Доклад на тему "Ирбэт Муус кистэлэнэ"

                                        Мэңэ – Хаңалас улууhа

Бырааттыы Г.А. уонна А.А. Пономаревтар ааттарынан Томтор орто оскуолата

                                        Дакылаат тиэмэтэ:

«Ирбэт Муус» кистэлэңэ.

                 Толордо: Томтор орто оскуолатын

                                                              10-с кылааhын үөрэнээччитэ

                                                              Оконешникова Наина.

                                             Салайааччы: Оконешникова Февронья Гаврильевна

                                                                    алын кылаас учуутала.

                                                        2018с.                                                 

Иһинээҕитэ:

                               I.            Киириитэ.

                            II.            Сүрүн чааһа:

1.      Ирбэт тоң.

2.     Ирбэт муустар хайдах үөскууллэр, араастара.

3.     Төрөөбүт дойдубар «Ирбэт муус».

4.     Ирбэт муус кистэлэңэ.

                         III.            Түмүгэ.

Сыал:

- Ирбэт тоң диэн тугуй?

- Ирбэт муустар хайдах үөскууллэрин, араастарын быhаарыы;

- чинчийэн көрөр үлэни тэрийии;

 Соруктара:

- араас научнай литератураны хасыhан, аа5ан билиибин-көрүүбун байытыы;

- «Ирбэт мууска» сылдьыы, кэтээн көрүү.

- «Ирбэт муус» территориятын ыраастааhын, харыстааhын.

- уу температуратын термометрынан мээрэйдээhин;

- уhунун, иэнин кээмэйдээhин;

Чинчийэр үлэм объега: Саха сирин территорията.

Чинчийэр үлэм предмета: ирбэт муус.

Сонуна: Саха сиригэр ирбэт муустар а5ыйахтар, үөрэтиэххэ, харыстыахха.

Ирбэт тоң – сир аннынаађы тоңуу, сир араңатын тоңуута буолар. Үйэлэртэн – үйэлэргэ 0-тан намыhах кыраадыhы көрдөрөр буолан тыhыынчанан сыллар тухары тоң сытар. Ирбэт тоң биир айылђалаах сир балаhатыгар (зонатыгар) сир аннынаађы уу мууска кубулуйан сытар. «Ирбэт тоңу» атыннык «Өр сыллар тухары ирбэт тоң» диэн ааттыыллар.

Ирбэт тоң – аан дойдуга киэң хабааhыннаах айылђа көстүүтэ буолар. Кини сир шарын кураанах сирин иэнин 25% сађа. Аан дойду үрдүнэн ирбэт тоңу билбэт биир сођотох материк Австралия эрэ баар. Ирбэт тоң кэлимсэ муус  кэмтэн сађалаан баар уонна билигин кыра-кыралаан бытааннык ирэр. Россия территорията 65% ирбэт тоң.  Тарђаммыт сирэ Сибиир, Забайкалье, Саха сирэ. Саха сиригэр ирбэт тоң халыңаабыта 1500м дылы буолар, температурата -16С. Сир араңатын үрдэ сир аннынаа5ы ирбэт тоңуттан тутулуктаах. Ирбэт тоң температурнай туругун кыратык да уларытаары сир араңатын үрдүттэн туорпаны ылан кээстэххэ сотору сођус буолаат аппалар үөскээн тахсаллар. Ол кэннэ чөлүгэр төптөрү кыайан түспэт. Саха сиригэр тутуу сүрүн ньымата свая олук буолар. Ирбэт тоң ирдэђинэ тутуулар оннуларыттан хамсыыллар. Саха сирин климата. Саха сирин территорията 3 климатическай поястаах. Кыhыммыт 6 ый устата, олус тымныы, хаара а5ыйах. Кыраадыс намыhах түhүүтэ Өймөкөөн улууhугар Өймөкөөн, Томтор, Үчүгэй бөhүөлэктэрин икки ардыгар -71,2С буола сылдьыбыта. Кылгас сайына тэңнэhэн итии уонна салгынын сиигэ кураанах буолар.

