Аллыӊа уопсай үөрэхтээһин орто оскуолата
Дьиэ кэргэӊӊэ ођођо үлэ үөрүйэхтэрин
иӊэрии
Толордо: Федорова Анна
Евгеньевна,
Аллыӊа орто оскуолатын
алын кылааһын учуутала.
2022 с.
Биһиги
өбүгэлэрбит урукку сылларга араас ыарахаттары көрсөн, о5о төрөтөн, төлкөну
түстээн, илии-атах күүһунэн инникилэрин оӊостон, кэскиллэрин тэринэн тиийэн
кэлбиттэрин бэркэ диэн билэбит. Кинилэр олохторо, үгэс буолан, көлүөнэттэн
көлүөнэ5э бэриллэн, сал5анан бара турар. Төрөппүт уонна учуутал улахан
соруктарынан: эбэлэрбит, эһэлэрбит үтүө үгэстэрин, олорон ааспыт урукку
олохторун, төрөөбут айыл5а5а, үлэђэ тапталы о5о5о иӊэрии. Ол гынан баран о5о5о
ордук сүдү иитээччилэринэн ийэ, а5а, эбээ, эьээ буолаллар.
Үлэм тођоостоођо. Киhини үлэ киhи гыммыта. Элбэх көлүөнэ дьон кыраларыттан үлэ
үөрүйэхтэригэр үөрэнэн, улаатан да баран үлэђэ сыстађас, сатабыллаах буолан
таhаарыылаахтык, ситиhиилээхтик үлэлээн-хамсаан ааспыттара. Ол гынан баран
кэлиңңи кэмңэ ођо үлэђэ сыhыана улам уларыйан оскуоланы бүтэрбит ыччаппыт
үөрэххэ киирбэтэђинэ дьиэђэ бүгэрэ, үлэ көрдүүргэ тиэтэйбэт буолара элбээтэ. Онон ођону
кыра эрдэђиттэн үлэ наадалаађын, үлэhит киhи холобурга сылдьарын, киhи үлэнэн
дьоллонорун өйдөтөр, бэйэтин сааhыгар сөптөөх үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэтээhини
сайыннарыы бириэмэ ирдэбилэ буолла.
Үлэ предметэ: ођону үлэђэ
иитии.
Сыала: үлэђэ
сыстађас, бэйэтин сааhыгар сөп сатабыллардаах, үлэлии үөрүйэх, үлэлиир бађалаах
ођону иитии - бириэмэ ирдэбилэ буоларын бигэргэтии.
Соруктар:
- тустаах литератураны аађыы;
- дьиэ кэргэӊӊэ ођону үлэђэ иитии холобурун ырытыы;
-үлэ опытын тарђатыы.
Туттуллубут ньымалар: аађыы,
кэтээн көрүү, дьоӊӊо сырдатыы.
Гипотеза: өскөтүн ођону кыратыттан көрдөрөн үөрэтэн, боруобалатан,
бэйэ холобурун үтүгүннэрэн араас үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэттэххэ, бу ођо
кыратыттан үлэ наадалаађын, киhини киэргэтэрин өйдүүр, үлэ киhитин ытыктыыр,
бађаран туран үлэђэ көмөлөhөр буола улаатан тахсыа.
Билиӊӊи кэмӊэ
о5ону иитии боппуруоһа ордук сытыытык турар. Туӊ былыргыттан кэлбит үтүө үгэһинэн
о5ону иитэн таһаарарга дьиэ кэргэн эйгэтэ олус улахан оруоллаа5а буолар. Үөрэх
өссө да үөдуйэ, сайда илигинэ о5ону итэ5эл, бэйэ-бэйэ5э уонна айыл5а5а сыһыан,
улэ, иитэн таһаарарга улахан суолталаахтара.
О5о олох кыра
сааһыгар өйө-санаата, майгыта-сигилитэ оло5уран барар. Кини хас улаатан истэ5ин
аайы билиэн-көрүөн ба5арар санаата кэӊиир. Бу кыратыгар иӊэриммит
хаачыстыбалара салгыы олоххо быьаарынарыгар суолталаахтар.
Хас биирдии
дьиэ кэргэн бэйэтин о5отугар араас иитии ньыматын туьанар. Ол гынан баран
саамай ордук ньыманан –о5ону улэнэн иитии буолара саарбађа
суох.
Ођону кыра
сааhыттан үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэтэргэ сахалар көрдөрөн үөрэтиини киэңник
тутталлара. Ол түмүгэр ођо кыра сааhыттан үлэни интэриэhиргии, үлэлиир дьону
ытыктыы үөрэнэрэ. Үлэлиир кэмңэ бэйэ бэйэђэ сыhыан: өйдөhүү, көмөлөсүhүү,
эппиэтинэстээх буолуу, үлэни тиhэђэр тиэрдии, тулуурдаах, дьулуурдаах буолуу
хаачыстыбаларын иңэринэрэ. Үлэлээх буолуу, үлэ үөрүйэхтэрин иңэринии
олоххо бигэ туруктаах буолуу мэктиэтэ буоларын өйдүү улаатара.
