Доклад на тему:" Интегрированное изучение родной литературы в современных образовательных организациях"

                                                                             Эфендиева Саида Энверовна,

                                                                 учитель родного языка и литературы

                                  МКОУ «Магарамкентская СОШ № 1 им. М.Гаджиева»

                                                 Доклад

Тема:

 «Интегрированное изучение родной литературы в современных образовательных организациях».

Аннотация.

Проведение интегрированных уроков в современных образовательных организациях считаю актуальным. При углубленном изучении какой – то темы, явления, понятия проводят интегрированный урок, связывая родную литературу с русским языком, историей, географией, музыкой и т.д. Для проведения такого урока учитель ставит перед собой определенные цели и задачи. Главное, это активизировать межпредметные связи, пробудить интерес, любовь к предмету. Проведенные в докладе примеры подтверждают, что интеграция в образовании необходима.

Ключевые слова: интеграция, интегрированное обучение, межпредметные связи, литература и история, связь литературы с родным и русским языком, литература и кино.

       Чун, 21 асирда яшамиш жезвай инсанар, девирдихъ галаз кам – камуна аваз фин лазим я.Гьар юкъуз чаз са вуч ят1ани аквазва, чир жезва ва акур крарикай, вакъиайрикай веревирдер ийизва. Алай вахтунда мектебда к1валахун - им регьят кар туш: т1угъвал себеб яз, аялриз тарсар онлайн тухвайла, к1елунин, чирвал къачунин к1валах зайиф хьанва. Амма са камни кьулухъ къачун тавуна чна, муаллимри, чи хиве авай везифаяр: чирвал ва тербия гун, аялдин чирвилериз, алакьунриз килигна  къимет гун, сагъламвилин жаваб гун, к1еве гьатайла, дуьз рехъ – хвал къалурун ва ик1 мад – гьакъисагъвилелди кьиле тухвана к1анзава.Зи фикирдалди, са тарс гуналди, аялрихъ галаз рахуналди - вири к1валахар туьк1уьдач.Кар алайди, кьилинди ам я хьи, къачур, к1елай тарсуникай нетижа хкудун, чирвилер къачудай рекьерихъ аял вич къекъуьн. Гьавиляй муаллимар дат1ана аялрин чирвилер деринариз, тербиядин к1валах гуьнгуьна тваз чалишмиш жезва. Исятда гьайиф жедай к1валах ам я хьи, аялриз ктабар к1елдай ашкъи авач, ктабханадиз физмач, са бязи диде – бубайрин къайгъусузвилин нетижа яз, аялри к1елуниз акьван фикир гузвач. Амма гьар са муаллимдин кьилин мурад – метлеб: аялдиз итижа гъун, предмет, тарс к1анарун, савадлувал хкажун я. И макьсадар кьилиз акъатун патал ц1ийи рекьерихъ, ц1ийи къайдарихъ къекъвена к1анда.                  К1валахда ц1ийивилер тун патал, тухузвай тарсар итижалубур хьун патал интегрированный тарсар тухунихъ хъсан нетижаяр жезвайди, за кьет1на.

       Лезги литература халкьдин руьгьдин зурба хазина, адан культурадин гуьзел ивир, илимдин ч1алал лагьайт1а, битав къурулуш – система я. Литературади халкьдин яшайиш, т1ебиат ва дуьнья художественный такьатрин куьмекдалди авайвал къалурзава, гьавиляй ам яшайишдин вири хилерихъ, тарихъдихъ, илимдихъ, культурадихъ ва искусстводихъ галаз сих алакъайра ава. Литературадин эсер теснифдайла, зари халкьдин яшайишдикай ва культурадикай, тарихдикай ва искусстводикай, жуьреба – жуьре илимрикай (географиядикай, биологиядикай, психологиядикай, философиядикай, медицинадикай ва мсб.) менфят къачуз алахъзава, нетижада тарсуна литература яшайишдихъ, илимрихъ, искусстводихъ ва дуьньядихъ галаз алакъалу жезва[1,чин 228].

