Дерс- оюн"ЁЛ къаиделерни бильсенъ-озь озюнъни къаза белядан сакъларсынъ

 Судакъ шеэри больгеси МБУТ «Къырымтатар тилинде окъуткъан

 3 номералы орта умумтасиль мектеби»

ДЕРС – ОЮН

Мевзу: «Ёл къаиделерни яхшы бильсенъ – озь озюнъни къаза- белядан сакъларсынъ»

                        Азырлады:

                                          башлангъыч     

   сыныфлар оджасы  

                                                                                                      Усеинова Зарема

                                                 Рустемовна

Судакъ

2017

Макъсат: талебелерни ёл къаиделернинъ пейда олув тарихинен   таныштырмакъ,ёлда къулланув къаиделерини текрарламакъ; талебелерге ёлда къуллангъан къаиделерини мустакъиль алда,яшайышта ишлетмеге огретмек.

Донатув: презентация, ёл ишаретлери, ёл кечити,учьфенер, музыка озгъарувы,йырлар.

                                  Дерснинъ кетишаты

1.Кириш.

Бугунь биз,балалар,тылсымлы шеэрге мусафир олып бараджакъмыз.Бу – ёл ишаретлери ве къаиделери шеэри

Оджа   тапмаджаны окъуй:

                 Узунлыгъы пек узун,

                Пек кенъ олмаса да,

                Буюклиги озен ве дерьялар къадар.(Ёл)

Ким айтыр,бу не?Насыл джевап бу тапмаджанынъ?

(Балалар айталар)

Тарихий малюмат.

Къадимий вакъытларда инсанлар дагълар ичинде яшагъанлар. Яшамакъ ичюн олар айван асрагъанлар, авджылыкънен огърашкъанлар.Озенлерде балыкъ тутмагъа ве дагъ балкъуртларындан  бал топламагъа огренгенлер.Дагълар арасында кезмеге къыйын олгъанындан,инсанлар  тереклерни кесип ёл ачмагъа меджбур олгъанлар.Бу ёлчыкълар вастасынен инсанлар къомшу койчиклернен багъ туткъанлар.

Бизим девлетимизде ёллар пек чокъ.Эписинден кезейим десенъ,ай –йыллар етмез.

Оджа:

   Биринджи ёллар таштан ве агъачтан  япылгъан эди.              

 -Балалар,сиз насыл ёлларны билесинъиз?

Талебелер:

-Эсас (асфальт тешеген)  ве топракъ ёллары. .

Оджа:

-Сизинъджесине ёлнынъ энъ эсас хусусиети бу не?

Талебелер:

Ёлнынъ кенълиги ве тёшемеси

Тарихий малюмат.

Биринджи ёллар томалакъ сыранен къоюлгъан агъачларнен  ве таштан                    япыла эди.

Шимдики вакъытта ёлларны ненен тёшейлер?(Земаневий ёлларнынъ устюне асфальт ве битумны тёшейлер).

Бизим кунюмизде ёллар шеэрден шеэрге,кой-койден,озенлерден,дагъ ве къырлар устюнде кече.

Оджа:

- Балалар, сизинъджесине сокъакъ бу не?

Балалар:

-Шеэрнинъ ёллары.

Оджа:

Сокъакъларгъа бакъсакъ олар эписи экиге болюне:

     

1- Машналар айдагъан къысымы;
2-Инсанлар яян кезген къысым(пияделер)

Оджа :
Башта сокъакъларда инсанлар кезген къысымы ёкъ эди. Йыл – йылдан арабалар чокълаша ве ёлларда къазалар олып башлай.Бунынъ нетиджесинде ёлларны больгенлер.

Шимдики заманда ёлларны пияделер ичюн айырдлар къысымларгъа эм койлерде ,эм де шеэрлерде.

2.Эсас къысымы

Эгер биз дикъкъатнен ёлларда кезген накълиелерге бакъсакъ олар бир тертипнен кезгенини коремиз.Бу ёлда къулланув къанун.

Тарихий малюмат

Къанунлар даа къадимий заманларда пейда олгъанлар.Биринджи къанунлар ат арабаджылар  ичюн язылгъан эди.

        Ресим 1

Сонъра аякъ машналар пейда олъанлар( эки ве учь копчекли).

  

Ресим 2-4

Биринджи машналар був  вастасынен чалышкъан.Онъы францыз Жан Кюньо 1976 сенеси ишлеп чыкъаргъан.

