ХАЛЬМГ ТЕЕГИН ДУУЧ
Көк теегин бальчгнь
Көлим көкҗ зована,
Күүнд заргддг намаг
Көөрк гидгнь яһсмб?
Эн дөрвн мөр үг – «Хөөчин дууна» эклц. Энүг бичснь Эрнҗәнә Константин, хальмг бичәч.
Эн цөөкн үгәр бичәч баһ насндан үзсн зовлӊ, келнә билгиннь нег өвәрц, ончта темдг хойр үзүлҗәнә. Эрнҗәнә Константин уйн-баһ наснасн авн, угатя болсн учрар, баячуд кедҗ, ээмдән бүтн хувцн уга, элкндән цацх хот уга, гейүрн дуулад, даархднь даарад, халхднь халад, кеер хонад, кец дерләд, күүнә малын ард йовҗ, шүүс-шимәрн байна зөөрин өслт теткҗ өссн болдг; эн дөрвн шүлгт олн дуулдг дуудин айс соӊсгдна. Тигәд иигҗ Эрнҗәнә Константинә кесг олн шүлгүдт эн хойр өвәрц орлцна. Бичәч бийнь күч-көлсчнр дундас һарч өссндән теднә кезәӊк цагин зовлӊ-җирһл меддгтән, теднә сә хәәгчнь болҗ, шин җирһлүр дуудҗ олна төлә гүҗрнә. Цуг эн олн-зүсн дуудвран олна айсар дуулна.
Хальмг Таӊһчд нернь туурсн бичәчнрин негнь Эрнҗәнә Константин болдмн.
Һашудҗ уульсна өрин һам бүрлдәм һалта үгәрн урмд, сүрә өгч, җивр урһаҗ, өнчн-өвүд эврә билгәрн болн бәәдләрн болн бәәдл-җирһләрн үлгүр болҗ бәәснь лавта.
Эрнҗәнә Константин эгл хар күүнә өрк-бүлд Баһ Чонса нутгт 1912 җил мөрн сарин 10-ла төрсмн, аӊхун бичкнәсн авн альк биш түрү-зүдү медҗ, келн ээдрм җирһлин һашу амсҗ, даархинь чигн, өслхинь чигн, дадмг көвүн болҗ өссмн.
Баахн бичәч экн түрүн болҗ 1934 җилд «Дууч шар хөөч» гидг түүк бичсн билә. Бичкндән экәсн салҗ, ах бергнәннь һарт өсҗ, му үзҗ, мод дерлҗ, угатя улсин җирһлин һашута булгас амссн учрар, бичәчин келврмүдт болн түүкд җирһлин тер эклүн амтнь үлдсн болдг.
…Угатя, яльч хөөчнрин
Улан нарнь мандлтха,
Унад даҗрдг баячудин
Уӊгнь җитхәрн тасртха»,-
гиҗ зөрмг айстаһар төгскнә.
Эрнҗәнә Константин мана урн үгин литературт шинкн орлцҗ йовх бичәч биш. Мадн эврәннь школын җилд бичәчнрин үүдәврмүдлә таньлдлавидн. Бичәч манна литературт прозаик чигн болад, бичәч чигн болад, ик гүҗрлтәһәр орлцна. Энүнә оньчта зокъялнь- «Дууч шар хөөч» гидг түүк. Дәәнә өмн «Күчтә дииллһн» , «Теегин очн» гидг хураӊһус һарла.
Бичәч 1959 җил «Мөӊк байр» гидг дегтр һарһв. Тер хураӊһуг шүлгчин олна нүүрт кесн тооцан гиҗ келҗ болхмн.
Эрнҗәнә Константинә шүлгүд һучдгч җилмүдин эклц алдр хүврлтин цаг тодрха кевәр үзүлгдҗ. Эн тустан ончта шүлгүднь- «Хөөчин дун», «Өӊгән сольсн байн», «Сольлцан», «Мини дуудвр» болн нань чигн талдан.
Һал наста бичәчин билг җил ирвәс күч авч төлҗәд, бичсн шүлгүднь олн улсин дун болҗ ик баһ угаг үүмүлҗ, үлгүр болҗ, байр-бах үүдәҗәсн цагла, 1938 җил хад чолу күүлм хар гөрәр Эрнҗәнә Костяг гемшәҗ, олн «улсин хортн» гиҗ, арвн хойр сарин туршарт үвл болдг тамас даву әәмшгтә, Колыма гидг һазрт хатагдсн болдг.
«Элстин уласд» гидг поэмдән шүлгч иигҗ келҗәнә:
Ам авлцсн иньгм
Ардасм хәләҗ мегшлә,
Агта хар нульмс
Ард-ардаснь асхрла.
Мөөрсн болсн цогцарн
Мөлкдг көвүм ярлзла,
Медҗәх күмн кевтә
Маасхлзҗ нанур сарвлзла…
Арвтаһасн авн ааһ хөөрмгин төлә байнд заргдад, кесг даҗрулгдҗ йовсн бийнь, серлтә көвүн байна көвүдин эс дассн үзгүдлә таньлдҗ, дегтр умшдг болна.
«Таӊһчин зәӊг» гидг газетд көдләд, билг –эрдмән улм хурцлҗ, бичсн тоотан газетин халхст барлдг болв, нернь таӊһчин умшачнр дунд туурв.
