Диллениидтер клас тармағы DILLENIIDAE

• 1 слайд

  Диллениидтер клас тармағы
  DILLENIIDAE
  

• 2 слайд

• 3 слайд

  Асқабақтар (тыквенные - Cucurbitaceae) тұқымдасы
  

• 4 слайд

   Асқабақтар тұқымдасының жалпы сипаттамасы
  Асқабақтар тұқымдасына 1 мыңдай түр, 120 туыс жатады.
  Таралуы: тропикалық және субтропикалық аймақтарда кең таралған өсiмдiктер, қоңыржай климатты облыстарда аздап өседi. Түрлерiнiң шыққан жерi Гималайдың шығыс бөлiгi, Азияның Оңтүстiк шығысы және Оңтүстiк Америка.
  Тіршілік формасы: көпшiлiгi өрмелеп, сиректеу ұзын өркендерi арқылы жерге төселiп өсетiн бiржылдық өсiмдiктер. Көп жағайда пальмалардың арасында өседi, сабақтарының сыртын қатты, қалың түктер жауып тұады. Жапырақтары үлкен, бөбешiк жапырақтары болмайды. Жапырақ тақталары жүрек тәрiздi, шеттерi саусақ салалы тiлiмделген, сабаққа кезектесiп орналасады. Қарапайым немесе бұтақталған мұртшалары болады.
  

• 5 слайд

  Дұрыс гүлдi өсiмдiктер. Гүлдерi 5 мүшелi, әдетте дара жынысты болады. Гүлдерi жапырақтың қолтығында бiреуден немесе бiрнешеуден орналасады. Бiр үйлi немесе екi үйлi өсiмдiктер. Гүл серiгi қосарланған, түп жағынан түтiкке қоңырау тәрiздi бiрiккен. Өзара бiрiккен 5 тостағаншасы, 5 күлте жапыракшасы болады, желектерi ашық-сары түстi. Аталық гүлдерiнде 5 аталық болады, олардың төртеуi екеу-екеуден қосарланып бiрiгедi де, бiреуi бос орналасады. Тозаң қабы екi ұялы. Аналық гүлдерiнде гүл серiктерiнен өзара бiрiккен үш аналығы болады. Төменгi жатынды үш ұялы.
  Жемiсi жидек тәрiздi-аскабақ жемiс. Мұндай жемiстердiң үлкен болатындығы сонша, кейде олардың салмағы 100 кг астам болады.
  Сиректеу жемiсi жидек болып келетiн түрлерi де болады (итжүзiм). Тұқымдары көп, эндоспермi жоқ, тұқым жарнағы жалпақ болып келедi. Гүлдерiнiң формуласын былай жазуға болады:
  Аталық гүл: *♂Т(5)К(5)А(2)+(2)+1Ж0;   
  Аналық гүл: ♀*Т(5) К(5) А0 Ж(3)
  
  

• 6 слайд

  Негiзгi туыстарына қияр (огурец – Cucumis), қауын (дыня - Melo), қарбыз (арбуз - Citullus), асқабақ (тыква - Cucurbita) жатады.
  
  

• 7 слайд

  Қияр бұтақталмайтын мұртшалары бар бiржылдық өсiмдiк. Гүл түйiнi цилиндр тәрiздi, тiкенектi түктерi болады. Африка мен Азияда таралған 30-дай түрi бар. Көкөнiстiк өсiмдiк ретiнде екпе қиярды (огурец посевной – Сucumis sativus) өсiредi. Жабайы түрi белгiсiз, қазiргi кезде көптеген аудандастырылған сорттары бар.
  
  