  Ресим 5                                         Ресим 6

Сонъра  исе земаневий машналар пейда олгъанлар.

 

Ресим 6-8

Машналар чокълашкъан себебинден янъы къаиделер пейда олалар.

Бойле къанун  девлетте чыкъаралар: «Шеэрлерде механик араба кеткен вакъытта,онынъ огюнде къырмызы байракъ туткъан инсан чапмакъ керек».Бойле этип олар огде олгъан хавфны бильдиргенлер.

Ресим 9

Шимдики заманда бойле шейни тасавур этмек пек къыйын.Насыл этип  эр бир машнанынъ огюнде инсан чапар?Буны энъ тез чапыджы биле япып оламаз!О вакъытта  эбет арабаларнынъ тезлиги де башкъа эди.Бир шей еринде токътап турмай!

Эгер сиз айдавджынынъ янында  отурсанъыз,корерсинъиз онынъ козьлери тек ёлгъа ве ишаретлерге бакъа.

-Не ичюн?

Ёл ишаретлери сокъакъларда эр вакъыт айдавджыгъа коре сагъ тарафта ерлеше.Олар учькоше,тогерек,дёрткоше шекильде олалар.

Бутюн дюнья боюнджа  бу ишаретлер бирдир :рус ,францыз,инглис,араб айдавджылары эписи бу ишаретлерге эсасланып машналарны айдайлар.

Келинъиз бу ёл ишаретлернен якъынджа таныш олайыкъ.

ТЕНБИЕЛИДЖИ ,ХАБЕР бильдирген ишаретлер –учькоше шекильде,кенарлары къырмызы тюсте.Орта ресимнен айыралар.

Эгер балалар чапсалар- дикъкъат мектеп я да бала багъчасы

 

Машнаныннъ артында бурулыкъ изи олса – демек тайгъалакъ ёл

Эгер учкошенинъ ичинде къараджа я да сыгъыр олса- ёлда кийик айванларны расткетирмек мумкюн.

ЯСАКЪ ЭТКЕН ёл ишаретлери къырмызы тюсте ве тогерек шекильде олалар.Сиз яян кезмеге ясакъ этильген(пияделер),

я да аякъ машнанен кезмеге ясакъ этильгенишаретлерни яхшы бильмек керек.

Томалакъ(тогерек) къырмызы ёл ишарети кенъ сызыкънен сызылса – айдамагъа олмай!

ЭМИР ЭТКЕН ишаретлер.Бу ишаретлерде ресимлер я да ракъамлар мавы тогерек ичинде бельгилине.Беяз тюсте акъ ишаретлери къайда кетмеге бельгилей,керек тарафны косьтере.

                                                             

                                                 

МАЛЮМАТ ИШАРЕТ ЭТИДЖИ бельгилер. Олар дёрткоше шекильде ве мавы тюсте олалар.Бир де бир кой я да шеэрге насыл барып чыкъмасыны ве месафелерни бельгилен

            

ЭСАС  ЁЛ  ИШАРЕТЛЕРИ.Ола учькоше,квадрат,тогерек ве секизкошелик шекильде.

Бу ишарет квадрат шекильде сары ортасынен ве этрафтан беяз эсас ёлны косьтере.

Бу ишарет –ёл бермек манасы.Таби ёлларда айдавджылар эсас ёлджыларгъа  ёл ачалар.

Инглис я да рус тиллеринде язылар –«токъта» манасынен.Бу ишарет секизкоше шекильде къырмызы ортасынен.машнаны токътатмайып кечмеге ол.май.

ХЫЗМЕТ ЭТКЕН ИШАРЕТЛЕР.

Бу ишаретлер бизге хабер берелер,не ерде ашамагъа  ,  раатланмагъа я да  телефон этмек.ве дигер.

  

Хастахане                     Ашхане                          Раатлыкъ ери

Динъленъиз тапмадаларны:

Бу санчкъы,бу къашыкъ

Ашамагъа пек истейик.

Сизлер бизге ярдым этсенъиз

Сагъ олынъыз  сизге айтармыз(Ашхане)

Кезинмеге мен чыкътым

Шеэрнен таныш олдым

Кездим,кездим джоюлдым

Ана – бабамны пек сагъындым

Ярдым этнъиз,айтынъыз(Телефон)

3.Бильгилерни пекитюв ве нетидже чыкъарув.

Бу ёл ишаретлерини манъа бильмеге не керек?-деген суаль акълынъызгъа бельким келедир.Амма сиз бу ишаретлерни бильсенъиз,оларны керек ерде къуллырсынъыз.

