Доклад для научно-практической конференции "Хэгъэгу зэошхом иджэрпэджэжь"

Хэгъэгу  Зэошхом  хъишъэу  пылъым  игугъу  пш1ыщтмэ – ар гъунэнчъ. Ау зэошхом  инэк1убгъохэм п1ун –гъэсэныгъэм мэхьанэшхо ащыря1эу щыт.    А нэк1убгъохэм зэу къахэбгъэщмэ хъущт тхак1охэмрэ усак1охэмрэ тек1оныгъэм  икъэгъэблэгъэнк1э 1ахьыш1оу халъхьагъэр. Тхак1охэр лэжьак1охэм рабочхэм аготэу нэмыц техак1охэм,  апсэ емыблэжьыхэу,  апэуцущтыгъэх якъарыук1и яакъылк1и. Ахэмэ якъэлэмыпэ къыч1эк1ыгъэ тхыгъэхэм ц1ыфхэм агу зыкъыригъэ1этыщтыгъ, бэнэным фищэщтыгъэх, апсэ емыблэжьэу пыим пигъэуцущтыгъэх  яхэгъэгу гупсэ паек1э.  Тэ тиадыгэ тхак1охэри ахэмэ ясатыр хэтыгъэх. Нэбгырэ 22 рэ тиадыгэ тхак1оу  Зэошхом хэлэжьагъэх. Ахэр Пэрэныкъо Мурат,  Лъэустэн Юсыф, Кэстэнэ Дмитрий, Еутых Аскэр,    Андырхъое Хъусен. Мы зыц1э къес1уагъэхэр а лъэхъаным литературэм ч1ып1э гъэнэфагъэ щыря1эу щытыгъэх. Ау к1элак1эхэу зикъэлэмыпэ апэрэ тхылъхэр, усэхэр къызч1эк1ыгъэ  тхак1охэри а зэошхом пэ1ууцуагъэх. Ахэр: Андырхъое Хъ, Кобл Б., Жэнэ Къ., Нак1э Шъ,Яхъул1э С., Хьэдэгъэл1э А. Уджыхъу Хъ, Уджыхъу А., Тыгъужъ Д. .  Шъхьаплъэкъо Хь., Шэуджэн А., Джэнчэтэ М., Бахъукъо Е.,