• 8 слайд

  Қауын бiржылдық өсiмдiк. Қоңыржай климатты аудандарда кең таралған 10 түрi бар. Өркендерi жерге төселiп өседi. Гүл түйiнi сопақтау немесе шар тәрiздi келедi, сыртын түктер жауып тұрады.
  Екпе қауынды Орта Азия республикалары мен Казакстанда көптеп өсiредi. Қазақстанда қауынның 22 аудандастырылған сорттары егiледi. Олардың үшеуi: «жергiлiктi әңгелек», «шекер-пәлек»554 және «отызкүндiк» сорттары ерте пiседi. Бұл сорттарда өскiн пайда болған уақыттан алғашқы өнiм жиналғанға дейiн 65-80 күн өтедi (көп жағдайда 70-75 күн).
  Ерте пiсетiн сорттардың жемiстерi ұзақ сақталмайды және тасмалдауға келмейдi. Сондықтан олардың жемiстерiн пiсiсiмен тағам ретiнде пайдаланып отырған жөн. Пiсу уақыты орташа қауындардың 14 сорты аудандастырылған. Олардан алғашқы өнiм 80-95 күнде жиналады (көп жағдайда 85-90 күнде). Кейде пiсу уақыты орташа сорттардың жемiсiнiң толық жетiлуi 100 күнге дейiн созылады. 6 сорты кеш пiсетiн қауындар. Бұлардың жемiстерi 100-115 күнде, кейде одан да кештеу пiседi. Қауынның Қазақстан селекционерлерi шығарған жергiлiктi сортарына мыналар жатады: «Жергiлiктi әңгелек», «Жергiлiктi қара-Гулябы», «Жергiлiктi Сары-Гулябы», «Жергiлiктi торлама».
  
  

• 9 слайд

  Қарбыз туысының 3 түрi бар. Бiржылдық және көпжылдық өсiмдiк. Олар Оңтүстiк Африканың Колахара шөлiнде өседi. Кәдiмгi карбыздың көптеген сорттары себiледi. Қоректiк қарбызды малдарды семiрту мақсатында арнайы өсiредi. Қазақстанда қарбыздың 14 сорты аудандастырылған. Қарбыздың құрамындағы 12% дейiн жеңiл қорытылатын қант бар. Сонымен бiрге қарбызда витамин А, В, С болады. Қарбыздан бал алынады, оның құрамында 65% дейiн қант болады.
  
  

• 10 слайд

  Асқабақтар туысының өкiлдерi бiржылдық немесе көпжылдық шөптектi өсiмдiктер. Туыстың табиғи жағдайда 18 түрi кездеседi, 5 түрi мәдени жағдайда өсiрiледi. Табиғи түрлерi Мексикада, Гватемалада, Гондураста кездеседi. Iрi асқабақ деп аталынатын түрiн ТМД елдерiнiң европалық бөлiгiнiң орталық аудандарында (Украина) және Приморский аймағында өсiредi. Мускатты асқабактың жемiсiнде 13% қант, 16% крахмал, 25% ақуыз (белок) болады. Пiсiп жетiлген тұқымында 52% дейiн май болады. Қазақстанда асқабақтар тұқымдасынан итжүзiмнiң (преступень - Bryonia) үш түрiн, aтпа қиярдың (бешенный огурец - Ecbollium) бiр түрiн оңтүстiк аудандардан кездестiруге болады. Өз атына сәкес атпа қиярдың жемiсiнде қысымның жоғары болуына байланысты, тұқымдарын сыртқа шашады. Тұқымдастың тағы бiр маңызды өкiлi ожау қабақ (горлянка обыкновенная – Lagenaria vuegaris). Ол Қазақстанда тек мәдени жағдайда өсiрiледi.
  
  

• 11 слайд

  Асқабақтар тұқымдасының халық шруашылығындағы маңызы.
  Бiрiншiден қауын, қарбыз, қияр, асқабақтар диетикалық тағамдар. Екiншiден олардың төртеуi де дәрiлк өсiмдiктер. Шикiзат ретiнде осы өсiмдiктердiң жемiстерiнiң етжендi жұмсағы, тұқымы, шырындары пайдаланылады. Олар әртүрлi ауыруларға ем. Әсiресе қарбыздың несiп айдайтын, өттi тазартатын, iштi жүргiзетiн қасиеттерi бар. Осы қасиеттер қауын, қияр, асқабақтан да тбылады. Сонымен бiрге асқабақтың тұқымы iшек құрт ауыруына бiрден-бiр ем. Iшек – қарынның жұмысын жақсартады және зат алмасуды реттейдi.
  Асқабақтар тұқымдасының көпшiлiгiнiң дәнiнде май болады, оны тамаққа да, технекалық мақсаттарда да пайдаланады. Колоцинт және итжүзiм туыстарының түрлерi де дәрiлiк өсiмдiктер болып табылады. Кейбiр түрлерiн сәндiк өсiмдiктер ретiнде өсiредi. Ожау қабақтың жемiсiн ыстық күлге кептiрiп су құятын ыдыс ретiнде пайдаланады.
  
