Delphi ортасында тестілеу бағдарламасын құру жобасы

Delphi ортасында тестілеу бағдарламасын құру жобасы

Кіріспе.............................................................................................

Тест бағдарламасын құру кезеңдері....................................................

Тестілеу процесінің кезеңдері..............................................................

Delphi ортасымен танысу......................................................................

Delphi бағдарламасының құрылымы...................................................

Delphi бағдарламалау тілінің негізгі түсініктері................................

Кластың құрушылары...........................................................................

Delphi ортасының меню жолы.............................................................

Delphi ортасының компоненттер тақтасы...........................................

Бағдарламаның құрылымдық сипаттамасы........................................

Объектілер тармағының терезесі.........................................................

Программалар коды терезесі................................................................

Тест бағдарламаның  блок-схема алгоритмін  өңдеу........................

Тестілеу  жүйесін құру..........................................................................

Тестілеу бағдарламасының орындалуы..............................................

Жобаның техника-экономикалық негіздемесі....................................

Жұмыстың қысқаша сипаттамасы және оның тағайындалуы.........................................................................................

Бағдарламаның өнімді құрудағы шығындарды анықтау..................

Қорытынды..........................................................................................

Қолданылған әдебиеттер...................................................................

Қосымшалар…………………………………………………………...

Қазіргі кезде дербес компьютерлерді пайдаланушылар арасында Windows  операциялық жүйелері жанұясы танымал және бағдарлама жасауға қызыққандар, осы жүйеде жұмыс жасайтын бағдарламалар жазуға ынталанады. Есептеуіш техниканың дамуы, бағдарламаны қамтамасыз жасау  құралдарына деген эффективті қажеттілік, бағдарламалау тілдерінің пайда болуына әкелді, олардың ішінде келесілерді  Borland Delphi  және  Microsoft  Visual Basic көрсетуге болады.  Тез жасау жүйесінің негізіне көрнекі жобалау технологиясы және оқиғалы  бағдарламалау жатады. Оның мәні жасау ортасы  бағдарламаның генерация кодының үлкен бөлігін алады және бағдарламалаушыға диалогтық  терезелермен  және жағдайларды өңдеу функциясын құрастыру жұмыстарын қалдырады.

Borland Delphi  қазіргі уақытта бағдарламаудың ең танымал тілдерінің бірі болып саналады. Borland Delphi  Windows –қа кәсіби деңгейлі интерфейсі бар қолданбалы бағдарлама жасауға мүмкіндік береді. Бұл дипломдық жобада  қолданушының қосымша модульдік жобасын шешуде Windows ортасының мүмкіндіктері қарастырылған.

         Осы жобада программаларды тестілеу және  жөңдеу бағдарламасын Borland Delphi  бағдарламалау ортасының мүмкіндіктері арқылы жүзеге асады.

            Жобаның  мақсаты - Borland Delphi  интерактивті жобалау ортасында мектепте программаны тестілеу бағдарламасын құру болып  табылады. Тест оқушы білімінің деңгейін ғана анықтап қана қоймайды, оның ойын жүйелеп, жылдам есептеуіне, логикалық ойлау, есептеу дағдыларының қалыптасуына, тез шешім қабылдау қасиетінің дамуына тиімді әсер етеді. Тест оқушының білім дәрежесін қандай екендігін анықтайтын және ол білімді түрлі жағдайларда қолдана білуін тексеруге мүмкіндік беретін тиімді жол.

     Жобаның міндеттері:

-         Тапсырманың тұжырымдамасы мен жауаптары әрі қысқа, әрі анық болуы қажет;

-         Бір сұрақтың 3-5 түрлі жауабы болуы тиіс. Олардың ішінде біреуі ғана дұрыс болады, басқалары жауабына жақын бірақ дұрыс болмауы шарт;

-         Сұрақтарға жауап беру уақыты қатаң сақталуы тиіс;

-         Нұсқалар сұралушыларға бірдей дәрежеде түсіндіріледі, әдетте ол жазба не электрондық құжат түрінде болады;

-         Бірде-бір сыналушыға басқалармен салыстырғанда ешқандай артықшылық берілмейді;

-         Тестен сынаудың нәтижелерін бағалау алдын-ала жасалған жүйе арқылы барлығына бірдей қолданылады;

-         Тестке берілген нұсқау және әрбір тұжырымдаманың мағынасы сыналушылардың әрқайсысына түсінікті болуы керек;

-         Әрбір сұрақ жауабына берілетін ұпай бірдей (көбіне 1 ұпай) болуы керек;

-         Тест қолданудың жоспарланған жүйесі болуы керек.

І – деңгей (міндетті деңгей) «3» қанағаттанарлық бағасы қойылады;

ІІ – деңгей (міндетті деңгейден жоғары) «4» жақсы бағасы қойылады;

ІІІ – деңгей (эвристикалық деңгей) «5» өте жақсы бағасы қойылады.

Жоба төрт - бөлімнен тұрады: Бірінші бөлімде - тест бағдарламасы, яғни, тест бағдарламасын құру кезеңдері; тестілеу процесінің кезеңдері;  Delphi ортасымен танысу туралы  жалпы түсінік  беріледі. Екінші бөлімде - мектепке (мысалға, информатика  пәнінен) арналған  тестілеу  программасы   келтіріледі, яғни, шығару жолдары көрсетіледі. Үшінші  бөлімде - жобаның техникалық-экономикалық көрсеткіші келтірілсе, ал  төртінші бөлімде - еңбекті қорғау заңдары, компьютермен жұмыс кезіндегі қауіпсіздік техникасы қарастыралады.   

1.      Тест бағдарламасы туралы  жалпы түсінік

Тестілеу (test, ағылшын сөзі «сынау» деген мағына береді) дегеніміз программаның немесе оның жеке бөліктерінің дұрыс жұмыс істейтіндігін сынау, тексеру.

Жөндеу және тестілеу бұлар бірінен бірі айқын ажыратылған және біріне- бірі ұқсамайтын екі кезең:

·  жөндеу кезінде синтаксистік қателіктердің және кодтаудың айқын қателіктерін төңіректеу және жою орындалады.

·  тестілеу процесі кезінде айқын қателіктері жоқ программаның жұмыс істеу қабілеттілігі тексеріледі.

Тестілеу қателіктің бар екендігін тағайындайды, ал жөндеу программаның дұрыс жұмыс істемеу себептерін анықтайды.

Қазіргі заманғы программалау жөндеу жұмысы  жөндеуші деп аталатын арнай программалық құралды пайдалану жолымен жүзеге асырылады. Бұл құралдар программаның ішкі жұмысын зерттеуге мүмкіндік береді.

    Жөндеу программасы әдетте мына төмендегідей мүмкіндіктер береді:

·               әрбір командадан соң, тоқтай отырып, программаны қадамдап орындау;

·              кез-келген айнымалының ағымдағы мәнәі  қарау немесе кез-келген өрнектің, оның ішінде стандартты функцияларды пайдаланып мәнін табу қажеттілігіне қарай айнымалының жаңа мәнін пайдаланып орындау;

·              программада «тексеру нұктелерін» орнату, яғни аралық нәтижелерді бағалау үшін программа уақытша өз жұмысын тоқтататын нүктелерді тағайындау т.б.

Программаны жөндеуде мыналарды есте сақтау маңызды;

·        жөндеу процесінің басында қарапайым тестілік деректерді пайдалану;

·        пайда болатын қиындықтарды айқын ажыратып және қатаң түрде кезегімен жою;

·        қателіктің есебі компьютерде деп есептемеу керек.

Программа қаншалықты өте мұқият жөнделсе де оның жұмысқа жарамдылығын тағайындаудың шешуші кезеңі программаның тестер жүйесінде тікелей орындалуын тексеру болып табылады.

Егер программа таңдалынып алынған тестілік деректер жүйесінен өткенде барлық жағдайда дұрыс нәтижелер беретін болса, онда программаны шартты түрде дұрыс деп есептеуге болады.

Тестілеу тәсілін жүзеге асыру үшін тестердің эталондық нәтижелері алдын-ала даярланған немесе белгілі болуы тиіс.

Эталондық нәтижелерді прогрмманың компьютерде орындалу нәтижесін алғаннан кейін емес, керісінше алғанға дейін есептеп шығарып қою керек.

Тестілік деректер қателіктердің пайда болуының барлық мүмкін болатын шарттарын тексеруді қамтамасыз ететін болуы тиіс, атап айтқанда:

·        алгоритмнің әрбір тармағының сыннан өтуі;

·        кезектегі тестіден өткізу алдыңғы өткізудегі тексерілмегендердің тексерілуі;

·        программаның жалпы жұмыс істейтіндігін тексеру үшін бірінші тестің мүмкіндігінше қарапайым болуы;

·        есептеу көлемін қысқарту үшін тестідегі арифметикалық операциялардың шегіне дейін ықшамдалуы;

·        тізбектер элементі санының, итерациялық есептеулер үшін алынған дәлдіктің, тестілік мысалдар цикліндегі интерация санының есептеулер көлемін қысқарту тұрғысынан берілуі;

·        есептеулерді азайтудың тексеру сенімділігін төмендетпеуі;

·        тестілік деректер жиынын кездейсоқ таңдау күткен нәтижелерді қолмен орындау тәсілімен анықтауда қиындықтарға алып келетіндіктен және көптеген жағдайлар тексерілмей қалатындықтан тестілеудің белгілі мақсатқа бағытталған және жүйеленген болуы;

·        тестілік деректерді күрделендіруде түсідің біртіндеп жүргізілуі.

1.1       Тест бағдарламасын құру кезеңдері

Соңғы кезде  тестілеу (сынақтау) маманды жұмысқа алу кезінде, мекеме қызметкерлерінің білім дәрежесін анықтауда және т.б. салаларда кеңінен қолдануда. Тестілеу жұмыстарын жүргізуде компьютерді пайдалану негізгі орын алып келеді.

         Қазіргі кезде компьютерді пайдаланып, студенттер мен оқушыларды семестр, тоқсан ішінде бірнеше рет тестілеу - олардың ағымдық білімін бағалаудың негізгі әдістерінің бірі. Өзіндік жұмыстар, консультациялар ұйымдастыру және тест тапсырмаларын орындау студенттердің білім деңгейін көрсететіні сөзсіз.

         Тест тапсырмаларын құру барысында мынадай әдістер бар:

-         таңдау;

-          сәйкестендіру;

-          толықтыру;

-          дұрыс тізбек құру.

Бұл әдістер ортақ қасиет - олар студенттердің есте сақтау, ойлау икемділігі, тапсырма орындаудың түрлі тәсілдерін меңгеру қабілеттілігі т.с.с. қасиеттерін танып - білуге бағытталған. Тест тапсырмалары көп деңгейлі және көп нұсқалы болып құрылуы да мүмкін.    

1.2      Тестілеу процесінің кезеңдері

              Тестілеу процесін үш кезеңге бөлуге болады.

1.Қалыпты жағдайда тексеру. Программалардың жұмыс істеуінің нақты жағдайына тән алғашқы деректер негізінде тестілеу болжанады.

2.Экстремальды жағдайда тексеру. Бұл жерде тестілік деректер дегеніміз алғашқы деректер жиынының шекаралық мәндері. Бұл жиын программа дұрыс жұмыс  істеуге тиісті алғашқы деректерден тұрады. Өте кіші немесе өте үлкен сандар және деректердің болмауы Мұндағый деректердің типтік мысалдары болып табылады.

    Барлық программалар қандайда бір шектеулі алғашқы деректер жиынын өңдеуде есептеліп жасақталатындығы белгілі. Сондықтан мына төмендегі сұрақтарға жауап алу маңызды:

1.           Айнымалының теріс және нолдік мәндерін өңдеуге арналмаған программаға қандай да бір кеткен қателіктің себептерінен дәл сол мәндерді өңдеуге тура келсе не болар еді?