Ођо улаатан
истэђин ахсын кини дьиэтигэр толорор эбээhинэстэрэ эмиэ кэңээн иhэллэрэ. Кыыс
ођону ийэтэ батыhыннара сылдьан дьиэ үлэтигэр үөрэтэрэ, ас астыырга, таңас
сууйарга, таңастан, түүлээхтэн иистэнэргэ эмиэ бастакы уруоктары ийэтиттэн
ылара.
Уол ођо ыал
ађата, дурда-хахха, булааччы-талааччы буолуохтаађын уол ођођо ађата батыhыннара
сылдьан үөрэтэрэ. Кыра эрдэђинэ бэлэм маhы киллэрэн, уу тасыhан ађатыгар
илии-атах буолара. Улам улааттађын ахсын бултуурга, балыктыырга, айылђађа
сылдьыы сиэригэр-туомугар, дьиэ таhынаађы үлэђэ сыстан араас олоххо наадалаах
сатабыллары, үөрүйэхтэри ађатыттан ылара.
Ођону кыратык
киhиргэтэн, кыра да ситиhиитин хайђаан, аймахтарыгар кэпсээн тэптэрэн
биэрэллэрэ. Үлэђэ үөрэтиигэ, иитиигэ норуот айбыт бэргэн этиилэрэ, өс
хоhоонноро эмиэ улахан суолталаахтара. Онон сахалар былыр былыргыттан уhуйаан,
бэйэ холобура, тэптэрии, хайђааhын көмөтүнэн ођолору кыра саастарыттан үлэ
үөрүйэхтэригэр, сатабылларыгар үөрэтэн, иитэн үлэhит дьон гынан таhаараллара.
Аллыҥа нэһилиэгэр 7 оҕолоох эдэр дьиэ
кэргэн олорор. Ол – Осиповтар дьиэ кэргэннэрэ. 5 уол, 2 кыыс оҕолордоохтор,
улаханнара Арсул 5 кылаас үөрэнээччитэ, Сандал – 3 кылааска, Тускул – 1
кылааска үөрэнэллэр. 2 ођо - уһуйаан иитиллээччилэрэ. Саамай кыралара дьиэђэ
олорор. Ыал аҕа баһылыга Сулус Александрович – социальнай үлэһит, 31 саастаах,
ыал ийэтэ – Арина Сергеевна, Аллыҥатааҕы «Почта России» үлэһитэ (билигин кыра
ођотун көрөн олорор), сааһа – 29. Ариналаах Сулус 2010 сыл ахсынньы 10 күнүгэр ыал
буолбуттара. ХИФУ ПИ «Информатика и вычислительная техника» салаатын кэтэхтэн
үөрэнэн бүтэрбиттэрэ.
Эдэр дьиэ кэргэн бэйэлэрэ дохуоттаах
буолаары, оҕолорун сибиэһэй этинэн, үрүҥ аһынан аһатаары кэтэх хаһаайыстыба
тэриммиттэрэ. Билигин кинилэр хаһаайыстыбаларыгар 7 төбө сүөһү, 1 сибиинньэ, 3
хоруолук, 2 биэ, 2 убаһа, 1 кулунчук иитэллэр.
Үлэ киһини киэргэтэр диэн өс
хоһоонунан салайтаран Осиповтар оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэ араас көрүҥэр
сыһыаран иитэллэр. Ол курдук дьиэ ис-тас үлэтэ, сайын от үлэтигэр, саас -
саһааҥҥа, кыһын хаар күрдьүүтэ, таһыыта, кэтэх хаһаайыстыба үлэтэ барыта оҕолор
илиилэрин иһинэн ааһар.
Сулус Александрович эр киһи сиэринэн
бултуурун, балыктыырын сөбүлүүр. Ону таһынан кыралаан уһанар, сыбааркалыыр. Бу
сатабылларыгар уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн уһуйар. Осиповтар 2018 сыллаахха
саҥа дьиэ туттан киирбиттэрэ.
Ийэлэрэ Арина Сергеевна иллэҥ кэмигэр
иистэнэр, улахан дьиэ кэргэнин минньигэс аьынан күндүлүүр, сайын оҕуруот аһын
арааһын үүннэрэр, оҕолоругар үөрэхтэригэр көмөлөһөр, билии киэҥ аартыгар
такайар.
Осиповтар оскуолаҕа, уһуйааҥҥа
ыытыллар тэрээһиннэргэ бэйэлэрин кыахтарынан өрүү көхтөөхтүк кытталлар,
нэһилиэк сайдыытыгар сэмэй кылааттарын киллэрэллэр.
Ити курдук кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ
эриллибит кырачаан Осиповтар киһи бэрдэ буолан тахсыахтара диэн эрэнэбит. Үлэ
киһини киэргэтэр. Арина, Сулус Осиповтар оҕолоругар мэлдьи үтүө холобур эрэ
буолалларыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр чөл туругу, дьолу, доруобуйаны,
ситиһиини баҕарабыт.
Туһаныллыбыт литература:
1.«Эн дьолун о5о» В.И.Николаев 2012с
2. «Дьиэ кэргэн-омук биһигэ» К.Чиряев 1994
3. Осиповтар дьиэтээђи альбомнарыттан
хаартыскалар, видеолар.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.