Ирбэт тоңтон сибээстээн ирбэт муустар бааллар. Ирбэт муус – хас да сыллар тухары сир үрдүгэр мунньуллубут муус. Кини үөскүүр хаартан уонна дьүүктэттэн. Сылы быhа намыhах турар температурађа хаар ирэн испэт, мунньуллан иhэр, эбиитин ириэнэх уу өтөн киирэн иккистээн тоңор. Өр кэм устата хаар кытаатар уонна тоң мууска кубулуйар.

Ирбэт муустары 3 группађа араараллар: 1) сир араңатыгар сытааччылар, 2) уста сылдьар уонна муорађа тирэхтэнэр муустар, 3) хайа муустара. 89,6% иэни уонна 98% кэриңи сир араңатыгар сытааччы муустар ылаллар, онно тэңнээтэххэ 9,1% уонна 2% курдук – уста сылдьар уонна муорађа тирэхтэнэр муустар, 1,3% уонна 0,1% курдук – хайа муустара тайаан сыталлар.  Сир араңатыгар сытааччыларга Антарктида, Гренландия, арктическай арыылар киирсэллэр. Антарктида ирбэт мууhун сүдү кээмэйдээhинэ 4,3км суоннаах.

1) Сир араңатыгар сытааччы муустар сорођор кууппал (өтөн үллэн тахсыбыт улахан муустар 1000м дылы), щит (өтөн үллэн тахсыбыт улахан муустар 1000м дылы уонна иэнэ 50 тыh.км2 дылы буолар), субуруйан тахсыылаах муустар (үксүн муорађа тиийэн бүтэллэр).

2) Уста сылдьар уонна муорађа тирэхтэнэр муустар биэрэктэн муорађа усталлар уонна улахан бөдөң айсберктары үөскэтэллэр. 1800 м дылы улааталлар, саамай улахан уста сылдьар муус – ледник Росса.

3) Хайа муустарын 3 группађа араараллар:

- хайа үрдүнээђи муустар, хайа, вулкан, хребет үрдүгэр бааллар;

- хайа, хребет өрүттэринээђи муустар;

- аартык (долина) муустара, хайа үөhээтигэр, ортотугар бааллар.

Бөдөң хайа муустара Гималайга, Памирга, Каракорумңа, Тянь – Шаньңа, Кавказка, Алтайга, Альпађа, Аляскађа уо.д.а. сирдэргэ бааллар. Саамай улахан хайа муус – «ледник Беринга» Аляскађа (уhуна 203км, иэнэ 5700км2).

Биллэн турар муус биһиги олорор планетабытыгар, сиргэ, олус суолталаах. Өскөтүн муус суоҕа буоллар,  сир айылҕата,  климата олох атын буолуо этэ. Халҕаһа муустар салгыны сөрүүкэтэллэр, салгын хамсааһынын күүһүрдэллэр. Ону таһынан муус сүрүн туһата бэйэтин айылҕатыгар сытар. Муус – бу уу. Халҕаһа муустарга уу мунньуллар. Ол эрээри ордук ыраас уулаах муус халҕаһалара сиргэ аҕыйаатар аҕыйаан иһэллэр.

Россияђа  бөдөң ирбэт муустара «Ледник Богдановича» Камчаткађа баар уонна «Ледник Безенги» Кавказка баар.

Саха сирэ 3083 көс иэннээх. Россия 1/5 чааһын ылар. Муустаах комплекс ордук киэҥник Өлүөнэ уонна Алдан өрүстэр ыпсыыларынан, Өлүөнэ уонна Бүлүү өрүстэр сүнньүлэринэн, Хотугу Муустаах муора уонна Халыма намтал сирдэринэн киэҥник тарҕанан сытар. Бу Аан дойду айылҕатыгар элбэҕэ суох дьикти көстүү. Айылҕа туохха да тэҥнэммэт сыаннаһа буолар. Саха сиригэр саамай бөдөң «Цареградскай» уhуна 8,9км, иэнэ 12км2. Улахан ирбэт арыы муус «Купол Толля» иэнэ 55,5км2. Ирбэт муустаах сирдэр биһигиттэн чугас  эркининэн Булуус уонна Хаҥалас Кытыл – Дьураата бааллар.