2.           Егер массив элементтері оны хабарлауда көрсетілген саннан асып кетсе, онда массивтермен жұмыс істеп жатқан программа өзін қалай ұстар еді?

3.           Егер өңделіп жатқан сан өте кіші немесе өте үлкен болса, онда не болар еді?

 Программа дұрыс емес  деректерді дұрыс деректер ретінде қабылдап, дұрыс нәтижеге ұқсас, бірақ дұрыс емес нәтиже беретін жағдайлар ең жаман жағдайлар болып есептеледі.

Программа өзі дұрыс өңдей алмайтын кез келген деректерді теріске шығаратын болу тиіс.

1.3  Delphi ортасымен танысу

Бағдарламалауға деген  қызығушылық күн сайын өсуде.  Бұл күнделікті өмірге ақпараттық технологиялардың  енуімен және дамуымен байланысты. Егер де адам компьютермен жұмыс жасаса, онда ол адамда ерте ме, кеш пе ынта, кейбір кездері бағдарламаларды үйрену қажеттілігі туындайды.

Қазіргі кезде дербес компьютерлерді пайдаланушылар арасында Windows  операциялық жүйелері   жанұясы танымал, және бағдарлама жасауға қызыққандар, осы жүйеде жұмыс жасайтын бағдарламалар жазуға ынталанады. Есептеуіш техниканың дамуы, бағдарламаны қамтамасыз жасау  құралдарына деген эффективті қажеттілік, бағдарламалау жүйесінің пайда болуына әкелді, олардың ішінде келесілерді  Borland Delphi  және  Microsoft  Visual Basic көрсетуге болады.  Тез жасау жүйесінің негізіне көрнекі жобалау технологиясы және оқиғалы  бағдарламалау жатады, оның мәнін жасау ортасы  бағдарламаның генерация кодының үлкен бөлігін алады және бағдарламалаушыға диалогтық  терезелермен  және жағдайларды өңдеу функциясын құрастыру жұмыстарын қалдырады.

Delphi – бұл  Windows операция  жүйесіндегі жұмыстарға бағытталған бағдарламаларды жасау ортасы.  Delphi-де бағдарламалар, қазіргі көрнекі жобалау технологиялары негізінде құрылады, ол  өз кезегінде бағдарламалаудың объекті-бағдарлану ойына базаланады. Delphi- де  бағдарламалар  Object Pascal  тілінде жазылады және ол Turbo Pascal  тілінің ізбасары және дамытушысы болып табылады.  Delphi  және Object Pascal ұзақ эволюцияның қорытындысы және қазіргі кезде ол, ең жаңа компьютерлік технологиялары бар өнім болып табылады.  Бөліп айтқанда,  Delphi көмегімен, консольдық   тіркемелерден бастап және мәліметтер қорымен Internet  үшін тіркемелерін аяқтайтын, әртүрлі түрдегі бағдарламаларды құруға болады.

DELPHI тіліндегі қолданбалы программалар немесе қосымшалар IDE (Integrated Development Environment)- дамып отыратын құрылымдық ортада орындалады. IDE ортасы көптерезелік жүйе деп саналады және оның жүктелгеннен кейінгі көрінісі төмендегі түрде болуы мүмкін (1.1-сурет).

Сурет 1.1  IDE терезесі

Интерфейстің құрамына 4 терезе кіреді

1.Негізгі терезе (Projegt1.dpr);

2.Объектілер бақылаушысының терезесі (Object Inspector);

3.Форманың құрастырушының терезесі (Form1.dfm);

4.Программа кодының терезесі (Unit1.pas).

DELPHI бірқұжаттық орта, яғни бір мезгілде тек қана бір қолданбалы программамен жұмыс атқаруға болады. Программа жобасының атауы негізгі терезесінің жоғарғы қатарында көрсетіледі.

         Форманың терезесінен Unit кодына жөне одан кері өту F12 пернесі арқылы орындалады.

1.5 Delphi бағдарламасының құрылымы

Delphi ортасы – программист жұмысының өте жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін орта.

Delphi ортасын шақырғаннан кейін ортаның жұмысын басқаратын алты негізгі терезе шығады.

1.                Негізгі терезе(Delphi7);

2.                Объектілер тармағының терезесі(Form 1);

3.                Объектілер инспекторының терезесі немесе объектілер қасиеттері редакторының терезесі (Object Inspector);

4.                Броузер (көру) терезесі(Object TreeView);

5.                Программа кодының терезесі(Unit 1.pas);

Программа кодының терезесін көру үшін Ғ12 пернесін басу жеткілікті. Delphi – ді алаш шақырғаннан кейін «Delphi» терезесі барлық терезенің үстіне шығады. Осы терезенің көмегімен Inprise коорпороциясының WEB – беттеріне кіругемүмкіндік туады.

Негізгі терезе. Негізгі терезе құрылатын программаның жобаларын басқаратын негізгі қызметті атқарады. Бұл терезе экранда барлық уақытта болады және ең жоғарғы бөлігінде орналасады. Негізгі терезеде Delphi ортасының бас менюі, пиктографиялық командалық батырмалар жиынтығы, компоненттер палитрасы орналасқан.

Бас меню жобаны басқаруға арналған барлық қажетті командалардан тұрады. Бас менюдің барлық опциялары екінші деңгейде ашылатын опциялар тақырыбын қамтиды.

Бас терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде орналасқан, оның сол жақ бөлігінде басқару батырмалары бар. Бас менюден басқа кез келген панельді терезеден алып тастауға болады.

Панельде көрінетін батырмалардың құрамын өзгерту үшін оған курсорды келтіріп, тышқанның сол жақ батырмасын басу жеткілікті. Бұдан кейін ашылған көмекші меню терезесінде барлық панельдердің аттары келтірілген және олардың статусы көрсетілген (жалаушалар). Олардың ішінен Customize – ды (настройка, баптау) таңдағаннан кейін баптау терезесі пайда болады.. енді қажет емес батырмаларды алып тастауға да болады, Commands терезесіндегі тізімнен қажетті батырмаларды таңдап, оны экранға тасып апаруға болады.

Негізгі терезеге жиі пайдаланылатын пиктограммаларды орналасырған ыңғайлы:Project\Syntax Chek – программа командаларының синтаксисін тексеру; View/Debug Windows/Watches – отклаткалық режимді бақылау терезесіне кіру жжәне т.б.;

Delphi – дегі кез келген программа жоба файлынан (файлдың заты .dpr) және бір немесе бірнеше модульдерден (заты .pas) тұрады. Әрбір осындай файлдар Object Pascal – дың программалық бірлігін сипаттайды.

6

3

5

2

4

1

Сурет 1.2   Delphi бағдарламасының құрылымы

      1.6 Delphi бағдарламалау тілінің негізгі түсініктері

Кластар – бұл күрделі программаларды жеңілдету және оның сапасын арттыру үшін ойластырылған программистердің ерекше өнер табысы. Кластардың негізінде үш іргелі принцип жатыр, олар инкапсуляция, мұрагерлік және полиморфизм.

Класс – өрістер, әдістер мен қасиеттер деп аталатынүш маңызды ұғымның бірлігін береді. Осы үш маңызды ұғымды бір бүтінге біріктіру инкапсуляция деп аталады. Көпшілік жағдайда, инкапсуляция класты программаның қалған бөліктерінен оқшаулауға мүмкіндік береді, нақты бір есепті шешудің «өзіндік жеткіліктілігін» арттырады. Нәтижесінде класс қандай да бір басқарушылықты арттырады. Мысалы, Tform класы  Windows – терезесін құруға қажеттілерден, Tmemo класы – толық басқарылатын мәтіндік редактор жұмысын, Ttimer класы программа жұмысын таймермен қамтамасыз ететін құралдарды қамтиды (немесе инкапсуляциялайды).

Сонымен инкапсуляция дайын программалық жабдықтаумен жұмыс істеуге арналған қуатты құрал болып табылады. Delphi жүйесінің кластар кітапханасы – бұл программа құруға арналған Borland фирмасының программистері құрған кірпіштер жиынтығы екен.

Кез келген класс басқа кластан туындайды. Ол үшін оны хабарлағанда ата- ана кластың аты көрсетіледі:

                 TchildClass = class (TParentClass)

Туындаған кластан автоматты түрде өзінің ата- анасының өрісі, әдісі және қасиеті шығады және олардың жаңамен толықтырылуы мүмкін. Сөйтіп, мұрагерлік принципі күрделі кластарды кезеңмен құруды және өзінің жеке кластар кітапханасын жасауға мүмкіндік береді.

Object Pascal – дың барлық кластары жалғыз ата – ана ТObject  класынан туындаған. Бұл кластың өрісі және қасиеттері жоқ, бірақ өзіне кез – келген объектілердің барлық өмірлік қасиеттерін қамтитын жалпы тағайындалудың әдістерін қамтиды. Программист ТObject  класы ата – ана болмаитын класс құра алмайды. Оған төмендегідей бейнелеулер тән:

TaClass = Class  (ТObject )

TaClass = Class

Мұрагерлік принципі ТObject  класынан оның ұрпақтарына қарай дами отырып, біртіндеп кеңейетін тармақтар кластар құруға әкеледі. әрбір ұрпақ өзінің ата – анасының мүмкіндіктерін толықтырып, оны өзінің ұрпақтарына беріп отырады.

Delphi –дегі кластар тармағы қарайтырайық. TPersistent класы өзінің Тobject ата- анасының мүмкіндіктерін кеңейтеді: ол мәліметтерді файлға сақтап , оны одан қайтадан ала алады, нәтижесінде оның барлық ұрпақтары осы мүмкіндіктерді орындай алады. TComponent класы өз кезегінде, класты құрушының ортасымен әрекеттесіп, оны өзінің ұрпақтарына бере алады.

TControl класы файлдармен және класты құрушының ортасымен жұмыс істеп қоймай, сонамен бірге экранда көрінетін бейнелерді құруға және оның қызметін орындауға қабілетті, ал оның ұрпағы TWinControl Windows терезелерін де құра алады және т.б. «3-сурет».

Сурет 1.3    Delphi –дегі кластар тармағы    

Полиморфизм – бұл мағынасы ұқсас мәселелердің әр түрлі тәсілмен шешетін кластар қасиеті. Object Pascal – дың шеңберінде кластардың қасиеті оған кіретін әдістердің жиынтығымен анықталады. Класс ұрпақтарындағы қандай да бір әдістің алгоритмін өзгерте отырып, программист бұл ұрпаққа ата- анасында жоқ ерекше қасиетті бере алады. Әдісті өзгерту үшін оны сол ұрпақта жабу қажет, яғни ұрпақта бір атаулы әдісті хабарлап, оған қажетті әрекетті жүзеге асыру қажет. Нәтижесінде объект – ата – ана мен объект – ұрпақта әр түрлі алгоритмдік негізі бар, объектілерге әр түрлі қасиет беретін екі бір атаулы әдіс жұмыс істейтін болады.

Object Pascal  тілінде полиморфизм тек жоғарыда сипатталған мұрагерлік механизмі мен ата-ананың әдісін жабумен шектелмейді, сондай-ақ оларды виртуалдандыруда жүзеге асады.

             Кластың құрушылары

Өріс деп кластағы инкапсуляцияланған мәліметтерді айтады. Өріс кез келген типті болуы мүмкін, оның ішінде класта болуы мүмкін;

Мысалы:

                Type

                TMyClass=class

                AIntField:Integer;

                AstrField:String;

AObjectField:TObject;

……………………….