        Предметрин арада алакъа авай тарс вичихъ тежриба авай муаллимдивай тешкилиз жеда. Лезги эдебиятдин тарсар алакъада ихьтин предметрихъ галаз тваз жеда: лезги ч1алан, урус ч1алан, тарихдин, географиядин, музыкадинни искусстводин тарсарихъ галаз ва ик1 мад. Исятда ва идалай виликдини медресайра, мектебра алимри, муаллимри чпи гузвай тарсар сада –садахъ, жуьреба – жуьре илимрихъ галаз алакъалу ийизвай.Тежирабади къалурзавайвал, ихьтин тарсар тухуни менфят гузва: аялриз предметар к1ан хьунин, эдебият, т1ебиат к1ан хьунин. Алимри, методистри чпин макъалайра муаллимриз предметрин арада алакъа авай тарсар тухун теклифзава.Интегрированный тарсар тухунихъ еке метлеб ва гележег ава лагьайт1а, дуьз жеда.Ихьтин тарсари аялрин вилер ачухарда, чирвилерин дережа артухарда, чирвилер ишлемишдай рекьер къалурда. Са шумуд предметдихъ галаз алакъалу авур тарс итижалуди, маналуди жеда. И жуьредин тарсар тухудалди, муаллимди тарс тухузвай классдиз фикир гуда, аялрин алакьунриз ва мумкинвилериз тамашда.И кардал фикир желбна к1анда к1вализ тапшуругъ гудайлани.

      Интегрированный тарсарикай суьгьбет авун патал «интеграция» гафуниз фикир гун. Интеграция – им латин ч1алай атанвай гаф я. Адан мана ик1 жезва - «галк1урун». Предметрин алакъа авай тарс кьет1ен жуьредин тарс я. Ахьтин тарс тухунин макьсад адакай ибарат я хьи: дерин ва гегьенш чирвилер гун са шумуд предмет алакъада туна, тарсунин тема ачухарун патал.Предметрин алакъа авай тарсар тухуниз мажбур жезва агъадихъ галай дуьшуьшра:

1)    вахт кьенят авун патал гьазуран материал ишлемишна;

2)    тема гегьеншдаказ ачухарун патал вири терефрихъай;

3)    са дегишвални авачиз, са къайдада аваз тема гьалтайла ктабрай, учебникрай.

     Сифтени – сифте предметрин алакъа авай тарс тухун фикирдиз къачурла, ваз тарс гьи предметдихъ галаз алакъада тваз к1анзават1а, гьа предмет гузвай муаллимдихъ галаз гуьруьшмиш хьана к1анда. Кьве предметни гузвай муаллимрин арада марагълувилин фикирар дуьздал акъудна: муаллимри чпи серфзавай вахтуниз, къуватдиз, мумкинвилериз фикир гуна, тарс тешкилна к1анда. Им адетдин тарс хьиз туш. План туьк1уьрда, мукьуфдивди фикир гуда гьар са этапдиз. Кьве муаллим авай ихьтин тарсуна: сад абурукай жеда кьилинди, муькуьди – куьмекчи.Куьмекчидин везифа, яни этапар тарсунин вилив хуьн, аялрин к1валах гуьзчивилелди ахтармишун, абуруз куьмек гун жеда. Тухвай тарс рик1ел аламукьдайди хьун патал агъадихъ т1варар кьазвай са бязи приемар ва методар ишлемишуналди,тарс мягькемариз жеда:

                        ●  синквейн;

                        ●  акростих;

                        ● кроссворд;

                        ● « ваъ» ва я «эхь» жавабар гуналди;

                        ●  жумлаяр давамар хъувуналди.

Гьаниз килигна тарсунин эхирдай аялриз гьи предметрин арада алакъа хьанат1а, гьи тапшуругъар итижалу хьанат1а, муаллимди тайинарда.

Ихьтин тарсарин мурад – метлеб им я:

           1) чирвилерин дережа хкажун;

           2) аялрик чирвилер къачунин гьевес кутунин;

           3) тарсунал фикир желбунин;

           4) яратмишунин к1валах тешкилунин.