Ол курдук мин төрөөбүт дойдубар ирбэт муус баар «Ирбэт муус» диэн ааттанар. Кини үөскүүр хаартан уонна дьүүктэттэн. Бары билэрбит курдук     уу күн көмөтүнэн эргийэр. Күн ититэриттэн уу паар буолан көтөн тахсан былыт буолар. Былыт биhиэхэ эргийэн ардах быhыытынан кэлэн түhэр. Ол түспүтэ уонна кыhыҥҥы хаар ууллубута сири инчэтэн, элбэх уунан толорон, сир анныгар барар. Тиийэн туойга эбэтэр атын боруодаҕа иҥнэр. Оннук сир аннынааҕы уу үөскүүр. Ол кэннэ иҥнэри устун барар. Сир хайаҕаhын булан тас өттүгэр тахсар. Ол тахсыбыт уу «Дьүүктэ» диэн ааттанар. Дьүүктэ үксүн өрүстэри уонна аппалары батыhа баар буолар.

          Кини кыhыны быhа сүүрбүт уута хаары кытта буккуhан тоҥон, халыҥ муус буолар. Мууhа, үгүс өттө сайыннары ирбэт.

«Ирбэт Муус» биhиги Томторбутуттан хоту диэки 1,5 көстөөх сиргэ сытар. Кини икки мыраан икки ардыгар киэн сири тайаан сытар. Биир өттүгэр туруору суулла турар мырааннаах, онтон биир өттүгэр сыырынньы аппалаах. Сууллар мыраанын анныттан тахсар ып – ыраас тымыр сүүрүктээх. Иһэн көрдөххө, муус уутугар маарынныыр. Уута сайынын тымныы, +0,01 +0,02 С. Уhуна 300м, тайаан сытар иэнэ 45000м2.  «Ирбэт Муус» үрдэ кытархай буолан көстөр. Сорох дьылларга хас да сиринэн улахан, үрдүк гына ууллубут муустаах буолар. Сорох сылларга хайа хаспађар  маарыннаан үллэр.

Биhиги Оконешниковтар дьиэ кэргэн хас сайын аайы «Ирбэт Мууска» походтуу барабыт. Баран сынньанабыт, оонньуубут, остуол тардан аhыыбыт уонна хаартыскађа түhэбит.

Бу дьикти, кэрэ миэстэђэ 1976 сылтан сађалаан сыл аайы нэhилиэк дьоно экологическай, туристическай «Бочөрим» диэн ааттаах походка сылдьаллар. «Ирбэт Мууска» тиийэн баран, кини сирин-уотун ыраастыыллар, хомуйаллар. Күрэхтэhэллэр, дуоhуйа сынньаналлар. Ону таһынан, Мэҥэ Хаҥаласпыт араас муннугуттан дьоно – сэргэтэ кэлэн бу кэрэ көстүүлээх сирбитин көрөн – истэн бараллар.

«Ирбэт Мууска» кистэлэңэ диэн сайыннары ирбэтэ буолар. Тођо ирбэтий?

Yөрэтэн билбиппинэн:

1.     Кыhыммыт 6 ый устата, олус тымныы, 6 ыйы быhа намыhах турар температурађа хаар ирбэт, мунньуллан иhэр, эбиитин ириэнэх уу өтөн киирэн иккистээн тоңор. Өр кэм устата хаар кытаатар уонна тоң мууска кубулуйар.

2.     Кыhын устата тоңмут мууhа кылгас сайын иhигэр ирэ охсубат.

Үлэм салгыыта:

1.     “Ирбэт Муус”  мууһуттан ууллан сүүрүгүрдэр уутун  ылан анализтатыы. 

2.      Мууһун халыҥын хайысхаларынан мээрэйдээһин.

3.     Уларыйыытын сыллата кэтээн көрүү, бэлиэтэнии.

Ирбэт муустар биhиги Сахабыт сиригэр ађыйахтар. Ол иhин биhиги маннык ытык сирдэрбитин көрүөђүн – истиэђин уонна харыстыађын диэн ыңырабын.

Туһаныллыбыт литература:

1.     Г.М.Федоров, З.П.Федорова. Саха сирин дьиктилэрэ. Дьок. Бичик. 2013. 3,5 стр.