End;

Әрбір объект өрістер жиынтығын алады, бірақ осы кластың барлық объектілері үшін жалпы қасиеттер мен әдістер жиынтығы бар. Инкапсуляцияның іргелі принципі өріске кластың әдістері мен қасиеттерінің көмегі арқылы қатынас жасау керектігін талап етеді. Бірақ   Object Pascal  тілінде өріске тікелей шығуға рұқсат етіледі.

Type

                TMyClass=class

                FIntField:Integer;

                FstrField:String;

………………….

End;

Var aObject:TMyClass;

         Begin

         ………………..

AObject.FintField:=0;

AObject.FStrtField:=’символдар жолы’;

……………………….

End;

Класс – ұрпақ өзінің барлық аталарынан барлық өрістерді ала алады және оны өзінікімен толықтырады, бірақ алдын-ала анықтай алмайды. Сөйтіп, тармақ иерархиясында класс қаншалықты төмен орналасса, соншалықты оның объектілерінен мәліметтер ала алады.

Класта инкапсуляцияланған процедуралар мен функциялар әдістер деп аталады. Олар әдеттегі қосалқы программалар тәрізді хабарланады:

                Type TMyClass=class

Function MyFunc(aPar:Integer):integer;

Procedure MyProc;

End;

Кластың әдістеріне кіру оның өрістеріне кіргендей құрама атаулардың көмегімен жүзеге асырылады.

Var

AObject:TmyClass;

Begin

……………………

AObject:MyProg;

…………………..

End;

Жоғарыда айтылғандай кластың әдістері ұрпақтарында жабылып тұруы мүмкін. Мысалы,

Type

TparentClass=Class

Procedure DOWork;

End;

TChildClass=Class (TParent Class);

Procedure DOWork;

End;

Екі класстың ұрпақтары да DOWork процедурасының атауы бойынша ұқсас әрекеттерді орындауы мүмкін. Бірақ, бұл жалпы жағдайда әртүрлі орындалады. Мұндағы әдістерді ауыстыру статикалық деп аталады, яғни копмильятормен программаны жүргізу кезеңінде әдістерді динамикалық ауыстыру жиі пайдаланылады. Мұны жүзеге асыру үшін аталық класта орналасқан әдіс динамикалық немесе виртуалды түрде хабарлануы тиіс. Осындай хабарлауды кездестіргеннен кейін компилятор екі кесте құрады. DMT (Dynamic Method Table) және VMT (Virtual Method Table) оларды сәйкес динамикалық немесе виртуалды әдістердің кіру нүктесіндегі адреске орналастырады. Әрбір ауыстырылатын әдіске оралған компилятор сәйкес кестелердің бірінен қосалқы программаға кіру нүктесінің адресін шығаруға мүмкіндік беретін кодты кояды.

Класс ұрпағында әдісті алмастыру override (жабу) директивасымен хабарланады. Осы нұсқауды алғаннан кейін, компилятор программаны жүргізу кезеңінде ата – аналық кестесіне класс – ұрпақ әдісінің кіру нүктесін орналастырады, ал аталыққа жаңа әдістің көмегімен қажетті әрекетті орындауға мүмкіндік береді.

Динамикалық және виртуалдық әдістердің арасындағы айырмашылығы – динамикалық әдістер кестесінде осы класта тек dynamic ретінде хабарланған әдістер адрестері болады, ал виртуалдың кестесінде сол кластың виртуалдың әдістерімен қатар, оның барлық аталықтарының да адрестері сақталады. Көлемі айтарлықтай VMTкестесі жылдам іздеуді жүзеге асырады, сондай-ақ, динамикалық әдіске оралғанда программа алдымен DMT объектінің кестесін қарап шығады, одан кейін аталық класын қажетті кіру нүктесі табылғанша іздейді.

Динамикалық жабылатын әдістер ешнәрсе орындамауы мүмкін. Мұндағы әдістер абстрактылы әдістер деп аталады, олар ұрпақтарында жабылуға міндетті. Программист adatract директивасымен хабарлау арқылы абстрак әдісті шақыруға тосқауыл қоя алады. Мысалы:

Type

TvisualObject=class (TWinControl)

…

Procedure DRAW (IsSHOW:Boolean);

          Virtual; abstract; end;

TvisualChildObject=class(TWinControl)

…

Procedure DRAW (IsSHOW:Boolean):override;

End;

Var

           aVisualObject:TvisualObject;

           aVisualChild: TvisualChildObject;

begin

…

aVisualObject. SHOW; {қате / Абстракт әдіс шақырылды}

aVisualObject. SHAW         {Шақыру дұрыс. TvisualChildObject класындағы  DRAW әдісі жабылған}

…      End;

          Жабылмаған абстракт әдісті шақыру орындалу барысында қате болып есептеледі. Сауатты құрылған программада абстракт әдіс шақырылмайды. Кез келген класстың құрамына екі арнайы әдіс кіреді: конструктор және деструктор. Tobject класында бұл әдістер Create және  Destroy деп аталады. Конструктор динамикалық жадыда объектілерді үлестіреді және жадының осы адресіне  SELF айнымалысын  орналастырады, ал автоматты түрде класта хабарланады. Конструктор және деструктор процедура болып табылады, бірақ Constructor және destructor қызметші сөздерінің көмегімен хабарланады:

Type

                     TMyClass=class

InField:Integer;

                     Constructor Create (Value:integer);

                     Destructor Destroy;

            End;

Көптеген конструкторлар объектінің дұрыс жұмыс істеуіне қажетті қандай да бір әрекетті орындайды. Сондықтан класс ұрпақ конструкторында алдымен өзініңаталық конструкторын шақыру қажет, одан кейін қосымша әрекеттер жүзеге асырылады. Аталық кластағы кез келген әдісті шақыру Inherited (мұрагер) қызметші сөзінің көмегімен жүзеге асырылады:

Constructor TMyClass.Create (Value:Integer);

Begin

Inherited Create; //Мұрагер конструкторды шақыру

Inherited:= Value //Қосымша әрекетті орындау

End;

Кейбір әдістер объектіні құрмай және инициализация жасамай-ақ шақырылу мүмкін. Мұндағый әдістер кластың әдістері деп аталады, олар class қызметші сөзінің көмегімен шақырылады.

Type

TMyClass=class (TObject)

Class Function GetClassName:String;

End;

Var

 S:string;

  Begin

            S:=TMyClass.GetClassName;

…

   End;

Кластың әдістері өрістерін шақыра алмайды, жалпы жағдайда объект құрмай-ақ шақырылады. Әдетте класс туралы қызметші ақпаратпен шектеледі: класс аты, аталық класс аты, әдістәң адресі және т.б.

Қасиеттер-бұл өріске кіру мүмкіндігін реттейтін кластардың арнайы механизмі. Қасиеттер property, read және write қызметші сөздерінің көмегімен хабарланады (read және write сөздері тек қасиетті хабарлау контексінде пайдаланатын қызметші сөздер). Әдетте қасиет қандай да бір өріспен байланысты болады және осы өріске жазуда немесе одан оқуда пайдаланатын кластың әдістерін көрсетеді.

     Мысалы:

                Type

                    TaClass=Class

                     IntField: integer;

                     Function.GetField:integer;

                     Procedure SetField (Value: integer);

                     Property IntegerValue:integer read

                     GetField write SetField;

               End;

Программа контексінде қасиет өзін әдеттегі өріс ретінде көрсетеді.      Сондай-ақ, төмендегідей операторларды жазуға болады:

                    Var

                        aClass:TaClass;

                        Value: integer;

                         Begin

                         aClass:=TaClass.Creat {Өрісті немесе қасиетті шақырар

                                    алдындағы конструктордың міндетті шақырылуы}

                         aClass.InterValue:=0;

                                …

                         Value:=aClass.InterValue;

                                …

                          aClass.Destroy;  //керек емес объектіні өшіру

                      end;

Мұнымен бірге, төмендегідей меншіктеу операторының жазылуы мүмкін:

                          aClass.IntField:=NewValue;

Бұл оператормен төмендегі оператордың арасындағы айырмашылық – қасиеті шақырғанда SetField әдісі автоматты түрде қосылады және арнайы әрекеттер орындалады.

Оқу программасында келтірілген

          LbOUTPUT.CAPTION:=”жол” операторын еске түсірейік.

Label компоненттің Caption  қасиеті SetText әдісін шақырады, ол ішкі айнымалыдағы символдар жолын сақтап қана қоймай, жаңа мәтінді де еске сақтайды.

Егер қасиетті арнайы оқу немесе жазу үшін қажеттілік болмаса сәйкес әдістің атауының орнына өріс атауын көрсетуге болады:

                      Type

                         TaClass=Class;

                          IntField:integer;

                          Procedure SetField(Value:integer);

                          Property IntegerValue: Integer read IntField write SetField;

                      End;

Егер қасиет тек оқу немесе жазу үшін ғана қажет болса, онда оған сәйкес бөлігін жазбауға болады. Қасиет өріспен байланыспауы да мүмкін.

Шынында, ол қасиеттің өзінің типіндей мәліметтерден қандайда бір әрекетті жүзеге асыратын бір немесе екі әдісті сипаттайды.             

Жобаның құрылымы. Жоба файлы Object Pascal тілінде жазылған, компилятормен өңдеуге арналған программа болып табылады. Бұл программа Delphi – де автоматты түрде құрылады, бірнеше жолдардан тұрады. Оны көру үшін Delphi – ді шақырып, бас менюден Project/View Source опциясын таңдаңыз. Delphi Project1 мәтінінен тұратын код терезесін шығарады:

Program Project1;

Uses

Forms,

Unit1 in ‘Unit1.pas’ {fmExample};

{SR*. RES}

Begin

       Application. Unitialize;

       Application. Greate Form  (TfmExample, fmExample );

       Application. Run;

End.

Код терезесінде қарайтылған шрифтпен қызметші сөздер жазылған, ал курсивпен фигуралық жақша ({}) ішіне түсіндірме жазылған. Программа мәтіні Program сөзінен басталып,  End сөзімен аяқталып тұр. End сөзінен кейінгі нүктеден соң жазылған жазуды программалық бірліктің терминаторы деп атайды. Егер программа мәтінінде осындай терминетор кездесетін болса, компилятор программаны жолдауды тоқтатып, мәтіннің қалған бөлігін ескермейді (жойы жібереді).

Object Pascal тілінде қызметші сөздер маңызды роль атқарады. Әрбір қызметші сөз компиляторға шартты нұсқау береді, тек ағылшын тілінде жазылады.

Ал түсіндірменің компилятор үшін ешқандай мәні жоқ, түсіндірме кездессе, компилятор оны қалдырып кетеді. Программадағы түсіндірме программист үшін аса маңызды, ол программаны түсінуді жеңілдетеді. Object Pascal тілінде фигуралық жақшаға ({}) алынған кез келегн символдар тізбегі түсіндірме болып есептеледі.

Жоғарыдағы келтірілген мәтінде екі түсіндірме бар, бірақ {SR*. RES} жолы шын мәнінде түсіндірме емес. Бұл арнайы түрде жазылған фрагменті – компилятор директивасы деп аталады. Директивалар S символынан басталады. Түсіндірме үшін сондай – ақ, (*,*) және // белгілері де пайдаланылады. (*.*) – фигуралық жақша тәрізді, ал // символдары компиляторға түсіндірменің ағымдағы жолдың соңына дейін жазылатынын ескертеді.

Program сөзінен кейінгі жазылған атау мен соңынан қойылған «;» программа тақырыбын құрайды. Тақырыптан кейін бейнелеу бөлімі жазылады, Мұндағы программист программада пайдаланылатын идентификаторларды сипаттайды. Идентификаторлар типер, айнымалылар, процедуралар, функциялар тәрізді программа элементтерін белгілейді. Uses қызметші сөзінен кейін басталатын сөйлемнің көмегімен программист программаның ажырамайтын құрамдас бөлігі ретінде қарастырылатын, басқа файлдарда орналасатын программа фрагменті (модульдер) туралы компиляторға хабарлайды.