  

• 12 слайд

  Шаршы гүлділер тұқымдасы
  ОРАМЖАПЫРАҚТАР ТҰҚЫМДАСЫ (семейство капустные - Brassicaceae)
  
  

• 13 слайд

  Түрлерiнiң саны 3000 – дай болады. Қазақстанда 79 туысы және 300 – дей  түрi өседi.
  Таралуы: Орамжапырақтар құрлықтардың барлығында, әсiресе қоңыржай және суық климатты аймақтарда кең таралған.  Олар тiптен климаты қатал Арктикада кездеседi.
  Тіршілік формасы: Негiзiнен бiр жылдық, екi жылдық және көп жылдық  шөптесiн өсiмдiктер. Орамжапырақтар насекомдармен айқас тозаңданады. Көпшiлiгiнiң шiрнелiктерi болады және жағымды иiс шығарады.
  

• 14 слайд

  Орамжапырақтар тұқымдасына жататын өсiмдiктердiң барлығына тән ортақ белгiлерi бар.
  Бұл тұқымдасқа жататын өсiмдiктердiң бәрiнiң гүлдерiнiң құрылысы бiрдей, күлте жапырақшалары крест тәрiздi орналасады. Гүлдерiнiң екi шеңбер түзiп орналасқан, 4 тостағанша жапырақшасы, 4 күлте жапырақшасы болады. Аталығы 6 – ау, оның   2 – уi қысқа және 4 – уi ұзын. Аналығы екi бiрiккен жемiсжапырақшасынан тұрады. Сонымен Орамжапырақтар тұқымдасы гүлiнiң формуласын былай көрсете аламыз:
    *♀♂ Т2+2 К4А2+4  Ж(2)
  Гүлшоғыры шашақ немесе сыпыртқы тәрiздi. Жемiстерi бұршаққын немесе бұршаққынша, екi жақтауы арқылы қақырап ашылады. Бұршаққыншаларының ұзындығы енiнен 2 – 3 еседен артық болмайды. Орамжапырақтардың жапырақтары сабаққа кезектесiп орналасады немесе тамырдың мойнына жақын жиналып, жертаған түзедi. Тамыр жүйесi кiндiк тамырлы, кейбiр түрлерi тамыр жемiс түзедi.
  
  

• 15 слайд

  Орамжапырақтар тұқымдасының күзде гүлдейтiн арамшөп ретiнде кең тараған өкiлiне жабайы шомыр (редькая дикая – Raphanus raphanistrum) жатады.
  Бұл өсiмдiктен қос жарнақтылар класына тән белгiлердiң барлығы табылады. Жабайы шомырдың сабағы тiк өсiп, төменгi бөлiгi қалың түктермен қапталады. Жапырағының формасы лира тәрiздi кезектесiп орналасады. Күлте жапырақшаларының түсi сары және құрылысы жағынан капуста гүлдiлер тұқымдасына тән болып келедi. Гүлдерi бiршама үлкен және шашақ гүл шоғырына жиналады. Маусым айында жабайы шомыр егiстiктiң шөп басқан жерлерiнде молынан гүлдейдi. Күзде гүлдеп тұрған өсiмдiктер онша көп болмайды, бiрақ олар алыстан жақсы байқалады.
  
  
  
  

• 16 слайд

  Жабайы шомырдан басқа тұқымдастың аса кең таралған өкiлдерiне кәдiмгi қышабас (сурепка обыкновенная – Barbarea vulgaris), егiстiк қанатжемiс (ярутка полевая - Thlaspi arvense), кәдiмгi жұмыршақ (пастушья сумка обыкновенная – Capsella bursa - pastoris), шығыс мейiрбикесi (свербига восточная - Bunias orientalis), т.б. жатады.
  