2.     Хаңалас: Историко-краеведческий атлас/ Институт гуманитарных     исследований; Министерство охраны природы; Благотворительный фонд “Үс тиит»; Сост. Г.Е.Шадрина. – Якутск: Кудук, 2000.- 130с. 113 стр.  

3.      Ирбэт тоң муустаах дойду араас омуктары түмпүтэ / В. Пестерев // Киин куорат. – 2012. – Алтынньы 18 к. – С. 19. – (Историяны сахалыы харађынан).

Краткое описание документа:

Иһинээҕитэ:

• Киириитэ.
• Түмүгэ.

II.Сүрүн чааһа:

• Ирбэт тоң.
• Ирбэт муустар хайдах үөскууллэр, араастара.
• Төрөөбүт дойдубар «Ирбэт муус».
• Ирбэт муус кистэлэңэ.

Сыал:

- Ирбэт тоң диэн тугуй?

- Ирбэт муустар хайдах үөскууллэрин, араастарын быhаарыы;

- чинчийэн көрөр үлэни тэрийии;

Соруктара:

- араас научнай литератураны хасыhан, аа5ан билиибин-көрүүбун байытыы;

- «Ирбэт мууска» сылдьыы, кэтээн көрүү.

- «Ирбэт муус» территориятын ыраастааhын, харыстааhын.

- уу температуратын термометрынан мээрэйдээhин;

- уhунун, иэнин кээмэйдээhин;

Чинчийэр үлэм объега: Саха сирин территорията.

Чинчийэр үлэм предмета: ирбэт муус.

Сонуна: Саха сиригэр ирбэт муустар а5ыйахтар, үөрэтиэххэ, харыстыахха.

Ирбэт тоң – сир аннынаађы тоңуу, сир араңатын тоңуута буолар. Үйэлэртэн – үйэлэргэ 0-тан намыhах кыраадыhы көрдөрөр буолан тыhыынчанан сыллар тухары тоң сытар. Ирбэт тоң биир айылђалаах сир балаhатыгар (зонатыгар) сир аннынаађы уу мууска кубулуйан сытар. «Ирбэт тоңу» атыннык «Өр сыллар тухары ирбэт тоң» диэн ааттыыллар.

Ирбэт тоң – аан дойдуга киэң хабааhыннаах айылђа көстүүтэ буолар. Кини сир шарын кураанах сирин иэнин 25% сађа. Аан дойду үрдүнэн ирбэт тоңу билбэт биир сођотох материк Австралия эрэ баар. Ирбэт тоң кэлимсэ муус кэмтэн сађалаан баар уонна билигин кыра-кыралаан бытааннык ирэр. Россия территорията 65% ирбэт тоң. Тарђаммыт сирэ Сибиир, Забайкалье, Саха сирэ. Саха сиригэр ирбэт тоң халыңаабыта 1500м дылы буолар, температурата -16С. Сир араңатын үрдэ сир аннынаа5ы ирбэт тоңуттан тутулуктаах. Ирбэт тоң температурнай туругун кыратык да уларытаары сир араңатын үрдүттэн туорпаны ылан кээстэххэ сотору сођус буолаат аппалар үөскээн тахсаллар. Ол кэннэ чөлүгэр төптөрү кыайан түспэт. Саха сиригэр тутуу сүрүн ньымата свая олук буолар. Ирбэт тоң ирдэђинэ тутуулар оннуларыттан хамсыыллар. Саха сирин климата. Саха сирин территорията 3 климатическай поястаах. Кыhыммыт 6 ый устата, олус тымныы, хаара а5ыйах. Кыраадыс намыhах түhүүтэ Өймөкөөн улууhугар Өймөкөөн, Томтор, Үчүгэй бөhүөлэктэрин икки ардыгар -71,2С буола сылдьыбыта. Кылгас сайына тэңнэhэн итии уонна салгынын сиигэ кураанах буолар.

Ирбэт тоңтон сибээстээн ирбэт муустар бааллар. Ирбэт муус – хас да сыллар тухары сир үрдүгэр мунньуллубут муус. Кини үөскүүр хаартан уонна дьүүктэттэн. Сылы быhа намыhах турар температурађа хаар ирэн испэт, мунньуллан иhэр, эбиитин ириэнэх уу өтөн киирэн иккистээн тоңор. Өр кэм устата хаар кытаатар уонна тоң мууска кубулуйар.