Программадағы:

Uses

Forms,

Unit1 in ‘Unit1.pas’ {fmExample};

Жолдар программада файл жобамен қатар, Forms және Unit1 модульдері пайдаланатындығын көрсетеді. Forms модулі Delphi – де стандартты модуль, ал Unit1  - әлі белгісіз, жаңа модуль, Delphi Мұндағый жағдайда модульдің мәтіні бар файлдың атын да көрсетеді (in ‘Unit1.pas’) және файл модуліне байланысты форманың сипаттамасы {fmExample} – де.

Программа денесі Begin сөзінен басталып,  End. Терминеторымен шектеледі. Программа денесі Object Pascal – дың біренеше операторларынан тұрады. Әрбір операторда қандай да бір әрекет жүзеге асырылады – айнымалы мәнін өзгерту, есептеу нәтижесін талдау, қосалқы программаға оралу және т.б. Біздің мысалда программа денесінде үш орындалатын оператор бар:

Application. Unitialize;

Application. Greate Form  (TfmExample, fmExample );

Application. Run

Бұлардың әрқайсысы Application объектілер әдісінің біріне оралады.  Объект дегеніміз – өңдеуге арналған мәліметтер мен қосалқы программаны қамтитын, арнайы дайындалған программа фрагменті. Мәліметтер деп объектінің өрістерін, ал қосалқы программа деп оның әдістерін айтамыз.  Объект тұтасымен алғанда, қандай да бір нақты есепті шығаруға арналған, программада бөлінбейтін бүтін ретінде қарастырылады. Объект қазіргі программалау тілдерінде маңызды роль атқарады. Объектінің басты екі қасиеті бар: оның функционалдығы мен бөлінбейтіндігі.

Delphi – ді құрушылар жүздеген объектіні қарастырған, ол көп қабатты программалар үйін тұрғызатын кірпіштер тәрізді. Программаны құрудың Мұндағый принципі объектілі бағдарланған программалау деп аталады.

Application объектісінде Windows программаны толығымен басқаруға қажетті мілңметтер мен қосалқы программалар жинақталған. Delphi автоматты түрде әрбір жаңа проект үшін Application объект программасын құрады.

Application. Initialize жолы Application объектісінің Initialize әдісіне оралатынын көрсетеді. Осы жолды оқығаннан кейін компилятор қандай да бір программа фрагментін орындауды талап ететін кодты құрады. Осы фрагментті орындағаннан кейін (яғни программистердің тілімен айтқанда, қосалқы программадан шыққаннан кейін) процессор басқарудыпрограмманың келесі жолына  береді, ол Сreate Form әдісі арқылы шақрылады.

Application объектісінің Сreate Form әдісі экранда бас форма терезесін құрып көрсетеді, ал Run – Windows – ден түскен пайдаланушының әрекеті жөніндегі хабарларды үздіксіз алып, оны өңдеуді жүзеге асырады. Пайдаланушы  Close батырмасын тышқанмен белгілегенде Windows программаға программа жұмысын тоқтатып, оған бөлінген жүйелік ресурстарды босату жөнінде арнайы хабарлама береді.

Сонымен қорыта келгенде, файл жобаны толығымен Delphi өзіқұрады. Осы себепті файл – жобаның затының алатын орны ерекше, ол әдетте, код терезесінде көрінбейді. Күрделі жобаларды құрғанда бұл файлды оған кіретін басқа формалардың қызметін түсіндіру үшін, сондай – ақ, программа жұмысын бастар алдындағы кейбір арнайы әрекеттерді орындау үшін пайдалануға болады

                              Delphi ортасының меню жолы

Менюдің “Файл” (File) пункті командаларын қарастырайық. Бұл пунктте «Құру»(Создать), «Ашу»(Открыть), «Жобаны ашу»(Открыть проекта), «Таңдау»(Выбрать), «Сақтау»(Сохранить) және т.б. командалар қарастырылған. Толығырақ сипаттама алу үшін  «Кесте 1» -де берілген.

Кесте 1 Менюдің “Файл” (File) пункті командалары

Меню командалары	Сипаттамасы
Создать (New)	Құралатын объекттің типін (қосымша, форма, модуль) таңдауға арналған ішкі меню
Открыть… (Open)	Құрылған проект, форма, модуль, редактордағы тексттік файлды жүктеу үшін ашуға арналған диалогты терезені бейнелейді. Егер модуль форманы сипаттаса, онда бұл форма экранда пайда болады
Открыть проект…  (Open Project)	Құрылған проекттi жүктеу үшiн диалогты терезенi көрсетедi (.bpr или .bpk)
Кесте 1 жалғасы
Выбрать (Reopen)	Соңғы жабылған проекттер мен модульдердiң тiзiмiнен тұратын iшкi менюдi көрсетедi
Сохранить  (Save)	Редактрленген файлды оның ағымды атымен сақтайды
Сохранить как…  (Save As)	Проект файлындағы өзгертулердi енгiзiп ағымды файлды жаңа атпен сақтайды
Сохранить проект как… (Save Project As)	Ағымды проекттi жаңа атпен сақтайды
Сохранить все   (Save All)	Барлық ашылған файл, проект пен модульдердi сақтау
Закрыть (Close)	Ағымды проекттi және онымен байланысты модульдер мен формаларды жабады
Закрыть все (Close All)	Барлық ашылған файлдарды жабады
Использовать модуль (Use Unit)	Таңдалған модульдi белсендi модульдiң сипаттамасына қосады
Печать (Print)	Белсендi файлды баспаға бередi
Выход (Exit)	Проекттi жабады және ортадан шығады

         Менюдiң басқа пунктерiн қарастырайық. “Правка” (Edit) пунктi “Отменить” (Undo) және “Вернуть” (Redo) командаларынан тұрады, олар редактормен жұмыс iстеу кезiнде жасалған қате әрекеттердiң салдарын жоюға өте пайдалы. Мысалы, егер қажет текст фрагментi кездейсоқ өшiрiлген жағдайда.

         “Отменить” (Undo) командасын орнату үшiн редактор менюiндегi Сервис | Опции редактора (Options | Environment) пунктiн қалай қолдануға болатындығын түсiндiредi. “Отменить” (Undo) командасының мүмкiн санын шектеуге  болады. “Вырезать”(Cut), “Копировать”(Copy), “Вставить”  (Paste) және “Удалить”(Delete) командаларының қызметi Windows-тың басқа қосымшаларындағы осы командалардың қызметiмен бiрдей, бiрақ Delphi-де оларды тек текстке емес, визуалды компоненттерге де пайдалануға болады.

 “Сделать верхним” (Bring To Front), “Сделать нижним” (Send To Back), “Выровнять” (Align) және “Размер” (Size) командалары 1 сабақта талқыланған. Қалған 4 пункт формаладың сыртқы түрiн жылдам “безендiруге” көмектеседi.

         “Поиск” менюiнде программаны орындау кезiнде қатенi табуға көмектесетiн “Find Error” (қатенi iздеу) командасы бар. Қате туралы хабарда оның адресi (орны) көрсетiлген жағдайда Сiз менюдiң Search | Find Error пунктiн таңдап, сол адрестi енгiзуіңізге болады. Егер мүмкiндiк болса, Delphi ортасы программада қате жiберiлген орынға сiздi апарады.

Менюдiң “Вид” (View) пунктi командаларын қарастырып, сипаттама берейік «Кесте 2».

Кесте 2 Менюдiң  “Вид” (View) пуктiнiң құрамы

Меню командалары	Сипаттамасы
Менеджер Проектов (Project Manager)	Проектiлердiң менеджерiн көрсету
Инспектор объектов (Object Inspector)	Объектiлер инспекторын көрсету. Онда өзгертуге болатын белсендi компоненттердiң қасиеттерiн бейнелейдi
Дерево объектов (Object TreeView)	Сiздiң формаңызға, модульге және т.б. орналастырған визуалды не визуалды емес компоненттердiң сатылы ағаш тәрiздес тiзiмiн көрсету
Список дел (To do List)	Жасалған iс-әрекеттер тiзiмi
Панель выравнивания (Alignment Palette)	Формадағы объектiлердi әртүрлi параметрлер бойынша түзету
Обозреватель (Browser)	Программадағы объектiлер сатысын, бастапқы текстегi идентификаторды iздеу және т.б. көру құралдарын шақыру
Обзор кода (Code Explorer)	Сiздiң модулiңiзде сипатталған барлық типтердi, қасиеттердi, әдiстердi, глобалды айнымалыларды көрсететiн ағаш тәрiздес диаграмманы ұсынады
Список компонентов (Component List)	Компоненттер палитрасының альтернативасы. Тышқан болмаған жағдайда компоненттер аты бойынша iздеуде пайдаланады
Список окон (Window List)	Delphi ортасында ашылған терезелер тiзiмi
Форма/Модуль (Toggle Form/Unit)	Формадан оған сәйкес модульге өту, тiзiмнен модульдi немесе форманы таңдау
Список модулей (Units)	Проектiдегi модульдер тiзiмi
Список форм (Forms)	Проектiдегi формалар тiзiмi

         Менюдiң “Project” (Проект) пунктiнде проектiні компиляциялауға (compile) немесе  құруға (build) болады. Егер Compile немесе Run таңдаса, онда Delphi соңғы компиляциядан кейiн тек өзгертiлген модульге ғана қайта компиляция жасайды. Бiр жағынан Build all бастапқы текстке қол жету мүмкiндiгi бар модульдердiң барлығын қайта компиляциялайды.  «Проверить» синтаксис (Syntax Check) командасы DCU файлын жаңартпай, тек программа кодының дұрыстығын тексередi.

Ең төмендегi Информация (Information) пунктi программа туралы мына ақпаратты бередi: берiлгендер, ағын және код сегменттерiнiң өлшемi, локальды динамикалық жадының өлшемi және компиляцияланған жолдардың саны.

         “Выполнить” (Run) пунктiн программаны компиляциялауға және жүктеуге және де командалық жолдың параметрлерiн программаға беру үшiн қолданады.

             Delphi ортасының компоненттер тақтасы

Компоненттер тақтасы - Delphi ортасының ең басты байлығы болып табылады. Ол негізгі терезенің сол жақ бөлігінде орналасқан және онда қажетті компонентті жылдам іздеуді қамтамасыз етеді. Олардың ашылатын беттері бар. Компонент деп белгілі бір қасиеті бар программист формалар терезесіне орналастыра алатын қандай да бір басқару элементін түсінеміз. Компоненттердің көмегімен программаның сүлбесі (каркасы) жасалады.  Жалпы жағдайда экранда көрінетін терезелер, батырмалар, таңдаулар тізімі және т.б. арқылы орындалады.

Батырмалар панелі тәрізді компоненттер палитрасы түзетіледі. Ол үшін арнайы редактор пайдаланылады, редактор терезесі компоненттер палитрасындағы кез келген пиктограммаға курсорды келтіріп, тышқанның оң жақ батырмасын басқанда және «Properties» опциясын таңдағанда пайда болады. Компоненттер тақтасы қосымшаға қатысатын компоненттерді таңдау мүмкіндіктерін береді. Компоненттер - бұл Delphi – қосымшаны жинауға қажетті «құрылыс блоктары». Компоненттер пиктограмма түрінде тақтада орналасқан. Delphi-ді іске қосқанда «Standart» беті белсенді болып тұрады. Беттердің орналасу тәртібін өзгерту, атын өзгерту, жою, пиктограмма қосу немесе кейбір пиктораммаларды басқа бетке жылжыту үшін Palette Properties диалогтік терезесі қолданылады. Осы диалогтік терезені ашу үшін Component/Configure Palette командасын немесе компоненттер палитрасының кез-келген жерінде тышқанның оң жағындағы контекстік менюдің Properties(қасиет) командасы арқылы жүзеге асады.. Component palette-(компоненттер палитрасы)-бұл Delphi-де көп қолданылатын құралдардың бірі. Ол көптеген сандар бетінен тұрады  және олар компоненттер үлесінде болады «Сурет 1.3». Жұмыс барысында пайдаланушы жаңа беттерді құруға және барын кетіруге, кез-келген беттердегіні кетіруге, қосуға және олардың тәртіптерін өзгерте алады.   

