Доклад "Дойду ахтыл5аннаах, алаас ааттаах"

         Мэҥэ-Хаҥалас үөрэҕин управленията

МБОУ “С.З.Борисов аатынан Тыыллыма орто оскуолата»

        «Дойду ахтыл5аннаах,алаас ааттаах»

( Улуу дьон олохторун холобуругар оло5уран «Сардаҥа»драматическай куруһуок нөҥүө иитии-үөрэтии дьарыга )

                                  доклад

                                                                                  Суруйда:Эбии  үөрэхтээьин иитээччитэ, 

“Сардаҥа”драматическай куруһуок                                           

салайааччыта Чичахова Елена Василевна

                                        Ломтука 2016 сыл                         

Оҕо саас,аан маҥнай сайдарыгар,мин санаабар,төрөөбүт сир, тулалыыр эйгэ улахан оруолу ылар.

      Төрөөбүт дойду-кимиэхэ барытыгар,төһө да үөрэҕиттэн үөрэҕэ суоҕуттан,ханна да сылдьарыттан,олороруттан тутулуга суох,наьаа ахтылҕаннаах уонна күндү буолар.

ОҔону иитэр-үөрэтэр киьи өйдөөн-дьүүлээн көрдөххө төрөөбүт-үөскээбит нэьилиэкпит историятыттан,онно үөскээн-төрөөн, олорон ааспыт уонна билигин олорор,үлэлии сылдьар Сүдү,Улуу дьоннорбут тустарынан үчүгэйдик билбэт эбиппит.Оччоҕо оҕолорбут хайдах өйдөбүллээх иитиллэн тахсыахтарай?Бу боппуруос миигин ордук долгутан,уьун-киэҥ санааҕа киллэрэн,үлэбэр төрүөт буолбута.

        Төрөөбүт дойду,түөлбэ чулуу дьонун холобуругар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ куруьуок сыала-соруга:

    -нэһилиэк историятын билии,үөрэтии

   -Киһи Саха саарына буолбут холобурун, дьарык ситимигэр киллэрии

   -кыраттан саҕалаан,уһаан иһэр кэрчиктэри өйгө үөрэтии,ырытыы

  -Дьиҥ өйтөн-сүрэхтэн тахсар санааны сааһылаан,истээччигэ итэҕэтэрдии,уустаан-ураннаан кэпсиир дьоҕуру сайыннарыы

 -патриотизм-бэриниилээх,Ийэ дойдуну көмүскүүр тыыныгар иитии

 -оҕоҕо удьуор тыынын,киһи -аймах олоҕун тыынын, олохсутуу.

    Историяттан кыратык ахтан ыллахха 1822с.Бастакы Тыыллыма нэһилиэгэ диэн баар буолбут.Бэйэтэ туспа баай историялаах,араас көлүөнэ дьон төрөөн-үөскээн,улэлээн,олорон ааспыт сирдэрэ буолар.Нэһилиэккэ сис баайынан,Саха сиригэр биир биллэр киһитэ,Никифоров Василий Сергеевич-Манньыаттаах буолар.Уола Гаврил Васильевич бастакы гильдиялаах  атыыһыт 1916с. “Аһыыкайга”бэйэтин дьиэтигэр оскуола астаран,тулаайах,кыаммат дьон оҕолорун үөрэтэн нэһилиэк оҕолоруттан республикаҕа уонна улууска биллэр үлэһиттэр,салайааччылар үүнэн тахсыбыттара.Холобура:Борисов Семен Захарович,Васильев Николай Гаврильевич,Васильев Роман Гаврильевич,Заболоцкай Климент Дмитриевич,Капитонов Афанасий Васильевич,Степанов Афанасий Филиппович о.д.а.Көстөрүн курдук,биһиги нэһилиэкпит Манньыаттаахтары кытта силлибэт силистээх,быстыбат остуоруйалаах.Манна олоҕуран драматург В.Васильев-Харысхал суруйуутугар “Эргиллиэм хайаан да...”  (роман-пьеса)бастакы чааһын(атыыһыттар кэпсэтиилэрин)уолаттарга кэпсэттэрэн,ырыттаран,толкуйдатан туруорбутум.(2007.,2008сс.) Онтон салгыы атын үлэлэр тахсан истилэр.Аан дойду наукатыгар сахатын норуотун ааттаппыт, Россия наукаларын Академиятын академига,ирбэт тоҥноох Сахабыт сиригэр наука модун ситиһиилэрин олоххо киллэриигэ дьулуһан үлэлээбит,киэн туттар биир дойдулаахпытыгар Владимир Петрович Ларионовка аналлаах”Тапталлаах дьоннорум дорооболорун» Володя Москва куоракка «Ленин уонна Үлэ Кыһыл знамята”орденнаах Николай Эрнестович Бауман аатынан үрдүкү техническай училищеҕа үөрэнэ сылдьан,төрөөбүт дойдутугар төрөппүттэригэр,дьонугар-сэргэтигэр суруйбут суруктарынан- дьүһүйүү(“Туос мааскы»улуустаа5ы театральнай көрүүгэ «Гран – при» 2009с.)

   -С.Данилов”Олоҥхо оҕото”литературнай композиция(Боотур из Ломтуки 2010-2012г.)

 -Раиса Егорова суруйуутугар «Төлкө төрдө»-айымньы(57-с культура уонна спорт эстафетатыгар «Уруйдан Улуу Олоҥхо,Манчаары дойдутугар!»-лауреат 2013с.)