• 17 слайд

  
    Кәдiмгi қышабас (сурепка обыкновенная – Barbarea vulgaries) жабайы шомырға ұқсас.
  Қышабастың жағымды иiстi, сары түстi гүлдерi жабайы шомырдың гүлдерiне қарағанда ұсақтау. Қышабастың жемiсi бұршаққын, оның екi жақтауының арасын тiкесiнен бөлiп тұратын пердесi болады. Осы пердеде тұқымдары жетiледi.
  Қышабас – арамшөп. Көкек айының соңында және мамыр айында шалғындарда, жолдың жағасында және егiстiк жерлерде гүлдейдi. Жерге түскен дәндерi күзде өсiп, қысқа сабақты жертаған түзетiн жапырақтар бередi. Келесi жылы көктемде буынаралықтары, ұзын сабақтары жетiлiп өсiмдiк гүлдейдi.
  
  

• 18 слайд

  Кәдiмгi жұмыршақтың (пастушья сумка обыкновенная – Capsella bursa - pastoris) ұсақ ақ гүлдерi болады (24-сурет), жемiстерi қалта тәрiздi үшбұрышты бұршаққыншалар. Жемiсi тез пiсiп жетiледi, әрi жерге түскен дәндерi бiрден өседi. Тұқымынан сол жаздың өзiне тағы да жаңа өсiмдiктер пайда болып жемiс бередi. Бiр жаздың өзiнде кәдiмгi жұмыршақ 3 – 4 ұрпақ бередi. Сондықтан күзде жертаған жапырақтары бар көптеген жас өсiмдiктердi кездестiруге болады.
     Кәдiмгi жұмыршақ мал жүрген жерлерде, қора – қоқыстың айналасына, жолдың бойында және егiстiкте өседi. Сондықтан кәдiмгi жұмыршақ бүкiл жер бетiне түгел дерлiк таралған.
  
  

• 19 слайд

  Орамжапырақтар тұқымдасына төмендегiдей  мәдени өсiмдiктер жатады: орамжапырақ (капуста - Brassica), тарна (брюква - Brassica napobrassica), бақша шомыры (редька огородная – Raphanus sativus), шалғам (редис – Raphanus sativus var. radicula), шалқан (асханалық сорт - репа – Brassica rapa), мал азықтық шалқан (жемшөптiк сорт) (турнипс – Brassica rapa), далалық  қыша (сарептская горчица – Brassica juncea), ақжелке(хрен обыкновенный - Armoraia rusticana) және т.б.
  
  

• 20 слайд

  халық шруашылығындағы маңызы.
  Орамжапырақтарға жататын өсiмдiктер жақсы бал жинайды. Кейбiр орамжапырақтарға жататын өсiмдiктерден тамақа немесе техникалық мақсатта пайдаланылатын май алынады.Май алу мақсатында қышан немесе арыш өсiрiледi
  

• 21 слайд

  Кұлқайырлар тұқымдасы
  Құлқайырлар тұқымдасы
  (семейство мальвовые - Malvaceаe)
  
  

• 22 слайд

  Құлқайырлар тұқымдасына 1600 түр, 85-тей туыс жатады. Қазақстанда табиғи жағдайда 18 түрi (7 туыс) кездеседi.
  Таралуы:Құлқайырлар тұқымдасының өкiлдерi барлық құрлықтарда өседi. Негiзiнен олар тропикалық аудандарда, әсiресе Оңтүстiк Америкада кең таралған.
  Тіршілік формасы:Құлқайырлар тұқымдысының өкiлдерi негiзiнен шөптектi өсiмдiктер. Сиректеу бұталары мен ағаштары да бар. Жапырақтары жай сиректеу күрделi және сабаққа кезектесiп орналасады. Жапырақ тақталары тұтас немесе саусақсалалы тiлiмделген.   Бөбешiк жапырақшалары түсiп қалып отырады.
  Гүлдерi үлкен, жалғыздан, сиректеу топтасып, жапырақтың қолтығында немесе бұтақтарында орналасады. Гүл серiгi қосарланған, 3 тостағанша асты жапырақшасы болады. Өзара бiрiккен 5 тостағанша және бос орналасқан 5 күлте жапырақшалары бар. Аналықтары мен атлықтарының саны көп. Жоғарғы жатынды. Жемiсi қауашақ немесе бiр тұқымды жаңғақшалар.
  Гүлiнiң формуласы: * ♀♂ Т3+(5)К(5) А5+5Ж2-5  немесе  ∞ 
  

• 23 слайд

  Тұқымдастың ең маңызды туысы мақта (хлопчатник - Gossypium).
  