Сурет 1.3  Компоненттер палитрасы

§     Standard – Delphi-гі басқарудың стандарттық компоненттері, олар  алдыңғы Массивтықтық мүмкіндіктерін кеңейтеді; 

§     Additional – Delphi-гі басқарудың  қосымша компоненттері, олар алдыңғы жзиынтық мүмкіндіктерін кеңейтеді;

§     Win32 – өзінде  windows-тың  (9x/NT) 32 дәрежелі Массивтығы бар компоненті ;

§     System –  Delphi-дің спецификалық жүйелі көрнекі емес компоненті ;

§     Data Access – мәліметтер қорына шығу үшін;

§     Data Controls – мәліметтер қорындағы ақпараттарды көрсету үшін компоненттер;

§     ADO –  ActiveX Data Objects (ADO) қолдану арқылы мәліметтер қорына қосылуға мүмкіндігі бар компоненттер;

§     InterBase –Borland Database Engine (BDE) немесе ActiveX Date Objects (ADO) қолданбаусыз, InterBase  мәліметтер қорына қосыла алатын компоненттер ;

§     MIDAS – мәліметтер қорының көп буынды технологиялары үшін компоненттер;

§     InternetExpress –Web Server application (Internet–тіркемелер), жұмыс істей алатын тіркемелерді және де multi–tiered database (көп буынды тіркемелер) жұмыс істейтін  тіркемені құра алатын компоненттер;

§     Internet – Internet-пен жұмыс істей  алатын компоненттер;

§     FastNet components –  оның  көмегімен тіркемелер әртүрлі  Internet – протоколдары  қолдана алатын компоненттер;

§     Decision Cube –мәліметтер қорындағы көп өлшемді ақтараттар анализі компоненті  (тек Delphi Client/Server);

§     QReport – жазбаша есептерді көрнекі жобалау компоненті;

§     Dialogs –  өзіне Windows-тың  стандарттық диалогтық терезелерін кіргізетін компоненттер;

§     Win 3.1 - Windows 3.1  басқару компоненттері (тіркемелердің кері сиымдылығы үшін);

§     Samples – құжаттамаларда үлгі ретінде қолданылатын компоненттер ( олардың  мәндері /DELPHI/SOURCE/SAMPLES/ папкасында орналасқан);

§     ActiveX –басқа да фирмалармен дайындалған  ActiveX,  компоненттері;

§     Servers page components –  танымал  COM- серверлер  үшін  VCL «белгісін» көрсететін компоненттер.

Компоненттер палитрасы Delphi құралдар панелінде көрінуі де мүмкін

немесе көрінбеуі мүмкін. Осы опцияны басқару View => Component Palette мәзірі бөлімінің көмегімен жүзеге асырылады. 

Терезенің негізгі өрісінен сіз терезенің сол жағынан объектілер инспекторын  (Object Inspector)   көре аласыз, оның көмегімен  сіз компоненттерге қасиет бере аласыз және жағдайларды жөндейді. Бұл бетті 2 бағаннан тұрады: сол бағанда қасиеттер аты бар, ал оң жағында қасиеттердің нақты мәні бар.   

Пиктограммалық батырмалар арқылы негізгі меню жүйесінің маңызды операцияларына (мүмкіндіктеріне) тез арада жеткізуге болады.

Атқаратын жұмыстарына байланысты пиктограммалық батырмалар 6 топқа бөлінген, әр топ жеке тақташада орналасады және олардың атқаратын жұмысы төменде келтірілген.

Standard парағы

- Объектілер репозитариясын ашу  (File/new)

 - бұрыннан құрылған файлды ашу (File / open file)

 

          -файлды дискіде сақтау (File / Save as….) (Ctrl+S)

            -  дискіге жазып барлық файлдарды сақтау (File / Save all)

                      - бұрыннан құрылған программаның жобасын ашу (File / open)  

                   (Ctrl+F11)

                     -  жобаға жаңа файлды қосу (Project / Add to Рroject)  (Shift+F11)

    

             - жобадағы файлды жою (Project / Remove from Project)

View қарап шығу тобы

        - екпінді жобаның құрамындағы модульдер тізімінен қажетті                          

           модульді  таңдау (View / Units) (Shift+F12)

         -екпінді жобаның құрамындағы формалардың тізімінен керекті                                                                                   форманы         таңдау (View / Form) (Ctrl+F12)

         -форманың терезесінен программа кодының терезесіне және одан                                       

           кері      өту (View / Toggle Form Unit) (F12)

 

         -жаңа форманы құру (View / New Form)

Debug  (түзету ) тобы

 - программаны компиляциялау және орындау

 

   - түзету енгізіп жатқан программаның жұмысын уақытша тоқтату

        (Run / Program Pause)

 

    -қадамдық тексеру ішкі пограмманың жұмысын бақылау тәртібінде 

               орындайды.

Custome (баптау) тобы

 

   -Delphi ортасының құрамындағы анықтама жүйесін іске қосу.

                (Help / Cоntents)

   - Delphi ортасының екпінді күйін сақтау.

Компоненттер жинағы – Delphi-дің негізгі ерекшелігі. Ол негізгі терезенің оң жағында орналасып, қажетті компонентті тез табуға арналған белгішелерден тұрады.

Компонент деп – белгілі бір қасиеттері бар және форма терезесінде кез-келген объектіні орналастыру мүмкіндігін туғызатын функционалды элементті атайды. Delphi ортасының компоненттері 19 топқа бөлінген, ол топтарды парақтар деп атайды. Компоненттер  көмегімен программаның негізі – қаңқасы құрылады (терезелер, батырмалар, таңдау тізімдері және т.с.с.)

Батырмалар тақташасы сияқты компоненттер палитрасын икемдеуге болады. Ол үшін компоненттер палитрасына кіретін кез-келген пиктограммада тышқан тетігінің оң батырмасын таңдау арқылы арнайы редакторды іске қосу қажет.

Ашылған менюдегі Рroperties (қасиеттер) пунктін таңдағанда оның терезесі шығады.

 Delphi ортасының компоненттері бағдарлама орындалғандағы көріністің пішімін анықтайтын бөлек элементтері ретінде қолданылады. Сонымен қатар, Delphi ортасының көрініспен жұмыс атқармайтын, яғни визуалды емес көптеген маңызды компоненттері бар. Дәлірек айтсақ, компонент алдын-ала даярланған бағдарламаның үзіндісі, оны қажет болғанда құрылып жатқан бағдарламаға ендіруге болады деп түсіну керек.

Delphi ортасының құрамына бірнеше компоненттер кіреді. Солардың кейбір маңыздыларын қарастырайық.  Standard парағы.

Сурет 1.4  Standard парағы

             Standard  парағының құрамына келесі компоненттер кіреді. Төмендегі «Кесте 3» - де командалар мен олардың функцияларына сипаттама бберілген.

Кесте 3  Standard  парағы компоненттері

Белгісі	Аты	Атқаратын жұмысы
	Frame	Жиектері бар форма тәрізді аумақ, басқа компоненттерді контейнері ретінде қолданылады
	Main Menu	Бағдарламаның негізгі меню жүйесі. Компонент арқылы күрделі меню құрып, жұмыс атқаруға болады.
	Popup Menu	Көмекші немесе локалды меню. Әдетте бұл меню тышқанның оң батырмасын басқанда пайда болады.
	Label	Белгі. Компонентке шағын жазу орналастыру мақсатында қолданылады.
	Edit	Енгізу қатары. Бір мәтіндік жолды енгізу, көрсету және түзету амалдарын орындауға қолданылады.
	Memo	Көпжолдық мәтін редакторы. Енгізу және шығару амалдарын орындауға қолданылады.
	Button	Нұсқаулық батырма. OnClick оқиғасын өңдеуші үзінді  кейбір нұсқауларды орындайды.
Кесте 3 жалғасы
	Check Box	Тәуелсіз ауыстырғыш. Бағдарламаны орындалу барысында тышқанды басқанда енгізілетін ауыстырғыштың Checked мәні өзгертіледі.
	Radio Button	Тәуелді ауыстырғыш. Әдетте ол осындай тағы да бір компонентпен бір топқа біріктіріледі. Тышқанмен сырт еткізгенде алдыңғы таңдалған компоненттің босатылуына себеп болады.
	List Box	Таңдау тізімі. Опциялар варианттарының тізімін ұсынады және таңдалған бір опцияны бақылауға мүкіндік туғызады.
	Combo Box	Қиыстырылған таңдау тізімі. Таңдау тізімінен және мәтін редакторынан тұрады.
	ScrollBar	Басқару белдеулері. Windows терезелері сияқты тік және көлденең белдеулерін ұсынады.
	GroupBox	Элементтер тобы. Бір мағыналық компоненттерді біріктіру.
	RadioGroup	Тәуелді ауыстырғыштар тобы. Бір-бірімен байланысқан бірнеше ауыстырғыштармен жұмыс атқаруға мүмкіндік туғызады.
	Panel	Тақташа. Бірнеше компоненттерді біріктіру үшін қолданылады. Ішкі және сыртқы жиектері бар, жаншылған және дөңесті эффектілерін көрсетуге болады.
	ActionList	Әрекеттер тізімі. Пайдаланушының бір тектес элементтер тобындағы басқару элементін таңдау әрекетіне, бағдарламаны сезіндіру амалдарын орындатуға арналған.

Additional парағының құрамына сұхбаттасу терезелерін орналастыру үшін қолданылатын келесі компоненттер кіреді.

Сурет 1.5  Additional парағы

         Төменде Additional парағы компоненттері мен олардың функциялары келітірген «Кесте 4».

Кесте 4 Additional парағы компоненттері

Белгі	Аты	Атқаратын жұмысы
	BitBtn	Бетінде суреті және жазуы бар нұсқаулық батырма
	SpeedButton	Пиктограммалық батырма. Әдетте негізгі менюдің опцияларына қол жеткізу үшін қолданылады.
	MaskEdit	Арнайы мәтіндік редактор. Енгізілетін мәтінді сүзу үшін қолданылады.
	StringGrid	Жолдар кестесі. Осы компонент мәтіндік мәліметті кесте түрінде көрсетуге мүмкіндік туғызады.
	DrawGrid	Кез келген түрдегі мәліметтерден тұратын кесте (тіпті сурет те болуы мүмкін)
	Image	Сурет. Осы компоненттің көмегімен суреттерді, пиктограммалар мен метофайлдарды шығаруға болады.
	Shape	Фигура. Осы компоненттің көмегімен әр түрлі фигураларды (төртбұрыш, эллипс, шеңбер т.с.с.) формаға оналастыруға болады.
	Bevel	Жиектеу. Терезенің бір аумағын үш өлшемді жиекпен немесе белдеулермен жиектеу.
Кесте 4 жалғасы
	ScrollBox	Қарап шығу белдеулермен қамтылған тақташа. Егер тақташадағы орналастырылған компоненттер ашылған терезеде толығымен  көрсетілмесе, онда белдеулер автоматты түрде орнатылады.
	CheckListBox	Ұсынылған тізімнен бірнеше опцияларды таңдауға мүмкіндік береді (әр опция CheckBox ауыстырғышымен қамтылған )
	Srlitter	Шек. Бұл компонент формадағы екі көрінетін компоненттер аралығында орналасады және бағдарламаның орындалу барысында компоненттердің арасындағы шегін жылжытуға мүмкіндік туғызады.
	StaticText	Статистикалық мәтін, Label – ден айырмашылығы - өзіндік  Windows терезесімен қамтылған. Сондықтан бұл терезедегі мәтінді жиектеуге болады.
	ControlBar	Басқару белдеулері. Drag$Dock технологиясындағы компоненттерді «айлақтату» жабдығы – контейнері.
	Application Events	Егер бұл компонент формаға орналастырылса, онда  Windows-тің бағдарламаға арналған хабарлары сол терезеге шығарылады.
	Chart	Диаграмма. Берілгендердің графикалық көрінісін шығаратын арнайы тақташаларды құруды жеңілдетеді.