       Тарсара предметрин арада авай алакъаяр ишлемишун – им методикадин важиблу ва метлеблу хилерикай сад я. Гьар са илим маса илимрихъ галаз алакъалу тирвал, гьар са учебный предметни маса предметрихъ галаз алакъалу я. Литературадин методика, кьилди илим яз, гзаф илимрин бинедал алаз арадал атанва. Литературадин кьилин элемент ч1ал я, гьак1 хьайила V – X1 классра литературадин эсерар чирзавай гьар са тарсуна ч1алан винел к1валахун: ц1ийи гафар ва ибараяр чирун, к1елунин устадвал хкажун, аялрин мецин ва кхьинрин ч1ал гегьеншарун давамарда. Гьелбетда, ихьтин тарсар ч1алан тарсарихъ галаз алакъалу жезва[1, чин 230].

     Жуван тежрибада эдебиятдин тарсар предметрин арада алакъа тун патал неинки са дидедин ч1алахъ галаз, гьак1 саки гзаф дуьшуьшра урус ч1алахъ галаз алакъаламишзава.Са гафуналди, эдебиятдин тарсар гьам дидедин, гьамни урус ч1алахъ галаз алакъалу жезва.

      6 – классда лезгийрин бажарагълу шаир Етим Эминан «Дуьнья,гьей!» шиирдин винел к1валахдайла, сифте нубатда муаллимди а шиир устаддаказ, эсерлудаказ к1елда, аялриз к1елдай чешне къалурда.Гьар са бенд к1елиз ч1алан такьатрал, гафарин ва ибарайрин мана – метлеб ачухарунал к1валахда.Шиирдин 2 – бендинин гьар са ц1арц1е прилагательное «бязи» эхирар дегишарна ишлемишнава. Анафорадин прием ишлемишнавайдакай ц1арар къалуруналди тестикьарда:

                        Бязи фукъаради гъам – хажалатиз,

                        Бязибурув кьунвачни вун ажеб дуьз?!

                        Бязибуру ат1лас, дере, диба куьз,

                        Бязибуруз я вун гьижран, дуьнья, гьей.

Шиирда антитезадин прием ишлемишнавайди агъадихъ галай ц1арарай аквазва:

                        Бязибуруз я вун гъамни хажалат,

                        Бязибуруз я вун девран, дуьнья, гьей.

Чаз дуьнья кьве терефдиз пай хьанвайди и шиирдай аквазва.Садбур кефина ава, муькуьбур, кесибар, дат1ана гьижран ч1угваз ава.

Шиирда гзаф ц1ийи гафар ганва. Гафарин манаяр ачухар тавунмаз, аялар бажагьат шиирдин гъавурда акьада.Гафариз баянар гайидалай гуьгъуьниз, урус ч1алалди а гаф гьик1 кхьизват1а, лугьун лазим къведа.                                                                                     

           Месела,

                        Фана – амукь тийидай (тленный);

                        Мубтала – гьевескар, са кардал, зат1унал рик1 алай кас (любитель);

                        Бениагьед – садни, гьич, эсиллагь (абсолютно);

                        Халиф – ислам динда пайгъамбардин чкадал алайди (халиф).

       И шиирда тарихда хьайи,дуьньяда машгьур хьайи ксарин т1варар кьунва. Аялриз презентация авуна, халиф Давудан, Намрудан суьретар къалурна, абурукай суьгьбет ийида.

    …..Намруд – им вич Аллагь я лугьуз къекъвей кас тир. Адакай къуръанда суьгьбет авунва. Вавилондин тарихда еке гел тур и къадим пачагьди еке шегьерар арадал гъана. Намруда пачагьвалзавай береда эцигиз башламишайди тир Вавилонда авай минара.Пайгъамбар Ибрагьимахъ галаз адан гьуьжетар хьанай, адаз акси яз экъеч1най. «Инсандиз уьмуьр  гузвайди,уьмуьр вахчузвайди Аллагь я», - лугьузвай Ибрагьим пайгъамбарди.Намрудаз ам ц1а куз к1ан хьана, амма Ибрагьим Аллагьди хвена.Намрудан эхир дуьз атанач.Вет1 нерин къеняй адан маст1арал ацукьна, адан кьил яхц1ур йисуз т1а хьана лугьудай.Къаравушри кьил гатадай кьван ам ажуз хьана, кьинни авуна.Ингье,ихьтин жаза гана адаз Аллагьди.      Давуд лагьайт1а, диндин рекьяй эмир гузвай кас тир. И пайгъамбар Иерусалимда 10 асирда хьана. Тарихдин чинрай хабар хьайивал, адакай къурьанда 17 сеферда раханва.Гьахълу пачагь хьана. «Забур» т1вар алай пак ктабдай ц1арар к1елдайла, инсанар ва къушар суьгьуьрда гьатайбур хьиз, адан ширин ванцихъ яб акализ жеда, лугьудай…..