Тәвдгч җилмүдт Константин Эрендженович түүрмәс сулдснаннь хөөн, өрк-бүлән хәәһәд кесг һазр эргсмн. Тегәд чигн иим үгмүд төрснь учрта:
Геедрсн бүлән хәәһәд,
Гер болһ кедләв.
Һалвта дәәнд эвдрсинь
Һазриннь түӊшлһәр медләв…
Көк теегин бальчгнь
Көлим көкҗ зована,
Күүнд заргддг намаг
Көөрк гидгнь яһсмб?
Эн дөрвн мөр үг – «Хөөчин дууна» эклц. Энүг бичснь Эрнҗәнә Константин, хальмг бичәч.
Эн цөөкн үгәр бичәч баһ насндан үзсн зовлӊ, келнә билгиннь нег өвәрц, ончта темдг хойр үзүлҗәнә. Эрнҗәнә Константин уйн-баһ наснасн авн, угатя болсн учрар, баячуд кедҗ, ээмдән бүтн хувцн уга, элкндән цацх хот уга, гейүрн дуулад, даархднь даарад, халхднь халад, кеер хонад, кец дерләд, күүнә малын ард йовҗ, шүүс-шимәрн байна зөөрин өслт теткҗ өссн болдг; эн дөрвн шүлгт олн дуулдг дуудин айс соӊсгдна. Тигәд иигҗ Эрнҗәнә Константинә кесг олн шүлгүдт эн хойр өвәрц орлцна. Бичәч бийнь күч-көлсчнр дундас һарч өссндән теднә кезәӊк цагин зовлӊ-җирһл меддгтән, теднә сә хәәгчнь болҗ, шин җирһлүр дуудҗ олна төлә гүҗрнә. Цуг эн олн-зүсн дуудвран олна айсар дуулна.
Деер темдглгдсн «зовлӊгин зун нәәмн айста» дууһан урһх шин җирһл угтҗ.
…Угатя, яльч хөөчнрин
Улан нарнь мандлтха,
Унад даҗрдг баячудин
Уӊгнь җитхәрн тасртха»,-
гиҗ зөрмг айстаһар төгскнә.
Эрнҗәнә Константин мана урн үгин литературт шинкн орлцҗ йовх бичәч биш. Мадн эврәннь школын җилд бичәчнрин үүдәврмүдлә таньлдлавидн. Бичәч манна литературт прозаик чигн болад, бичәч чигн болад, ик гүҗрлтәһәр орлцна. Энүнә оньчта зокъялнь- «Дууч шар хөөч» гидг түүк. Дәәнә өмн «Күчтә дииллһн» , «Теегин очн» гидг хураӊһус һарла.
Бичәч 1959 җил «Мөӊк байр» гидг дегтр һарһв. Тер хураӊһуг шүлгчин олна нүүрт кесн тооцан гиҗ келҗ болхмн.
Эрнҗәнә Константинә шүлгүд һучдгч җилмүдин эклц алдр хүврлтин цаг тодрха кевәр үзүлгдҗ. Эн тустан ончта шүлгүднь- «Хөөчин дун», «Өӊгән сольсн байн», «Сольлцан», «Мини дуудвр» болн нань чигн талдан.
Константин Эрендженович келнә билгтә болсн деерән һартан урн , һарнь алтн гиҗ келм олн зүсн эрдмтә күн билә. Хальмг домбр көг орулҗ цокдг, яс кемәлһдг, нәрн шинҗ меддг, нәәмәр болн арвн хойр тасмар маля гүрдг, далын шинҗ меддг, йөрәл тәвдг, хөөнә махар күр кедг, шаһа нааддг, ут дун дуулдг, айс орулҗ ишкрдг олн эрдмтә билә.
Хальмг таӊһч хәрү тогтсна хөөн Эрнҗәнә Константинә билг улм икәр болвсрҗ, гүн урсхлдан орҗ, олн зүсн таларн мана седклиг байҗав. Тер цагт «Һалан хадһл» гидг роман барас һарв.Цааранднь «Мөӊк уласн» гидг поэмнь Эрнҗәнә Константина нериг нериг Хальмг Таӊһчин меҗә һатлулв.
Сүл җилмүдт барас һарсн «Цецн булг» -гидг дегтрнь җирһлин җирн нәәмн айс медсн, зовлӊгин зун нәәмн айсд биилсн Эрнҗәнә Константина дүринь болн неринь Хальмг таӊһчин өргн көдә дунд мөөлүр чолуһар босхасн мөӊк бумбар герлтҗ үлдхнь маһд уга.
Ода Константин Эрендженович уга, 1991 җилин бар сарин арвнд сәәһән хәәҗ одва. Зуг мадн баһчуд бичәчнрин үүдәврмүд дасчанавидн. Кенлә чигн эндүрҗ болшго, көк булгин серү, көк девәнә үнринь авсн , Эрнҗәнә Константина күӊкнсн көгтә дун оньдин дөрвн цагт мадна чикнд доӊһдхнь лавта
Олзлгдсн литератур
Хальмг үнн. Элст .1992 җ.
Хальмг үнн.Элст.1978җ.
Теегин герл.Элст.1995 җ.
Бичәчнрин туск үг. Элст. 2007 җ.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.