Dialogs парағы.  Dialogs парағында Windows ортасының стандартты сұхбаттасу элементтерін ұйымдастыру үшін қолданылатын компоненттері орналасқан «Сурет 1.6». Осы парақтың объектілері орындалғанда көрінбейді және сұхбаттасу жұмыстары бағдарламалы орындалады.

Сурет 1.6 Dialogs парағы

Мысалы, if Open Dialog1.Execute then Image1.Picture.LoadFromFile (OpenDialog1. FileName);

Windows–тің сұхбаттасу терезелерінің Dialogs парғында пайда болуларының реті: Open Dialog – сұхбаттасуды таңдау; SaveDialog – файлдарды сақтау; FontDialog – қаріпін орнату; ColorDialog – түсті таңдау; PrintDialog – баспаға шығару; PrinterSetupDialog – принтерді орнату; FinDialog – жолды іздеу; ReplaceDialog – іздеу және алмастыру.

System парағы. Бұл парақты компоненттері DDE, OLE таймер және т.с.с. жүйелі сервистік элементтеріне қол жеткізуге мүмкіндік туғызады «Сурет 1.7».

Сурет  1.7  System парағы

System парағы компоненттері төмендегі  компоненттер тұрады. Бұл командалар функциясын төмендегі «Кесте 5» көруге болады.

Кесте 5  System парағы компоненттері

Белгі	Аты	Атқаратын жұмысы
	Timer	Таймер, OnTimer  оқиғасы Interval (аралығы) қасиетінде анықталған уақыт аралығы бойынша шақырылады. Уақыт аралығы 1...65535 мс.
	PaintBox	Сурет салуға арналған аумақ. Тышқанмен байланысты оқиғаны өңдеу үзіндісінің  TРaintBox-пен салыстырмалы координаттарымен анықталады.
	FileListBox	Арнайы тізімді ListBox, Мұндағы көрсетілген деректориядағы (Directory қасиеті) файлдардың тізімін шығаруға болады. Файлдар атына Mask қасиеті арқылы олардың түрін анықтауға болады.Сонымен қатар, FileEdit қасиеті арқылы файл түрін редакциялауға мүмкіндік туғызатын редакторды анықтауға болады.
Кесте 5 жалғасы
		Арнайы тізімді ListBox, Мұндағы ағымдағы табақшаның деректориялар құрылымы көрсетіледі.
	DriveComВox	Арнайы ағымды табақшаны таңдау ComboВoxDirlist қасиеті арқылы  TdirextoryListBox элементі басқа табақшаларға өту әрекеттерін қадағалап отырады.
	Filter ComboВox	Арнайы файлдар атын таңдауға мүмкіндік туғызатын ComboВox. Файлдар тізімі Filter - фильтр сүзгіш қасиеті арқылы анықталады. Ол үшін (файл) FileList қасиетінде файл түрінің үлгісі анықталған TFileListBox элементі орнатылады.
	Media Player	Мультимедиалық құрылғыларды (CD-ROM, MIDI т.с.с.) басқару жұмыстарын атқарады. Play, Stop, Record батырмаларымен қамтылған. Ал аталған құрылғылармен жұмыс істеу үшін қосымша арнайы құрылғылар және бағдарламалар қажет болуы мүмкін.
	Ole Container	Ole – объектілерін орналастыруға болатын жабдық (контейнер).
	DDEClientConv,	DDE байланысын ұйымдастыру үшін қолданылатын 4 компонент. компоненттер арқылы DDE – сервер. Осы (шығар көзі) және DDE -  клиент                                  (қабылдаушы) қосымшаларынан құрастыруға болады.
	DDEClientItem,
	DDEServerConv,
	DDEServerItem,

Delphi ортасының құрамына бірнеше компоненттер кіреді. Солардың кейбір маңыздыларын қарастырайық.

Сурет 1.8  Standard  парағы

Standard  парағының құрамына келесі компоненттер кіреді:

Кесте 6   Standard  парағы компоненттері

Белгі	Аты	Атқаратын жұмысы
	Label	Белгі. Компонентке шағын жазу орналастыру мақсатында қолданылады.
	Edit	Енгізу қатары. Бір мәтіндік жолды енгізу, көрсету және түзету амалдарын орындауға қолданылады.
	GroupBox	Элементтер тобы. Бір мағыналық компоненттерді біріктіру.

Additional  парағы. Additional  парағының құрамына сұхбаттасу терезелерін орнату үшін қолданылатын келесі компоненттер кіреді «2.2-сурет».

Сурет 1.9  Additional  парағы

Additional  парағының құрамына келесі компоненттер кіреді. Компоненттер мен олардың функциясын қарастырайық «Кесте 1.7».

Кесте 7 Additional  парағы компоненттері

Белгі	Аты	Атқаратын жұмысы
	BitBtn	Бетінде суреті және жазуы бар нұсқаулық батырма
	Image	Сурет. Осы компоненттің көмегімен суреттерді, пиктограммалар мен метофайлдарды шығаруға болады.
Кесте 7 жалғасы
	Bevel	Жиектеу. Терезенің бір аумағын үш өлшемді жиекпен немесе белдеулермен жиектеу.
	SpeedButton	Пиктограммалық батырма. Әдетте негізгі менюдің опцияларына қол жеткізу үшін қолданылады.

System парағы. Бұл парақты компоненттері DDE, OLE таймер және т.с.с. жүйелі сервистік элементтеріне қол жеткізуге мүмкіндік туғызады «2.3-сурет».

Сурет 1.10 System парағы

System парағының құрамына келесі компоненттер кіреді. Мысалға, «Кесте 2.3» - де  Timer командасы келтірілген.

Кесте 8 System парағы

Белгі	Аты	Атқаратын жұмысы
	Timer	Таймер, OnTimer  оқиғасы Interval (аралығы) қасиетінде анықталған уақыт аралығы бойынша шақырылады. Уақыт аралығы 1...65535 мс.

Бұл  команда арқылы уақыт тағайындалады. Операция белгілі бір уақыт аралығында орындалады.

 2. Арнайы бөлім.  «Арнаулы орта мектептегі  пәндер бойынша тестілеу  программасын  құру»

 2.1 Бағдарламаның құрылымдық сипаттамасы

Бағдарламаны құру үшін қолданылған компоненттер: Delphi ортасының компоненттері бағдарлама орындалғандағы көріністің пішімін анықтайтын бөлек элементтері ретінде қолданылады. Сонымен қатар, Delphi ортасының көрініспен жұмыс атқармайтын, яғни визуалды емес көптеген маңызды компоненттері бар. Дәлірек айтсақ, компонент алдын-ала даярланған бағдарламаның үзіндісі, оны қажет болғанда құрылып жатқан бағдарламаға ендіруге болады деп түсіну керек.

Пішін терезесі Windows жобасы – болашакта программа жазатын терезе болып табылады. Басында бұл терезе бос болады. Дәлірек айтсақ, ол Windows – дің интерфейстік элементтері үшін стандартты жүйелік менюді шақыру батырмаларынан, терезені үлкейту, кішірейту, жабу батырмаларынан және тақырып жолынан тұрады. Әдетте, терезенің жұмыс алаңы нүктелік координаталық тормен толтырылған, ол формадағы компоненттердің орналасуын реттеу қызметін атқарады (бұл нүктелерді алып тастау үшін Tool/Environment Options меню командаларының көмегімен, Preference қойымтасындағы Display Grid ауыстырып қосқышындағы жалаушаны алып тастау қажет). Форма құрастырушысының немесе форманың терезесі – болашақ программаның Windows ортасындағы жобасы. 

Сурет 2.1  Пішін терезесі

Алдымен бұл терезе бос болады, дәл айтсақ Windows стандартты интерфейстік элементтерінен, яғни жүйелік менюді шақыру, терезені үлкейту/кішірейту, жабу батырмаларынан, тақырып қатарынан және қоршалған шегінен тұрады. Бұл терезенің жұмыс аумағы координаттар торының нүктелерімен реттеліп тұрады.

Программалау Lego конструкторының бөлшектерімен атқарылатын жұмыс сияқты компоненттер жинағынан қажетті компонентті таңдап, форманың терезесіне орналастырудан басталады. Сөйтіп, форма терезесінде қажетті компонеттер бірінен соң бірі орналасады.

Бұл ерекшелік – визуалды (көзбен шолу) программалаудың негізі болып табылады. Программалаушы әр мезгілде құрылатын программаның терезесін бақылап отырып, қажетті өзгерістерді кез келген мезетте енгізу мүмкіндігіне ие болады.

Жоғарыда айтылғандарды басшылыққа ала отырып, оқу программасына арналған форма құруға болады. Бұл процесті жеңілдету үшін әрбір компоненттің қасиеттерін келтірейік. Компоненттердің орналасу ретіне қарай келтірейік, яғни алдымен форма дайындалады, одан кейін формаға панель орналасады, оған батырмалар мен енгізу жолы орналасады, ал белгі мен көп жолдық редактор панельдің үстіне форманың бос жеріне орналасады.

Компоненттердің өлшемі 800х600 экран мүмкіндігін ескере отырып, тағайындалған.

Кесте 9 Пішіндер компоненттері

Компоненттер	Объектілер инспекторы терезесіне енгізілетін өзгертулер (қасиеті және мәні)
Form1: Tform	Caption:  Оқу программасы Height:375 Name: fmExample Position: PoscreenCenter Width: 544
Panel1: Tpanel	Align: Albottom Bevelouter: Bvnone Caption: бос қалдыру Height: 84
BBRun: TRunTbitBtn	Kind: BkOk Left: 32 Name: BBRun Top: 288
BbClose: TbitBtn	Kind: BkClose Left: 128 Name: BbClose Top: 48
Кесте 9 жалғасы
Edinput: Tedit	Name: Edinput Left: 128 Text: бос қалдыру Top: 16 Width: 544
LbOutput: Tlabel	Align: Albottom Caption: бос қалдыру Name: Lboutput
MmOutput: Tmemo	Align: Alclient Lines: бос қалдыру Name: mmOutput ScrollBars: SSBoth WordWrap: False

Форманың өлшемі Height (биіктік) және Width (ені) ескертусіз алынған өлшеммен сәйкес келеді. Position қасиеті экранның жиектеріне қатысты форманың орналасуын басқарады. Podesigned і форманы Poscreen Center экранның центрі бойынша симметриялы етіп орналастыруды талап етеді.

Align қасиеті ол өзі орналасатын контейнерге салыстырмалы орналасатын компонентті туралау тәсілін көрсетеді. Контейнер – оған басқа компоненттерді орналастыруға болатын орын болып табылады. Осындай контейнердің бірі – Panel компоненті. Біз формаға панельді орналастырдық, оның қасиеті Align, мәні – AlButton ( төменгі жағынан) тағайындадық. Осы мәндерді тағайындағаннан кейін компонент төменгі жиекке тартылады да, бар ұзындығымен созылып орналасады.