       Алим ва зари Назир Агьмедова кхьенай: «Кесиб халкьдин яшайишдикай лагьанвай шиирра Етим Эмина заманадин к1венк1вечи инсан тирвилиз шагьидвал ийизва.Малум месэла я хьи, ч1ехи шаирдивай вичин заманадин гьахъсузвилер вичин шиирра къалур тавуна акъвазиз жедач, вучиз лагьайт1 ам вичин девирдин барометр я» [3, чин16].

       Етим Эминаз лугьуз к1анзава: и дуьнья садазни жедач, ам карвансара я, вун лап пачагь, пайгъанбар хьайит1ани, чун и дуьньядал атанвай мугьманар я.

   Суьгьбет куьтягьайла, агъадихъ гузвай бенд аялриз к1елда:

                  Фана я вун, дуьнья, садазни тагьай,

                  Давуд халиф яз, Давудаз тахьай,

                  Акьван к1евиз кьуна, Намрудаз тахьай.

                  Низ хьана вун себеб, дарман, дуьнья, гьей.

      Етим Эминан эсер «Дуьнья, гьей!» урус ч1алахъ ва тарихдин тарсунихъ галаз алакъада туна.

      Ц1ийи гафар ва ибараяр чирдай к1валахди литературадин, ч1алан ва тарихдин алакъаяр мадни ачухарда ва мягькемарда[2,чин 39].

      Литература ч1алахъ галаз алакъа ийидай тарс фикирдиз къачурла, муаллимди вичин вилик агъадихъ галай мурадар – метлебар эцигун герек къведа:

1)    дидедин ч1ал к1анарун, ч1алан девлетлувал, гуьрчегвал къалурун;

2)    рахунрин ва кхьинрин ч1ал гегьеншарун;

3)    эсерар фасагьатдаказ к1елунин дережа хкажун;

4)    маса ч1аларай атай гафарин, ц1ийи гафарин манаяр ачухарун;

5)    дидедин ч1алакай маса зарийри кхьенвай эсерар к1елун, шиирар хуралай чирун.

     Лезги ч1алакай пара шаирри шиирар яратмишнава. Шаир ва писатель Абдул Фетягьан «Зи лезги ч1ал» шиир гзаф машгьур шииррикай сад я. И шиир 5 – классдин «Лезги литература» учебник – хрестоматиядин 153 – чина ава. Фейзудин Нагъиеван шиир «Зи ч1ал» 6 – классдин «Лезги литература» хрестоматияда гьатнава.Лезги ч1алакай гзаф шаирри: Седакъет Керимовади, Муьзеффер Меликмамедова, Абдул Фетягьа, Фейзудин Нагъиева, Абидин Камилова,Желил Мурадалиева, Билал Адилова, Арбен Къардаша ва хейлин масабуру чпин фикирар лагьанва.Лезги ч1алакай ц1ийи малуматар ихьтин чешмейрай жагъида: Интернетдай, газетрай («Лезги газет», «Самурдин сес»), журналрай («Самур», «Дагъустандин дишегьли», «Кард»), ктабрай, к1ват1алрай.