 Тиадыгэ литературэ ч1энэгъэшхохэр ыш1ыгъэх тиныбжьык1э тхак1охэу Андырхъое Хъусен, Тыгъужъ Дышъэк1, Уджыхъу Алджэрые, Уджыхъу Хъалидэ л1ыхъужъыгъэ зэрахьэхэзэ зэфэхыхэм.Андырхъое Хъусен  л1ыгъэу зэрихьагъэр адыгэ лъэпкъым имызакъоу ц1ыф зэфэшъхьафэу  тихэгъэгушхо исыгъэхэм ятарихъ дышъэ хьарыфк1э ыц1э хатхагъ. Совет хэгъэгушхом итхак1охэм апэу Советскэ Союзым и Л1ыхъужъ щытхъуц1э лъап1эр къыфаусыгъ адыгэ хэку ик1элэ п1угъэу  Андырхъое Хъусенэ. Ыпсэ ихэгъэгу пае зегъэт1ылъым илъэс т1ок1 ны1эп ыныбжьыгъэр Андырхъуаем. Зыфэхыгъэ уж къыхаутыжьыгъэх Хъусенэ ирассказ к1эк1хэу «Девушка Галя», «Смерть партизана», «Связисты» зыфи1охэрэр.  Зэо ужым илъэс заулэ теш1агъэу Андырхъое Хъусен иусэхэр зырызэу ыугъоижьызэ Жэнэ Къырымызэ усэхэр зыдэт тхылъ  Адыгэ тхылъ тедзап1эм къыдаригъэгъэк1ыгъ. Жэнэ Къырымызэрэ Андырхъое Хъусенэрэ зэныбджэгъуш1оу щытыгъэх.  Заор къежьэным ыпэк1э, к1элэегъэджэ институтым  щеджэзэ адыгэ литературэм  мэкъак1эу къыхэуцо Къырымызи. Итворчествэ зиушъомбгъунэу игъо имыфэзэ заор къежьагъ. Жэнэ Къырымызэ бэрэ емыгупшысэу заом 1ухьагъ. Ащ икъэлэм ыгъэт1ылъыгъэп. 1ашэмрэ къэлэмымрэ зыди1ыгъэу нэмыц техак1ом пэуцущтыгъ тхэк1о ныбжьык1эр. Жэнэ Къырымызэ танкистэу щытыгъ заом хэтыфэ.Заом зэрэ1утэу тхэщтыгъ Жанэр.  Зэо маш1ом  ц1ыфхэм къафихьырэ къиныгъохэр, тхьамык1агъохэр , советскэ ц1ыфхэм япсэемыблэжьыгъэ къыщигъэлъагъощтыгъэх иусэхэм .«Гвардейцэхэр» зыфи1орэ усэм гвардейцэхэр зэол1 пхъашэу, пыир къэмыхъыежьынэу зэрэхагъафэрэр къыщегъэлъагъо. А усэр зэуап1эм къыфаригъэхыгъагъ ык1и 1943 илъэсым хэку  гъэзетэм къыщыхаутыгъагъ. Жанэм иписьмэу фронтым къик1ыгъэр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим » къыщыхауты 1943 илъэсым« Сэ танкистэу фронтым сы1ут , нэмыцмэ сау1агъ, ау сафэук1ыгъэп: нэмыцмэ сязэонэу джыдэдэм частым сэк1ожьы, Лъэу ск1этыр  сыгу фекъуфэ , к1уач1эу си1эм с1э сегъэ1этыфэ , тек1оныгъэм сыфэбэнэщт..»  Усэхэу «Фронтым к1орэ тхылъ» (1943), «Танк», «Тиштык папц1» (1944) къыщыхеутых хэку гъэзетым. Ежь къинэу зыпхырык1ыгъэхэр къыщегъэлъагъох зэо усэу ытхыгъэхэм ащыщхэм. Ахэр: « Письмит1у» (1942), «Пэ1ухъо фыжь»(1943), «Ным фак1о» (1943) «Андырхъое Хъусен» (1945).  Усэу «Ным фак1о»  зыфи1орэм гупшысэ шъхьа1эу пхырыщыгъэр ным илъфыгъэ псэемыблэжь ш1улъэгъоу, фэбагъэу  фыри1эр.  «Пэ1ухъо фыжь» зыфи1орэ усэм къыщырегъэлъэгъук1ы медсестрахэр яфэбэныгъэк1э ягук1эгъуныгъэк1э зэрэзэтырагъэуцожьыхэрэр зэол1хэу у1агъэхэр зытелъыхэр.

 1944 рэ илъэсым у1эгъэ хьылъэ телъэу заом къыхэк1ынэу хъугъэ Жэнэ Къырымызэ. Зэо мэш1уаем хэмытыгъэми къэлэмымрэ игущы1эрэ и1ашэу апэуцущтыгъ  Къырымызэ нэмыц техак1омэ. Ащ иусэхэр  тиц1ыфхэм, тихэгъэгу итек1оныгъэ фэгъэхьыгъэхэу, игущы1эр мэш1уащэм ипэш1эу тхэщтыгъ тхэк1о к1элак1эр. Жэнэ Къырымызэ итворчествэ нахь зызиушъомбгъугъэр зэоуж илъэсхэр ары. Опсэуфэ Жэнэ Къырымызэ тиц1ыф жъугъэхэми, сабыйхэми итхыгъэхэр афигъэхьыгъ, афигъэшъошагъ.