Caption (тақырып) қасиеті барлық көрінетін элементке қатысты. Панель үшін оның ортасына орналасатын мәтінді анықтайды.

Панель мен оған орналасақан белгі белгі бір бүтін ретінде қабылдануы үшін панельдің Bevelouter (сыртқы жиек) қасиетіне Bvnone мәні тағайындалған.

Left (солға), Top(жоғарғы жағынан) және  Width (ені) қасиеттері компоненттің сол жақ жоғарғы бұрышының орнын анықтайды.

 Name (аты) қасиеті программадағы компоненттің атын анықтайды.

Қазіргі практикада қабылданған программалау стилі бойынша атаудың алдына екі әріптен тұратын префикс қойылады. Префикстегі мнемоника программистке атау берілген компоненттің немесе оның қасиетінің типі жөнінде ескертеді. Мысалы, Align қасиетінің барлық мүмкін мүмкін болатын мәні үшін Delphi – дегі стандартты префикс Al (ол Align сөзінен алынған); бұдан ағылшын сөздері:AlButton, AlTop, AlLeft және т.б.алынады.

Енгізу жолы көптеген оқу программаларында тікелей қатысады, сондықтан бұл компонент edinput деп аталады: ed префиксі - бұл edit компонентінің ағылшынша атауынан қысқартылып алынған, ал input программаға мәліметтерді енгізу денегді білдіреді.

Дәл осылайша қысқартылған атаулар: белгіге де арналған (LB – Label сөзінен, Output программаны шығару), көп жолдық редактордағы (mm – Memo сөзінен ), батырмалар OK (BB – BitBtn сөзінен, Run – программаны орындау), Close – жабу.

Edit компонентіндегі text қасиеті экранда пайда болған мезгілдегі енгізу жолындағы мәтіннің мазмұнын анықтайды. Бастапқы мәтін программаға мәліметті енгізуге кедергі жасамас үшін бұл қасиетті өшіруге болады. Дәл осылайша белгідегі Caption қасиетін, көп жолдық редактордағы Lines қасиеттері арқылы өшіруге болады. MmOutput Lines қасиетін тазалау үшін Объектілер инспекторы терезесіндегі осы қасиетті тышқанмен белгілеңіз және қасиетті өзгерту сұхбат терезесін шақырыңыз. MEMO1 мәтінін өшіріңіз де, терезені  OK батырмасымен жабыңыз.

MmOutput компонентінің ScrollBars қасиетінің мәні:  SSBoth (екі жағынан). Бұл мән Delphi – дередакторға горизонталь және вертикаль орағыш жолақтарының екеуін де тең орналастырады. WordWarp қасиетінің мәніне (сөздерді тасымалдау) False мәнін тағайындау қажет, ол редакторды ұзын мәтіндік хабарларды жахғанда сөздерді келесі жолға тасымалдауды орындамайды. Осы компоненттегі Align қасиетінің мәні Alclient болады, ал ол компоненттен форманың барлық қалған толтырылмаған бөлігін терезенің өлшеміне тәуелсіз алып тұруын талап етеді.

 BitBtn компоненті үшін  Kind (сорт) қасиеті типтік функцияны анықтайды, ол сұхбат терезелеріндегі батырмалардың қызметін қамтамасыз етеді. BkClose мәні типтік пиктограмма мен Close жазуын анықтайды, оны Delphi батырмаға орналастырады. Сондай-ақ терезені жабудың типтік функциясын да батырмаға орналастырады. Нәтижесінде, программа жұмысын аяқтайтын батырманы аламыз.  BkOK мәні  BitBtn батырмасын сұхбат терезесін жабуды талап етеді, оның нәтижесі – mrOk. Біздің форма сұхбат терезе болмағандақтан OK батырмасы бұл қызметтіатқармайды. Біз BkOK мәнін тек батырмаға тиісті пиктограмма мен жазуды алу үшін пайдаландық

2.2        Объектілер тармағының терезесі

Бұл терезе екпінді формада немесе мәліметтердің екпінді модулінде орналасқан жеке компоненттер арасындағы байланысты көрнекі бейнелеуге арналған. Терезедегі кез келген компонентті белгілеу формалар терезесіндегі сәйкес компонентті екпінді жасайды және объектілер инспекторы терезесінде осы компоненттің қасиеті бейнеленеді. Екі рет тышқанмен белгілеу Code Insight механизмінің жұмыс істеуіне әкеледі, ол OnClick  оқиғасын өңдеу үшін дайындалған код терезесіне орналастырады.

Формаға орналасатын кез келген компонент бірқатар параметрлер жиынымен сипатталады: орналасуы, өлшемі, түсі және т.б. Мысалы, компоненттің орналасуы мен өлшемін программист формалар терезесінде компонентті басқара отырып, өзгерте алады. Ал, объектілер инспекторы терезесі қалған өзгертулерді орындауға арналған. Бұл терезеде екі бет бар: Properties (Қасиет) және Events (Оқиға). Properties беті – компоненттің керекті қасиеттерін тағайындау қызметін атқарады, Events беті – қандай да бір оқиғаға компоненттің жауабын анықтайды.

Сурет 2.2 Объектілер инспекторының терезесі

Объектілер инспекторы терезесінің кез келген беті екі бағанды кесте түрінде беріледі, сол бағанда қасиеттің немесе оқиғаның аты, ал оң жақта – қасиеттің нақты мәні немесе сәйкес оқиға өңдейтін қосалқы программаның аты болады.

Кесте жолының оң жақ бағанын тышқанмен белгілеу ондағы көрсетілген қасиеттің мәнін екпінді жасайды, бұдан жолдың оң жақ шетінде үш нүкте (...) немесе ↓ батырмаларының бірі пайда болады. Үш нүкте (...) батырмасын белгілеу күрделі  қасиеттің мәнін тағайындайтын сұхбат терезесін экранға шығарады, ↓ батырмасын белгілеу қарапайым қаиеттің мүмкін болатын мәндерінің тізімін шығарады. Объектілер инспекторы терезесінің жоғарғы бөлігінде формада орналасқан барлық компоненттердің ашылатын тізімі орналасады. Форманың өзі де компонент болғандықтан, оның аты да осы тізімде болады.

Тышқанның сол жақ батырмасын басқанда ашылатын терезенің контекстік менюінде терезені түзетуге мүмкіндік беретін опциялар бар. Мысалы, Stay On Top командасын таңдағаннан кейін, Объектілер Инспекторы терезесі оның екпінділігіне тәуелсіз басқа терезелердің үстінде «қалықтап» жүреді.

    Кестенің кез келген жолын тышқанды шерту арқылы таңдауға болады. Бұл жолдағы парамеир қарапайым немесе күрделі болуы мүмкін. Қарапайымдарға бір мәнімен анықталатын – сан, символдар жолы, True немесе False мәндерін қабылдай алатын және т.с.с. компоненттің қасиеттері жатады. Мысалы, Caption (тақырыбы) қасиеті бір символдар жолымен, Enabled (қол жетерлік) – True  немесе False мәндерімен, ал Heigh (биіктігі) және  Width (ені) нақты бір сандық шамалармен анықталады.

          Объектілер бақылаушы терезенің жоғары жағында форманың атауы және формадағы орналасқан барлық компоненттержәне оларға қолданылған оқиғалар тізімі орналасып тұрады.

2.3  Программалар коды терезесі

Код терезесі – программа мәтінін құрып, жөндеуге арналған. Бұл мәтін арнайы ереже бойынша құрылады және программаның жұмыс алгоритмін сипаттайды. Мәтінді жазу ережелерінің жиынтығы порограммалау тілі деп аталады. Delphi жүйесінде Объект Pascal программалау тілі тағайындалады. Ол кеңінен таралған Pascal тілінің кеңейтілген, жетілдірілген нұсқасы, оны алғаш рет швейцариялық ғалым Н.Вирт 1970 жылы ұсынған және оны Borland коорпорациясының қызметкерлері жетілдірді (олардың құрған тілдері Turbo Pascal, Borland Pascal және Object Pascal деп аталады).

Ең алғашқы Код терезесінде толыққанды Windows терезесі ретінде бос форманы басқаруды қамтамасыз ететін алғашқы шағын мәтін шығады. Жобамен жұмыс барысында программист оған программаны басқаруды жүзеге асыратын алғашқы толықтырулар жасайды.

2.4 Тест бағдарламасының  блок-схема алгоритмін  өңдеу

 

                 Иә                                                            Жоқ

2.5 Тестілеу  жүйесін құру

Бағдарламаны құру үшін, SpeedButton1, SpeedButton2, SpeedButton3 компаненттерін алып, форма бетіне салдым. Содан соң комноненттердің Properties – қасиеті арқылы тақырыбын (Caption) өзгерттім. Кейін ол компоненттерге төмендегідей процедуралар енгізеді.

procedure TForm3.SpeedButton1Click(Sender: TObject);

begin

Form2.Show;

Form3.Hide;

end;

procedure TForm3.SpeedButton2Click(Sender: TObject);

begin

Form4.Show;

Form3.Hide;

end;

procedure TForm3.SpeedButton3Click(Sender: TObject);

begin

Form5.Show;

Form3.Hide;

end;

procedure TForm3.FormClose(Sender: TObject; var Action: TCloseAction);

begin

Form1.Show;

Form3.Hide;

end;

Нәтижесінде форма бетінен төмендегідей нәтиже көруге болады:

Сурет 2.4  Тестілеу  жүйесінің  бастапқы бет терезезесі

Келесі, төртінші форма бетіне BitBtn, Label, Image, Bevel, SpeedButton, Timer объектілерін орналастырганнан кейін форма беті мынадай бейнеде болады.

Сурет 2.5 Тестілеу  жүйесінің  ішкі түрі

Timer объектісінің процедурасын орындатқанда Edit1компонетінен уақыт көрсеткішін, Edit2 компонетінен тест тапсырмасының басталған уақыты, ал Edit3 компонетінен тест тапсырмасын орындауға кетекен уақытты көреміз.:

Рrocedure TForm5.Timer1Timer(Sender: TObject);

begin

Edit1.Text := TimeToStr(Now);

Edit3.Text := TimeToStr(StrToTime(Edit1.Text)-StrToTime(Edit2.Text));

end;

procedure TForm5.Edit2Change(Sender: TObject);

begin

end;

procedure TForm5.Edit1Change(Sender: TObject);

begin

end;

Бағдарламаны орындау барысында форма бетінен төмендегідей нәтиже шығарады:

Сурет 2.6  Тест тапсырмасының уақыт мезгілін анықтайтын терезе

BitBtn6 компонентінің Caption қасиетін «А» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm5.BitBtn6Click(Sender: TObject);

begin

 if k=9 then n:=n+1;

 if k=11 then n:=n+1;

 if k=12 then n:=n+1;

end;

BitBtn5 компонентінің Caption қасиетін «с» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm5.BitBtn5Click(Sender: TObject);

begin

 if k=2 then n:=n+1;

 if k=3 then n:=n+1;

 if k=4 then n:=n+1;

 if k=6 then n:=n+1;

 if k=8 then n:=n+1;

 if k=10 then n:=n+1;

 if k=14 then n:=n+1;

 if k=15 then n:=n+1;

end;

BitBtn1 компонентінің Caption қасиетін «D» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm5.BitBtn1Click(Sender: TObject);

begin

if k=1 then n:=n+1;

if k=7 then n:=n+1;

if k=13 then n:=n+1;

end;

BitBtn3 компонентінің Caption қасиетін «Шығу» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm5.BitBtn10Click(Sender: TObject);

begin

Form3.Show;

Form5.Hide;

end;

Бағдарламаны орындау барысында форма бетінен төмендегідей нәтиже береді. Мысал «Сурет 2.7» келтірілген.