Ирбэт муустары 3 группађа араараллар: 1) сир араңатыгар сытааччылар, 2) уста сылдьар уонна муорађа тирэхтэнэр муустар, 3) хайа муустара. 89,6% иэни уонна 98% кэриңи сир араңатыгар сытааччы муустар ылаллар, онно тэңнээтэххэ 9,1% уонна 2% курдук – уста сылдьар уонна муорађа тирэхтэнэр муустар, 1,3% уонна 0,1% курдук – хайа муустара тайаан сыталлар.Сир араңатыгар сытааччыларга Антарктида, Гренландия, арктическай арыылар киирсэллэр. Антарктида ирбэт мууhун сүдү кээмэйдээhинэ 4,3км суоннаах.

1) Сир араңатыгар сытааччы муустар сорођор кууппал (өтөн үллэн тахсыбыт улахан муустар 1000м дылы), щит (өтөн үллэн тахсыбыт улахан муустар 1000м дылы уонна иэнэ 50 тыh.км2 дылы буолар), субуруйан тахсыылаах муустар (үксүн муорађа тиийэн бүтэллэр).

2) Уста сылдьар уонна муорађа тирэхтэнэр муустар биэрэктэн муорађа усталлар уонна улахан бөдөң айсберктары үөскэтэллэр. 1800 м дылы улааталлар, саамай улахан уста сылдьар муус – ледник Росса.

3) Хайа муустарын 3 группађа араараллар:

- хайа үрдүнээђи муустар, хайа, вулкан, хребет үрдүгэр бааллар;

- хайа, хребет өрүттэринээђи муустар;

- аартык (долина) муустара, хайа үөhээтигэр, ортотугар бааллар.

Бөдөң хайа муустара Гималайга, Памирга, Каракорумңа, Тянь – Шаньңа, Кавказка, Алтайга, Альпађа, Аляскађа уо.д.а. сирдэргэ бааллар. Саамай улахан хайа муус – «ледник Беринга» Аляскађа (уhуна 203км, иэнэ 5700км2).

Биллэн турар муус биһиги олорор планетабытыгар, сиргэ, олус суолталаах. Өскөтүн муус суоҕа буоллар, сир айылҕата, климата олох атын буолуо этэ. Халҕаһа муустар салгыны сөрүүкэтэллэр, салгын хамсааһынын күүһүрдэллэр. Ону таһынан муус сүрүн туһата бэйэтин айылҕатыгар сытар. Муус – бу уу. Халҕаһа муустарга уу мунньуллар. Ол эрээри ордук ыраас уулаах муус халҕаһалара сиргэ аҕыйаатар аҕыйаан иһэллэр.

Россияђа бөдөң ирбэт муустара «Ледник Богдановича» Камчаткађа баар уонна «Ледник Безенги» Кавказка баар.

Саха сирэ 3083 көс иэннээх. Россия 1/5 чааһын ылар. Муустаах комплекс ордук киэҥник Өлүөнэ уонна Алдан өрүстэр ыпсыыларынан, Өлүөнэ уонна Бүлүү өрүстэр сүнньүлэринэн, Хотугу Муустаах муора уонна Халыма намтал сирдэринэн киэҥник тарҕанан сытар. Бу Аан дойду айылҕатыгар элбэҕэ суох дьикти көстүү. Айылҕа туохха да тэҥнэммэт сыаннаһа буолар. Саха сиригэр саамай бөдөң «Цареградскай» уhуна 8,9км, иэнэ 12км2. Улахан ирбэт арыы муус «Купол Толля» иэнэ 55,5км2. Ирбэт муустаах сирдэр биһигиттэн чугас эркининэн Булуус уонна Хаҥалас Кытыл – Дьураата бааллар.