                                    Парча «ЁЛ ЭЛИФБЕСИ»

1-Б сыныф талебелери сизлер ичюн ёл ишаретлерине багъышлагъан байрам азырладылар.

ТАЛЕБЕЛЕР:

Балалар сизге теклиф этемиз,

Ёл къаиделерини тез – тез огренинъиз.

Ана – бабалар эвде тюшюнип отурмасынлар.

Айдавджылар ёлда исе раат олсунлар!

Фатиме:

Мен байрамгъа азырланып ашыкъам,

Сокъакъларнынъ ёлларына машналар.

Тереклерде чокъ къушлар.

Яшайыш пек меракълы,

Муабетлик биринджи.

Эмин:

Ёл бою чокъ ишаретлер бар,

Шашмаламагъа мумкюн

Насыл этип догъган куньге

Барып етмели бугунь

(Регулировщик келе,ёл ишаретлери тура.)

Нафе:

Чокъ тюшюнме ,сен бала,

Къыскъа ёлны сечип ал

Сокъакълардан кеткенде

Ёл къаиделерни унутма.

(Учьфенерге якъынлашалар).

Саледин:

Сизге ёлны косьтерип,

Бутюн куньянып турамыз

Учь козюмнинъ тюсюни билль

Къырмызы,ешиль,сары!

Али:

Биз учь агъа – къардашмыз

Ёлда сыкъ – сыкъ турамыз

Сизге ёлны косьтерип

Къазадан биз сакълаймыз

Нафе:

Урьметли талебелер,

Къаиделерни билинъиз

Сокъакъларны кечкенде

Сагъ тарафны тутынъыз.

ЙЫР

Пияделер чапалар,

Абдыр – себдир чапалар.

Амма ёлдан чапмагъа олмай!

Къалдырым –пиядеге,машналаргъа – ёлдыр.

Бу къаидени бильмек керек.

Багълама:

Къырмызысы – ёл хавфлыдыр,

Сарысы – азчыкъ токъта.

Ешиль янса – ёл ачыкътыр

Этрафкъа агъыз ачма!

Тюрлю – тюрлю ишаретлер,

Эписи олар яхшыдыр.

Дост  киби оларны  бильмек керек

Тюрлю – тюрлю ишаретлер

Эписи олар яхшыдыр -

Ёлларда  къулланамыз эбет.

ОДЖА:

Балалар, мен энди корем ки,сиз бу къаиделерни яхшы билесинъиз.Демек биз шеэр ичинде кезинтимизни девам этемиз.Амма башта тапмаджаны тапынъыз.

Зарина:

Тылсымлы эвге бензей о,

Чокъ инсан онъа мине.

Дуракъларгъа о токътай

Ач олса бензин ашай.(Автобус)

Автобускъа отурмаздан эвель суаллерге джевап беринъиз:

1.Автобускъа кимни биринджи йиберелер?

Мавие:

-Къартларны ве кучюк балалы къадынларны.

2.Ёл бою автобуснынъ айдавджысынен лаф этмеге мумкюнми?

Сафие:

-Ёкъ олмай!Бу айдавджынынъ дикъкъатыны ала,кедер эте.

3.Ачыкъ пенджерелерге сокъулмагъа мумкюнми?

Эдем:

-Ёкъ олмай,бу пек хавфлыдыр.

4.Отургъан   ерлерге аякъларнен басмагъа мумкюнми?

Зекки:

- Олмай,чюнки анда инсанлар отуралар.

5.Автобус кеткен вакъытта багъырып лаф этмеге ве кульмеге мумкюнми?

Камила:

-Олмай,чюнки бу тербиесизликтир!

ОДЖА:

-Тез отурынъыз биз кетемиз!

ЙЫР

1)

Бизим автобусмыз кулюп кете,

   Огмюзде узакъ ёл бар.

  Къаиделерни биз эзберледик,

  Биз оларны ич унутмакъ.

  Багълама:

Ортюнен,ортюнен

 узакъ ёл тёшене.

Узанып тирене тап коклерге

Биз билемиз пек яхшы,пек яхшы,пек яхшы

Ёл къаиделернинъ элифбесини.

2)

Учьфенер къырмызы козюнен ойнатты.

Раатланъ,сарысыны бекле.

Бизге ешиль тюсю тевсие(совет) берди:

« Огъурлы ёлларынъыз олсун!»