 

Сурет 2.7  Шығу батырмасы

BitBtn3 компонентінің Caption қасиетін «Нәтиже» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm4.BitBtn3Click(Sender: TObject);

begin

Label2.Caption:= ''+ inttostr(n) + '  дұрыс жауап бердіңіз';

end;

Бағдарламаны орындау барысында форма бетінен төмендегідей нәтиже алдым

BitBtn7 компонентінің Caption қасиетін «>>» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm4.BitBtn7Click(Sender: TObject);

begin

k:=k+1;

if k=1 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\11.rtf');end;

if k=2 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\12.rtf');end;

if k=3 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\13.rtf');end;

if k=4 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\14.rtf');end;

if k=5 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\15.rtf');end;

if k=6 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\16.rtf');end;

if k=7 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\17.rtf');end;

if k=8 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\18.rtf');end;

if k=9 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\19.rtf');end;

if k=10 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\20.rtf');end;

if k=11 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\21.rtf');end;

if k=12 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\22.rtf');end;

if k=13 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\23.rtf');end;

if k=14 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\24.rtf');end;

if k=15 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест1\25.rtf');end;

end;

Бағдарламаны орындау барысында форма бетінен төмендегідей нәтиже береді.

 

Сурет 2.8  Келесі  сұраққа  шығу батырмасы

BitBtn4 компонентінің Caption қасиетін «<<» деп өзгертіп оған процедурасын жазамыз:

procedure TForm4.BitBtn4Click(Sender: TObject);

begin

k:=k-1;

if k=1 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\11.rtf');end;

if k=2 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\12.rtf');end;

if k=3 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\13.rtf');end;

if k=4 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\14.rtf');end;

if k=5 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\15.rtf');end;

if k=6 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\16.rtf');end;

if k=7 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\17.rtf');end;

if k=8 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\18.rtf');end;

if k=9 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\19.rtf');end;

if k=10 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\20.rtf');end;

if k=11 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\21.rtf');end;

if k=12 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\22.rtf');end;

if k=13 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\23.rtf');end;

if k=14 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\24.rtf');end;

if k=15 then begin richedit1.Lines.LoadFromFile('тест3\25.rtf');end;

end;

2.6  Тестілеу бағдарламасының орындалуы

Delphi- де Run (Орындау) – жасалған тіркемелерді іске қосуға, оған параметрлер жолын беруге, жөндеу жүргізуге, тоқтау нүктелерін  беруге, адамдық   орындауларды  жүзеге асыруға, айнымалы мәндерін құруға және оларды өзгертуге мүмкіндік береді.

1.    Үш нұсқаның бірін таңдау арқылы тест тапсырмаларына өте аламыз, Мұндағы Delphi бағдарламалау тіліне арналған сұрақтар берілген:

Сурет 2.9 Тест тапсырмасына  өту терезесі

2.    Нұсқа таңдалған соң, тест тапсырмасы шығады, әрбір сұрақтарды шығару арқылы, яғни ілгері батырмасын басу барысында, келесі кезектегі сұрақтар ашылады. Олардың дұрыс жауабын басу арқылы, берілген сұрақтарға жауап бере алады:

Сурет 2.10  Тест тапсырмасын орындау терезесі

«Нәтиже» батырмасын басу арқылы, қолданушы  дұрыс жауаптар санын біліп, көзін жеткізе алады:

Сурет 2.11 Тест тапсырмасының  нәтижесін  көру терезесі

«Шығу» батырмасы программадан шығуға мүмкіндік береді.     

Қорытынды

Қазіргі кезде  компьютерлер  барлық адамдық қызметтерінде  керек. Олар процестерді автоматтандыруға көмектеседі. Бұл дипломдық жобада кез-келген пәндер бойынша қолдануға болатын тестілеу бағдарламасы  ұсынылған.

Компьютерді пайдаланып, студенттер мен оқушыларды семестр, тоқсан ішінде бірнеше рет тестілеу - олардың ағымдық білімін бағалаудың негізгі әдістерінің бірі. Өзіндік жұмыстар, консультациялар ұйымдастыру және тест тапсырмаларын орындау студенттердің білім деңгейін көрсететіні сөзсіз. Соңғы кезде  тестілеу (сынақтау) маманды жұмысқа алу кезінде, мекеме қызметкерлерінің білім дәрежесін анықтауда және т.б. салаларда кеңінен қолдануда. Тестілеу жұмыстарын жүргізуде компьютерді пайдалану негізгі орын алып келеді.

Тест оқушы білімінің деңгейін ғана анықтап қана қоймайды, оның ойын жүйелеп, жылдам есептеуіне, логикалық ойлау, есептеу дағдыларының қалыптасуына, тез шешім қабылдау қасиетінің дамуына тиімді әсер етеді. Тест оқушының білімін дәрежесі қандай екендігін анықтайтын және ол білімді түрлі жағдайларда қолдана білуін тексеруге мүмкіндік беретін тиімді жол.

Бұл  дипломдық жобада «Арнаулы орта мектептегі пәндер бойынша бірыңғай тестілеу бағдарламасын құру»  бағдарламасы келтірілген. Бағдарлама Borland Delphi  бағдарламалау ортасы арқылы  жүзеге асырылады және Borland Delphi  ортасының компоненттері қолданады. Borland Delphi  қазіргі уақытта программалаудың ең танымал тілдердің бірі болып саналады. Borland Delphi  ең күшті мүмкіндіктерін оның ең негізгі алгоритмдік құрылымдарын  және жаңаша ақпараттық технология MS Office, Internet Explorer сияқты ресурстарды  бірлесіп пайдалану идеологиясын бойына жинақтаған.

Borland Delphi  Windows-та кәсіби деңгейлі интерфейсі бар қосымшалар жасауға мүмкіндік беретін тіл болғандықтан, бұл дипломдық жұмыста оның негізгі басқару элементтері және олардың қасиеттері мен оқиғалары туралы мәселелер қарастырылды. Себебі, интерфейстік қосымшаларды  қолдану  қазіргі заманның технологиясына қойылатын  талаптардың бірі болып табылады.

Borland Delphi  Бағдарламаның түрлі мүмкіндіктері қарастырылып, оларды өзімнің бағдарламама қолдандым. Берілген тапсырмалар арқылы және жобаның қойылған мақсаты барысында, жұмысымды аяқтадым. Тест бағдарламасын құру кезінде ешқандай қиындық туған жоқ.

Осы дипломдық жобада информатика пәні бойынша тест сұрақтарын енгізілген. Сондай-ақ, түрлі мүмкіндіктер қарастырып, тест бағдарлама безендірілді.

Сонымен қатар, әрбір пайдаланушы өз қажеттілігіне пайдалану мүмкіндігіне ие. Тест бағдарламасына  керекті сұрақтарды енгізіп, білімдері мен біліктіліктерін  тексере алады. Мұғалімге көмекші құрал ретінде ұсынуға болады. Бұл тест бағдарламасы арқылы  оқытушылар, өткен тақырыпты  немесе жаңа тақырыпты бекіту, сұрау  ретінде пайдаланып, оқушылардың білімін тексеріп отыруларына ең тиімді құрал. Әрі сабақта оқушылар үшін қызықты да тартымды өтеді. Сол сияқты оқушылардың немесе пайдаланушылардың білімін тексере отырып, ой-өрістерін дамытып, қызығушылықтарын да арттыруға болады. Себебі, қарапайым қағаз бетінде жазылған тесттен гөрі, арнайы бағдарламада жазылған тесттің ерекшелігі жоғары.

Алдағы уақытта осы тестілеу бағдарламасының   қолданысқа енетініне үлкен сенімімді білдіремін.

Қолданылған әдебиеттер:

1.     Архангельский А.Я. Программирование в Delphi 6. – Москва -2000г.

2.     Архангельский А.Я. Справочное пособие по Delphi 6 -Москва 2000г.

3.     Баас Р. и другие. Delphi 6. Для пользователя.  - Киев, 2000г.

4.     Бобровский В.А. Delphi 6. Начальный курс.  - СПб, 1998г.

5.     Бобровский В.А. Delphi 6. Учебный курс.  - СПб, 2000г.

6.     Байжұманов М.Қ., Жапсарбаева Л.Қ. Информатика.-Астана:«Эверо», 2004ж.-256 б.

7.     А.Ә. Шайқұлова, С.Т.Аманжолова, Н.Т.Асқарова Бағдарламалық жасақтаманың қазіргі заманғы жабдықтары «Фолтант» баспасы/Астана-2007ж.11-13б.

8.     Глушаков С.В., Клевцов А.Л. – Программирование в среде Delphi 7.0. ФОЛИО, 2003.

9.     Глинский Я.Н., В.Е.Анохин, В.А.Ряжская – TURBO PASCAL 7.0 и Delphi. Учебное пособие. Москва – Санкт – Петербург – Киев. 2001.

10.      Гусева А.И.Учимся программировать Pascal 7.0.-М:«Диалог-МИФИ»,2001г.-256 с.

11.      Камардинов О.Есептеуіш техника және программалау.- Алматы: «Рауан», 1997ж.-421 б.

12.       Культин Н. Б.-  Delphi в задачах и примерах. – СПб.: БХВ – Санкт – Петербург, 1999.

13.       Культин Н. Б. – Программирование в TURBO PASCAL 7.0 и Delphi/ - СПб.:БХВ – Санкт – Петербург, 1999.

14.       Культин Н.Б. Delphi 6. Программирование на Object Pascal.-СПб.

 БХВ Санкт –  Петербург, 2002г.-528 б.

15.       Культин Н. Б. – Основы программирование Delphi 7.  Санкт-Петербург. БхВ – Петербург 2003.

16.       Канзюба С.П., Громов В.Н. Delphi5. Базы данных и приложения. Лекции и упражнения. - К: «Диасофт», 2001г.-576 б.

17.       Рейсдорф Кент. Delphi 6. Освой самостоятельно. - М.:Бином, 1999г7

18.       Сыдықов Б. Д., Ш. Т.Шекрбекова, Н. И. Культин -  Delphi ортасында бағдарламалау практикумы./ Алматы, 2005ж. /

19.       Тейксера, Стив, Пачеко, Ксавье. Delphi5, Руководство разработчики, том 2. Разработка компонента и программирование баз данных: Пер. с англ.-  М.: Издательский дом «Вильямс», 2001г.-992 б.

20.      Титаренко Г.А. «Автоматизированные информационные технологии в экономике». 1999г. 570 б.

21.      Фаронов В.В., Шумаков П.В. Delphi5. Руководство разработчика, базы данных. М: Налидж, 2000г.-640 б.

22.       Фаронов В. В. - Delphi 5. Учебный курс. – М..Нолидж, 2001.

23.       Семакин И.Г., Шестаков А.П. Основы программирования.-Москва: «Мастерство», 2001г.-254 с.

24.       Эбнер Михаэль. Delphi 6. Руководство разработчика. -  Киев, 2000г.

25.  Халықова Қ.З., Бостанов Б., Тұрғынбаева А. Объектілі бағдарланған программалау жүйелерінің негіздері. Оқу құралы. Абай ат. ҚазҰПУ. Алматы, 2005. -301б.

26.  Халықова Қ.З Паскаль тілінде программалау. Оқу құралы Абай ат. АлМУ. Алматы, 2002 -210 б.

   
Қосымшалар

Тестілеу бағдарламасын құруды бастау

Тест тапсырмасына  өту терезесі

Сұрақтар енгізу терезесі

Тест тапсырмасын орындау терезесі

Тест тапсырмасының  нәтижесін  көру терезесі