Ол курдук мин төрөөбүт дойдубар ирбэт муус баар «Ирбэт муус» диэн ааттанар. Кини үөскүүр хаартан уонна дьүүктэттэн. Бары билэрбит курдук уу күн көмөтүнэн эргийэр. Күн ититэриттэн уу паар буолан көтөн тахсан былыт буолар. Былыт биhиэхэ эргийэн ардах быhыытынан кэлэн түhэр. Ол түспүтэ уонна кыhыҥҥы хаар ууллубута сири инчэтэн, элбэх уунан толорон, сир анныгар барар. Тиийэн туойга эбэтэр атын боруодаҕа иҥнэр. Оннук сир аннынааҕы уу үөскүүр. Ол кэннэ иҥнэри устун барар. Сир хайаҕаhын булан тас өттүгэр тахсар. Ол тахсыбыт уу «Дьүүктэ» диэн ааттанар. Дьүүктэ үксүн өрүстэри уонна аппалары батыhа баар буолар.

Кини кыhыны быhа сүүрбүт уута хаары кытта буккуhан тоҥон, халыҥ муус буолар. Мууhа, үгүс өттө сайыннары ирбэт.

«Ирбэт Муус» биhиги Томторбутуттан хоту диэки 1,5 көстөөх сиргэ сытар. Кини икки мыраан икки ардыгар киэн сири тайаан сытар. Биир өттүгэр туруору суулла турар мырааннаах, онтон биир өттүгэр сыырынньы аппалаах. Сууллар мыраанын анныттан тахсар ып – ыраас тымыр сүүрүктээх. Иһэн көрдөххө, муус уутугар маарынныыр. Уута сайынын тымныы, +0,01 +0,02 С. Уhуна 300м, тайаан сытар иэнэ 45000м2. «Ирбэт Муус» үрдэ кытархай буолан көстөр. Сорох дьылларга хас да сиринэн улахан, үрдүк гына ууллубут муустаах буолар. Сорох сылларга хайа хаспађар маарыннаан үллэр.

Биhиги Оконешниковтар дьиэ кэргэн хас сайын аайы «Ирбэт Мууска» походтуу барабыт. Баран сынньанабыт, оонньуубут, остуол тардан аhыыбыт уонна хаартыскађа түhэбит.

Бу дьикти, кэрэ миэстэђэ 1976 сылтан сађалаан сыл аайы нэhилиэк дьоно экологическай, туристическай «Бочөрим» диэн ааттаах походка сылдьаллар. «Ирбэт Мууска» тиийэн баран, кини сирин-уотун ыраастыыллар, хомуйаллар. Күрэхтэhэллэр, дуоhуйа сынньаналлар. Ону таһынан, Мэҥэ Хаҥаласпыт араас муннугуттан дьоно – сэргэтэ кэлэн бу кэрэ көстүүлээх сирбитин көрөн – истэн бараллар.

«Ирбэт Мууска» кистэлэңэ диэн сайыннары ирбэтэ буолар. Тођо ирбэтий?

Yөрэтэн билбиппинэн:

• Кыhыммыт 6 ый устата, олус тымныы, 6 ыйы быhа намыhах турар температурађа хаар ирбэт, мунньуллан иhэр, эбиитин ириэнэх уу өтөн киирэн иккистээн тоңор. Өр кэм устата хаар кытаатар уонна тоң мууска кубулуйар.
• Кыhын устата тоңмут мууhа кылгас сайын иhигэр ирэ охсубат.

Үлэм салгыыта:

• “Ирбэт Муус” мууһуттан ууллан сүүрүгүрдэр уутун ылан анализтатыы.
• Мууһун халыҥын хайысхаларынан мээрэйдээһин.
• Уларыйыытын сыллата кэтээн көрүү, бэлиэтэнии.

Ирбэт муустар биhиги Сахабыт сиригэр ађыйахтар. Ол иhин биhиги маннык ытык сирдэрбитин көрүөђүн – истиэђин уонна харыстыађын диэн ыңырабын.

Туһаныллыбыт литература:

• Г.М.Федоров, З.П.Федорова. Саха сирин дьиктилэрэ. Дьок. Бичик. 2013. 3,5 стр.
• Ирбэт тоң муустаах дойду араас омуктары түмпүтэ / В. Пестерев // Киин куорат. – 2012. – Алтынньы 18 к. – С. 19. – (Историяны сахалыы харађынан).

2.Хаңалас: Историко-краеведческий атлас/ Институт гуманитарных исследований; Министерство охраны природы; Благотворительный фонд “Үс тиит»; Сост. Г.Е.Шадрина. – Якутск: Кудук, 2000.- 130с. 113 стр.