           Абдул Фетягьан «Зи лезги ч1ал» шиир муаллимди хуралай к1елуни яб    гузвай аялриз хъсан эсер ийида. Сифтени – сифте шиирдин мана ачухарда.Шаирди ч1алан тариф авун патал ч1алан такьатрикай, эпитетрикай, гекъигунрикай менфят къачузва.Дидедин ч1алан дережа хкажай, лезги ч1алал гуьзел эсерар теснифай, чи эдебиятда гел тур зарияр тир Етим Эминан, Ст1ал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Алибег Фетягьован, Кьуьчхуьр Саидан, Ч1илихъ Абдулгьамидан, Нуредин Шерифован, Рухун Алидин, Алирза Саидован, Забит Ризванован т1варар и шиирда кьунва.Ч1алан гьайбат, гужлувал къалурун  патал Шагь, Шалбуз,Кетин дагъларин, Кьулан вац1ун гурлувиликай раханва.Проектор кутуна и дагълар къалурда, мадни чи манидар Фаризат Зейналовади «Зи лезги ч1ал» дидедин ч1алаз бахшнавай мани язавай видео кутада. Гьа ик1 чавай и тарс музыкадин, географиядин тарсарихъ галазни алакъалу жезвайди тестикьариз жеда.Ч1алакай авай кьван мисалар презентация авуна къалурда ва аялриз чпиз бегенмиш хьайи са пуд – кьуд мисал дафтарда кхьиз тада.Ч1ал гафуниз синонимар жагъурда.

                    Ч1ал -  гаф, келима.

Омонимрин гафарганда «ч1ал» гафуниз пуд мана аваз къалурнавайдакай, лугьуда.

1)    Ч1ал – рахунин такьат;

2)     Ч1ал – шиир;

3)     Ч1ал – гаф, келима.

  Доскадал агъадихъ галай мисал кхьида ва адан мана ачухарун т1алабда:

                  «Амукьай хап1адиз ч1ал чир жеда».

Эгер аялривай чпин фикирар лугьуз тагьайт1а, муаллимди жаваб гуда. Яни, са кар яргъалди вегьин тавун, гъиле авай к1валах вахтунда авун.

Чна чи рахунра мягькем ибараяр ишлемишзавай дуьшуьшарни т1имил жезвач.                 Месела,

                Ч1алав кьун – жуван фикирдал гъун, жуван терефдар авун.

Институтдик экеч1из к1анзавай аялдиз гзаф меслятар ва акьулар гуз, дидеди ада к1елай лугьуз, гада ч1алав кьуна.

Аялрин чирвилерин дережа хкажун патал ихьтин тапшуругъни кутурт1а, жеда.                    Нукьт1аяр алай чкадал жавабар кхьихь.

                Лезги халкьдихъ авай хсуси такьат - ………………..  .

               «Ч1ал миллетдин хазина я» - ………………..    .

               «Дидедин ч1ал» ктабдин кирам - ……………………  .

                Гъулангерек Ибрагьимова кхьена «Дидедин ч1ал» - ……………   .

                Ч1ал кутун (башсагълугъвал гун) - …………………   .

Жавабар: лезги ч1ал, мисал, Желил Мурадалиев, шиир, мягькем ибара.

 Муаллимдивай эдебиятдин тарсара грамматикадин тапшуругъарни тамамариз жезвайдакай малум жезва.

      Жуван тежрибада 10 – классда Ст1ал Сулейманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай тарс тухудайла, эдебиятдин тарс кинодихъ галаз алакъалу ийиз хьана. «Дагъустандин шииратдин рагъ - Ст1ал Сулейман» т1вар ганвай тарсуна. «Мани ик1 арадал атана» кинофильмдай ч1укар къалурна. Исятда Интернетда чи Дагъустандин зарийрикай яратмишнавай документальный фильмаяр пара ава.Идалай гъейри, муаллимривай тарсара медениятдин идарайра къейдай зарийрин юбилейрин мярекатрин ч1укарни къалуриз жеда.Лугьуз к1анзава хьи:эдебиятдин тарс муаллимдивай гзаф предметрихъ галаз алакъада тваз жеда.Эгер муаллимдиз вичи кьиле тухузвай к1валах тамамди, итижалуди хьана к1анзават1а, ада вичихъ авай бажарагъ къалурда.

   Ишлемишнавай литература:

1.Акимов Къ.Х. «Лезги литературадин методика» (Махачкала,2013- й.);

2.Мектебда лезги литература чирунин дережа хкаждай рекьер (Махачкала,2009-й.)

3.Ф.Н.Насрединов «Етим Эминан яратмишунрай тарсар» (Махачкала,2011 –й.)