3)

Ишаретлер бизге ярдымджы олсун

Къайда ве не вакъыт кетмеге

Биз эр вакъыт истеймиз низамлы,(воспитан.)

Сагъламлы ве къуванчлы олмакъ.

ОДЖА:

Балалар ,келинъиз бойле вакъиаларны козьден кечирейик:

1.Къызчыкъ топнен ойнай,топ ёлгъа тыгъырып кете.Не япмагъа керек?(Сание топ алып ойнай ве косьтере,Саледин джевап бере)

Саледин:

-О буюклерге ярдым этмесини риджа этмек керек.

2.Кучюк огълан аякъ машнасыны ёлгъа чыкъара.(Эмин я да Эдем косьтере).Догъру япамы о?

Олардан бириси джевап бере:

-14 яшынадже балаларгъа аякъ машнасынен ёлгъа чыкъмагъа ясакъ этиле.

3.Къызчыкъ ёлны ясакъ этильген ерден кече(Сафие косьтере).

Фатиме:

-Олмай!Эсалет айырылгъан кечитлерни къулланмагъа керек.

Эльвиназ:

Ёлда сакът олунъыз!

Ёлны кечмек истесенъиз,

Кечитлерни тапынъыз.

Учьфенер ешиль янса,

Сонъ арекет этинъиз!

Эмине:

Къырмызы олса – токътанъыз,

Ашыкъманъыз пек хавфлы.

Унутманъыз – сокъакътамыз,

Сабыр эткенлер – акъыллы!

Сание:

Сары янса – бираз турып,

Ешильни беклемели,

Ешильде де дикъкъат этип,

Ёлны девам этмели.

Эльмаз:

Ёлгъа чыкъкъан эр бир бала,

Буларны бильмек керек.

Машналар юрьген ёлдан,

Сакът олып кечмек керек!

Оджа сёзи(девам):

Ёл ишаретлернинъ къаидесини бильмеге пек муимдир.Оларны эм балалар,

эм де буюклер бильмек кереклер.Сиз де ,балалар, оларны огренинъиз ве керек ерде къулланмагъа билинъиз.Бойле этип ёлларда олгъан къазалар азлашыр.

Урьметли ана –бабалар !Бизим байрамымызгъа келип яраштыргъанынъыз ичюн чокъ тешеккюрлер бильдирем.Дикъкъат ичюн сагъ олунъыз.

                                        ЛУГЪАТ СЁЗЛЕРИ

Кечит -переход

Ёл – дорога 

Сокъакъ – улица

Ишаретлер – знаки

Къаиделер – правила

Къалдырым – тротуар

Аякъ машна – велосипед

Тёшеме –покрытие

Кенълиги –ширина

Араба – повозка

Арабаджы –ямщик,извозчик

Пияделер – пешеходы

Учьфенер – светофор

Шеэр –город

Кой –село

Девлет – государство

Накълие –транспорт

Тертип – порядок

Къанун – закон

Къадемий –древний,давний

Земаневий –современный

Був машнасы –паромобиль

Месафе –расстояние

Хавфлы –опасный

Дуракъ,токътав –остановка

Муим – важный

Вакъиа – событие,ситуация

Тенбиелиджи,хабер бильдирген ишаретлер –предупреждающие знаки

Ясакъ эткен ишаретлер –запрещающие

Малюмат этиджи ишарет –иформационно-указательные

Эмир эткен ишаретлер – предписывающие

Эсас ишаретлер-знаки приоритета

Хызмет эткен ишаретлер – знаки сервиса

Тевсие этмек – советовать

Тербиесизлик – невоспитанность

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН МАТБУАТ

1.     Интернеттен алынгъан ресимлер ве метинлер.

2.     Русча –къырымтатарджа лугъат / тертип эткен.: Асанов Ш.А.,Усеинов С.М.,Нагаев С.А. –Симферополь: «Къырымдевокъувпеднешир нешрияты»,2010 с. -464с. –Рус ве къырымтатар тиллеринде.

3.     Крымскотатарско – русский словарь/сост.: Усеинов С.М. –Тернополь: «Диалог»,1994г. -395с. - На крымскотатарском языке.

4.     Русско –украинско –крымскотатарский словарь терминов/сост.: С.М.Усеинов,Э.А.Бекиров –Симферополь:АКРО «МААРИФЧИ»,2014г. -520с.- На русско – украинско –крымскотатарском языках.

5.     Правила дорожного движения Российской Федерации с комментариями и иллюстрациями. –Москва: «Атберг»,2016г. – 64с.