• 24 слайд

  Мақтаның 66-га жуық түрi бар олардың ең маңыздысы және мәдени жағдайға ендiрiлгенi кәдiмгi мақта (хлопчатник мохнатый – Gossypium hirsutum). Шыққан жерi: тропикалық және субтропикалық аймақтар.
  Мақта - жiп иiруге қажеттi талшық беретiн құнды өсiмдiк. Оны Индияның батысында бiздiң эрамыздан 3 мың жылдай бұрын еге бастаған. Жiп иiруге мақтасы - талшығы пайдаланылады, олар дәндерiн тығыз жауып тұрады. Бiр дәнде 7 мыңға дейiн талшық болады. Талшықтары таза клетчаткадан тұрады. Олар бiрклеткалы, ақ немесе сары түстi болады, ұзындығы 60 мм дейiн жетедi. Мақта өсiмдiгi 70—75%-ке дейiн жiп иiруге (мата тоқуға) қажеттi талшық бередi. Дәндерiнен 20-25%-ке дейiн тамақка пайдаланылатын және техникаға қажеттi сапасы жоғары май алынады. Күнжарасында 30%-ке дейiн белок болады, сондықтан да оны малға жем ретiнде бередi. Қозапаясын отынға пайдаланады. Мәдени жағдайда мақтаның 5 түрi себiледi.
  
  

• 25 слайд

  Тұқымдастың басқа туыстарынан талшық алынатын өсiмдiк ретiнде маңыздылары кендiр бөрiтарағы (кенаф – Hibiscus cannabinus) мен теафраст бұйдакендiрi (канатик теофраста – Abutilon theophrasta).
  

• 26 слайд

  Бұл өсiмдiктер ертеден кендiр деген атпен Қытайда, Орта Азияда, Кавказда, Қазақстанда мәдени жағдайда өсiрiледi.
  Кендiрдiң сабағының құрғақ салмағына шаққанда 15-18 % жiп иiруге жарайтын талшық алынады. Талшығы жуан, берiк, бiрақ ол қапшықтар тоқуға "арқан есуге, шпагаттар иiруге ғана жарамды".
  Кендiрдiң тұқымынан 18-20 % дейiн техникалық май алынады. Тұқымының сығымын концентрленген жем ретiнде малға бередi. Тыңайтқыш ретiнде де пайдаланады. Сонымен бiрге кеңдiрдiң талшығынан қағаз жасайды және құрлыс жұмыстарында изоляциялық материал ретiнде пайдаланады.
  Жабайы түрлерi егiстiктiң, әсiресе мақта егiлетiн алқаптың арамшөптерi.
  

• 27 слайд

  Құлқайырлар тұқымдасының маңызды өкiлiнiң бiрi дәрiлiк жалбызтiкен (алтей лекарственный – Althea officinales).
  

• 28 слайд

  Ол биiктiгi 1 м шамасында болатын көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. Маусым айынан қыркүйекке дейiн гүлдейдi. Шалғындарда, өзендердiң жайылмасында, көлдердiң, каналдардың жағалауында өседi. Мәдени жағдайда да өсiрiледi. Дәрiге сүректенбеген тамыры мен шөбiн пайдаланады. Тамырында көмiр сулар, крахмал, каучук тектес заттар, витамин С, илiк заттар тағы басқалар болады. Жапырақтары мен гүлдерiнде жоғарыда аталғандардан басқа эфир майы болады.
  
  

• 29 слайд

  Тұқымдасқа жоғарыда аталған түрлерден басқа дәрiлiк өсiмдiк орман құлқайыры (просвирник лесной – Malva silvestris), сәндiк өсiмдiк, арамшөп мавритан құлқайыры (просвирник мавританский – Malva mauritaniana), сәндiк өсiмдiк, арамшөп Тюринген хатмасы (хатьма тюрингенская – Labaera thuringiana), арамшөп үшқатар бөрiтарақ (гибискус тройчатый – Hibiscus trionum) жатады. Айдаршөп (шток – Роза - Alcea) туысының өкiлдерi Қытай раушаны деген атпен белгiлi. Оның жабайы түрлерiнiң күлте жапырақшаларынан бояу алынады. Мәдени түрлерiн горшоқта өсiрiп жұмыс орындарын көгалдандырады.
  

• 30 слайд

  РАХМЕТ!!!