Заом 1утыгъэ тхак1охэм тарыгущы1э зыхъук1э игугъу къэтмыш1ын тлъэк1ыщтэп Лъэустэн Юсыфи. 1934-рэ илъэсым Лъэустэн Юсыф гъэзетэу «Колхоз быракъ» зыфиIорэм иредакцие Iоф щишIэнэу регъажьэ. Джа лъэхъаным къыщегъэжьагъэу журналист сэнэхьатым ишъэфхэр къызэрэгурыIорэр къэлъа­гъо. Гъэзет IофшIэным Юсыф псынкIагъэ къыхилъхьагъ, зэ­хъокIыныгъэ инэу хэкум щы­хъурэ пстэумэ ащыгъозэ шъыпкъэ ышIыгъ. Усэхэр, очеркхэр, статьяхэр мымакIэу гъэзет нэ­кIубгъохэм къарегъахьэх, альманахэу «Тихахъу» зыфиIорэм къыщыхеутых. Лъэустэным иапэрэ художественнэ-публи­цистическэ очеркхэр зыфэгъэ­хьыгъагъэхэр хэкум ихъугъэ-шIагъэхэр, гъэсэныгъэ ягъэгъо­тыгъэныр, нэшэнэжъхэу лъахъэ атезылъхьэщтыгъэхэр ахэгъэзыжьыгъэнхэр, коллективиза­цием фэбэнэгъэныр арыгъэх («ШIуфэс тхылъ», «Тхылъ­еджапIэм ихъишъ», «Насыпыр къэкIуагъ»,нэмы­кIы­хэри).

Хэгъэгу литературэм зэрэ­псаоу уеплъымэ адыгэ литературэми зэо илъэсхэм лъэ­гапIэ ащештэ. ЦIыфхэр пыим пэуцужьынхэу мэкъэ IэтыгъэкIэ уяджэн къодыер икъущтыгъэп, джэмакъэ пэпчъ ежь апкъырык1эу, гушхуагъэрэ пытагъэрэ къахилъхьэу зэхягъэшIэгъэн фэягъэ. Ар къыздэхъугъэхэм ащыщ Лъэустэн Юсыфи.  Заом илъэхъан и1аши иакъыли зэфэдэу хэгъэгум икъэухъумэн, тек1оныгъэр къыдэхыгъэным афигъэ1орыш1агъ. ТхэкIоу зэрэщытыгъэм  имызакъоу заом ибатальон комиссарэу, красноармейскэ гъэзетым иинструктор-корреспондентэу Iоф зэришIагъэм яшIуагъэкIэ, ыIо­рэм мэхьанэ купк1эу и1эр цIыфхэм алъигъэIэсынхэ ылъэкIы­щтыгъ. АщкIэ щысэх  рассказэу, очеркхэу, зари­совкэхэу, репортажэу зэо илъэс­хэм ытхыгъэхэр.(«Народым ыкъу» (1942), «Губгъом щылажьэрэри текIоныгъэм фэбанэ» (1942), «Это и есть сол­датская слава» (1944), «Дружба» (1943),«По дорогам наступления» (1944), «Сердца двух» , «В освобожденном Севастополе»  «Изверги» нэмыкIхэри .

Очерк, рассказ закъоп Лъэустэн Ю. зэошхом итемэ къызщи1этырэр. Лъэпкъ ини лъэпкъ ц1ык1уи зэкъоуцохи а Зэошхом нэмыц техак1ом пэуцужьыгъэх. А илъэс къинхэм яхэгъэгуи шъхьыдж ич1ыгу гупси пыим щаухъумагъ. А Зэошхом ихъишъэ сабыеу къытк1эхъухьэрэмэ алъызгъэ1эсыщтымэ ащыщ Лъэустэн Ю. ироманхэу «Къушъхьэр къэнэфы», «Насып нал» зыфи1охэрэр.Мы романит1ум азыфагу илъэс 40 фэдиз дэфагъ ау уахътэу къагъэлъагъорэр зы. Ц1ыфэу хэтхэмк1и зэпэблагъэу щытых. Заом  тхьамык1агъэу къафихьыгъэр джыри ащыгъупшагъэп. Тек1оныгъэр къыдэзыхи къэк1ожьыгъэхэр нахь мак1э мэхъу зэпытых. Арышъ Лъэустэным ироманык1э хэт геройхэм тинэ1уасэу къытщэхъухэми ,тш1огъэш1эгъонэу теджэ. Тищы1ак1э мыхъо-мыш1эу хэхъухьагъэхэм, ц1ыф хыем зэфэнчъагъэу зэрэдэзек1ощтыгъэхэм япхыгъэ нравственнэ . психологическэ 1офыгъэхэр романым къыще1этых.                                                                                 Лъэустэн Юсыф адыгэ ли­те­ратурэм лъэпсэ пытэ, егъэ­жьэ­пIэшIу фэзышIыгъэ, псэ хэзылъхьэгъэ тхакIохэм ащыщ. Итхыгъэ пэпчъ зэрылъ жанрэм хахъо зэрэригъэшIыгъэм, игерой шIулъэгъу зэрэфыриIэм, ытхырэм ыгурэ ыпсэрэ ахэлъэу , зэрафэшъыпкъэм уехъырэхъышэрэп. Лъэустэн Юсыф итхыгъэхэр, игущыIэхэр къэIогъэ къодыеу щытхэп, акIоцIилъхьэрэ мэхьанэмрэ зыфэлэжьэрэ идеемрэ ышъхьэкIэ зэрафэшъып­къэм осэшхо фыуагъэшIы, ямэхьани къемыIыхыгъэу тызэплъэ­кIыжьмэ щыIэкIэ-псэукIэу зыхэтыгъэхэр непэрэми къетпхынэу гъогупэхэр къыхэтэгъэ­щы.Ары кIуачIэ зиIэ тхыгъэу лIэшIэгъумэ къапхырыкIырэр зэрэщытын фаер, тхакIом ыцIэ щызыгъэIэщтыр.

