъдым. (самолёт)
Көр…, шыгаа… адарымга,
Хөлегези чыд… калды. (чурук тырттырар аппарат)
Черден үн…, дээрге четти. (туман, ыш)
Үн… калбаң,
Кир… калбаң. (эжик)
Чартыы чок хоюм
Чыд… семирди. (деспи).
Диш чок куруяк
Олур… семирди. (барба)
Соок кээрге,
Чоча… бээр.
Чылыг кээрге,
Чыды… бээр. (дош)
Көк буга чер чытта… маңнады. (бөрү)
Аргада чолдак ыт ээр… тур. (балды)
Аар ийде аалымны
Бээр ийде мен көр… олур мен. (телевизор)
Карак чивеш аразында каяа-даа чед… бээр. (бодал)
Мөөрей «Эргээ өөренмейн, бергээ өөрен»
Деепричастиелерге тест
Деепричастие кайы чугаа кезээниң хевирил?
а) кылыг сөзү б) демдек ады
в) чүве ады г),наречие
Деепричастие чүнү илередип чоруурул?
а) чүвениң кылдыныг-биле холбашкан ылгавыр демдээн көргүзер. б) кол кылдыныгны тайылбырлаар.
в) кылдыныгның ылгавыр демдээн илередир
г) чүвениң сан-түңүн илередир.
Деепричастие …
а) үелерлиг, болур, болбас хевирлерлиг б) падежтерлиг в) өскерилбес хевир г) арыннарлыг
Деепричастие домакка … а) кол сөс б) сөглекчи в) немелде г) байдал
Деепричастие кандыг айтырыгга харыылаарыл? а) канчанган? канчап тур? б) кажан? канчаар? в) кандыг? г) канчап?
Эрткен деепричастиениң кожумактары: а) -бышаан, -бишаан б) –гаш, -геш, -каш, -кеш в) –ды, -ди г) –ып, -ип
Кызыгаарлаар деепричастиени тывар. а) бижээш, номчааш б) тура, көре в) чаггала, чуггала г) тыппайн, чугаалавайн.
Болбас деепричастиениң кожумактары: а) –ар, -ер б) –гаш, -геш в) –майн, -мейн г) –а, -е, -ы, -и
Каттышкак деепричастиени тывар. а) өөренир күзел б) дүшкелек час в) тура чемненир г) чалгаан далай
Кожаланчак деепричастиениң кожумактары: а) –ып, -ип б) –ды, -ди в) –галак, -келек г) –ңна, -аңайын
Үдекчи деепричастиени тывар. а) а) далашкан к б) шээжилээр в) үнгелек г) чадаганнавышаан
Деепричастиелиг боуглелдиг домакты тывар.
а) Бир өгге улус чыглып келгеш, тывызыкташкан.
б) Алды аалдың шагаазы аалывыстан эгелээр турган.
в) Ол-ла оюн аразында баштай бир өгнүң доюн чиир.
г) Чаг чий албас кыстар суг ийи-үш дайнам-даа чедирбес, бажын чайып олурарлар.
Онаалга бээри. Мергежилге 221, арын 93.
Мөөрейниң түңнели.
аудиоформат
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.