Владимир Петрович төрөөбүт норуотун тыынын күүскэ иҥэриммит,кинилиин өрүү бииргэ буолбут,кини туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьыбыт,туруулаһан элбэҕи оҥорбут,улахан куттаах,уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ,сылаас дууһалаах,истиҥ аһаҕас сүрэхтээх,майгылаах, көстөр дьүһүннүүн Кэрэ, дьиҥнээх Улуу киһи этэ. (В.П.Ларионов ст.131ссылка).

       Бөдөҥ государственнай деятель өр сыл Саха сирин салайан олорбут,(19 сыл) биир дойдулаахпыт Семен Захарович Борисов олоҕуттан “О5о сааҺын лоскуйдара”инсценировка 2011 сыл икки варианынан дьон дьүүлүгэр тахсыбыта.

   Онтон билигин үлэлии сылдьар дьоннортон:Попова Галина Семеновна-Санаайа этнопедагог,культуролог,к.п.н.,ХИФУ профессор,оскуола научнай салайааччыта Санаайа о5о сааьа “Улуу То5ойго»ааспыта бу туьунан «Айылгы»айымньы турбута.(“Синяя птица”республиканскай фестивальга –лауреат 2010с.)

О5о кутун туппут, 8 кинигэ автора, РФ суруйааччыларын союһун чилиэнэ,поэт,оҕо суруйааччыта Константин Ильич Сосин айымньыларынан:

 -Сырдык санаа ута5а –инсценировка.

-“О5о куттаах буолуохха”-туруоруу,

-“Хаачыал-маачыал”-уус-уран аа5ыы сценка та5ыстылар.

Бу турбут айымньыларга үксүн уолаттар “оонньоон» кыттыбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох.

      Сүдү дьон ситиһиитэ, нэһилиэк дьонун-сэргэтин санаатын кынаттаабыта,үөрэххэ-сырдыкка тардыһыыта күүһүрбүтэ.Оҕо маннык быһыы-майгы дьиҥ олоххо буоларын итэҕэйэн,толкуйдуурун ситиһэр түгэннэрин таба тайаныы улахан суолталаах.Дьиҥ олох түгэннэригэр сыһыаран, оҕо өйгө ойуулаан көрүүнэн уус-уран айымньыны тургэнник,дөбөҥнүк ылсыһар.Айымньыны билсиһиигэ:

 -ырытыы өйгө биирдиилээн хартыыналарынан,мэтириэттэринэн ойууланар.

 -өйгө оҥорон көрүү улам тыыннанан,ситэн-хотон барар.

 -тыыннаах образтарынан барар.

       Оҕо уус-ураннык ааҕарыгар көрөрүн кэпсиир буолан,тыла истээччигэ ордук тиийимтиэ.Айымньыны иэйэн, ылынан,бэйэтэ билбит-көрбүт олоҕун эйгэтигэр киллэрэн,истээччини (көрөөччүнү) кэпсииринэн долгутар,ылыннарар кыахтанар.

   Түмүккэ:Педагог бу ньыманан өссө кэҥэтэн,аттаран туһаныан сөп дии саныыбын.Холобура академик Ларионов В.П.,государственнай салайааччылар Борисов С.З.,Васильев Р.Г.,народнай ,самодеятельнай композитар Алексеев А.М.,график-худуоһунньук Васильев В.Р.,олорбут олохторун,үлэлэрин...

         Маннык үлэ сүрүн суолтата туохханый?

1.Педагог теманы быһаарыыта (нэһилиэк олоҕуттан) оҕолор өйдөрүгэр ордук тиийимтиэ, тэтимнээх буолар.

2.Оҕо айымнньылаахтык ааҕар,саҥарар,толкуйдуур,айар дьоҕура сайдыытын көҥүлүүр,сайдар.

3.Оҕо “оонньообут оруолун»умнубакка өйдүү сылдьар дьоҕурун,кыаҕын сайыннарар.

4.Сүдү дьон олохторун холобур, идеал оҥостон, кинилэр курдук буолуохтарын баҕа санаалара күүһүрэр.

5.Дьону-сэргэни ытыктыыр, хантан хааннааҕын,кимтэн кииннээҕин билинэр киьи буолуута.

         Дьарыкка сылдьыбыт, үөрэппит, билбит билиилэрэ олоххо туһалаах, киэҥ көрүүлээх КИҺИ киһитэ буоллуннар.

          КИҺИЛЭЭХ буолуох тустаахпыт.

                     Туһаныллыбыт литература

1.Апросимова Н.П. Владимир Петрович    Ларионов.Статьи,выступления,интервью,воспоминания- ООО “Интрейд” 2006г.

2.Апросимова Н.П. Тапталлаах дьоннорум,дорооболоруҥ.Письма Володи Ларионова-Новосибирск.2008г.

3.Ларионова Л.Ф.,Егорова Р.З.Дойдубут   Тыыллыма дьонноро.Дьокуускай 2004с.

4.Поликарпова Е.М.Хоһоонноохтук ааҕыы .Дьокуускай 1992с.

5.Попова Г.С.- Санаайа.Киьитийии сэһэнэ.Дьокуускай 2006с.

6.Попова Г.С.- Санаайа.Ис хоһоон.Дьокуускай 2004с.