Хэтмыгъэунэфык1ын тлъэк1ыщтэп  Хьэдэгъэл1э Аскэри. Хьэдэгъал1эм лирическэ усэу мак1эп ытхыгъэр. А усэхэм темэ зэмыл1эужыгъуабэ къа1эты, щы1эныгъэмилъэныкъуабэхэм ямэхьанэ къахэ1ук1ы: мамыр щы1ак1эр, ц1ыфхэм язэкъошныгъ. Отечественнэ Зэошхор ык1и ц1ыфхэм япсэемыблэжьыныгъ. Зэо илъэсхэм уахътэ щымы1агъэми, Хьадэгъал1эм мак1эп усэу ытхыгъэр. А усэхэм тхак1ом къыщегъэлъагъох тиц1ыфхэм л1ыгъэу щызэрахьагъэр, къинэу ахэмэ ак1эхэк1ыгъэр, тек1оныгъэм ахэр зэрэфэбанэщтыгъэхэр. Зэо илъэсхэм Аскэр усэ пчъагъэ ытхыгъ: «Ныбжьырэ щытхъур оуй, Хъусен!»(1942) «Лъэмыдж» (1943) «Зэо гъогу» (1945), поэмэу «Джэнэт лъыхъухэр» нэмык1хэри. Мы тхыгъэхэм зэк1эм тидзэк1ол1хэм къиныбэхэр зэпачызэ тек1оныгъэм зэрэфэбанэщтыгъэхэр, зэрэфак1ощтыгъэхэр къащегъэлъагъо.

Зэо илъэсхэм л1ыхъужъныгъэу тиц1ыфхэм щызэрахьагъэр , псэемыблэжь банэу пыим раш1ыл1агъэр къэзы1отэрэ усэ пчъагъэ ытхыгъэхэх зэоуж илъэсхэм  Хьэдэгъэл1э А. «Штыкк1э к1этхэжьыгъэр», «Псэемыблэжь», «Солдат котелок», «Заом тыфаеп». Ык1и нэмык1хэр.

 Мы непэ зигугъу тш1ыгъэ тхыгъэхэр  еджап1э программэм хэхьагъэхэу ятэгъаш1э тик1элэеджак1омэ. Заом къинэу тиц1ыфмэ  алъэгъугъэр,  къафа1уатэзэ атхыгъэу щымытэу, ежь тхак1эхэр а къиным зэрэпхырык1ыгъэхэр ятхыгъэхэмк1э  ягурыдгъа1озэ тик1элэеджак1омэ алъытэгъэ1эсы заом ихъишъэ.

Краткое описание документа:

Статья на родном ( адыгейском) языке. В статье рассказывается о творчестве адыгейских писателей и поэтов в период ВОВ. Говорится о том, какое воспитательное значение имеют эти произведения. Так же в статье рассказывается о подвиге писателей и поэтом во время ВОВ.