Доклад на тему "Логическое развитие младших школьников "

Тема самообразования :

"Логическое развитие младших школьников "

Сананы арыйа уорэн.

Хайа да омук тугу эмэ тобулан ойдууругэр тус дьайыылаах, ньымалаах. Ол сиэринэн, саха киьитэ эмиэ тугу барытын бол5ойон чинчийэр, сылыктаан , тутан- хабан , быьа холоон барыллыыр, саба5алыыр уонна дьэ толкуйун тобулар. Мындыр саха киьитэ олоххо баар араас костууну кэтээн корор, аа5ар- суоттуур ураты ньымаларын колуонэттэн колуэнэ5э илдьэ кэлэн иьэр.

Суаттааьын 4 сурун хайысхалаах

1. Анаарыы -бол5ойуу 

-Ойго онорон коруу.

2.Чинчийии.

-Туьаайыы: бол5омтону,ойго онорон корор сатабылы оссо чинэтэр, эбии сайыннарар.

- Сылыктааьын : о.э. ханнык эмэ эттик , ахсаан ойдобулэ , эбэтэр туох эмэ  костуу  чопчу уратытын чинчилээн билии.

-Саба5алааьын: чуо быьааран буолбакка, сэрэйэ былаастаан, бадахтаан ойдооьун.

- Бигээн билии : таьыттан костубэти илиигинэн имэрийэр курдук аргыый а5ай баттыалаан, туппахтаан корон билии, тумук оноруу.

-Холооьун : тугу эмэ чуолкай кэмнээбэккэ быьа барыллаан быьаарыы.

- Ырытыы: бары оттунэн ырыналаан, аттаран толкуйдааьын.

-Аттарыы: тугу эмэ наардаан холботолооьун.

-Тар5атыы: тугу эмэ баары тус-туьунан наардаан туруоруу.

- Талыы : элбэхтэн ордук табыгастаа5ын талан ылыы.

- Тэннээьин: тэннээн коруу.

3. Кээмэйдээьин

-Ыраа5ы булуу, мээрэйдээьин, олуускэни булуу, бутуну булуу, бысталааьын, араарыы, быьаарыы.

4. Хаьаайынныы уорэнии. Баьылаабыт сатабылларын куннээ5и олоххо туттар уоруйэххэ киллэрии.

Дьикти конструкциялар.

1. Варианнары ырыта уорэн. Учугэй уус уьанарыгар хас да варианы ойугэр ырытан баран , биир судургутун талар, ол эрэ кэннэ уьанар.Саахыматчыт биир хаамыыны онорон корор. Спортсмен курэхтэьии буолуон тоьо эмэ инниттэн куоталаьар тактикатын варианнарын сыымайдыыр. Араас варианнары сыымайдаан ойго ырытыы, толкуйдааьын маннайгы кэрдииьэ буолар.

1 задача. Туорт муннуктаах хоско 10 олоппоьу хас истиэнэ аайы тэн ахсааннаах гына туруор.

Бол5ой: Задача усулуобуйатын хат аах уонна бэйэн суоттаан кор. Кыайбатаххына эрэ салгыы аа5ан, хайдах суоттанарын бил. Атын задачалары эмиэ ити курдук онор.

Уорэнээччи: " Оско 10 олоппос" диэн оннугар "12 олоппос " диэн эбитэ буоллар хас истиэнэ ахсын- 3-туу олоппоьу туруоран кэбиьиэххэ соп. Оттон 10-ну 4-кэ тобоьо суох тунэппэккин. Ол аата бу задача итинник оноьуллубат эбит.Арай сорох олоппостору муннукка туруоруум. Маннайгы варианна муннук аайы биирдии олоппоьу туруоран коруоххэ.

Ол кэнниттэн хаалбыт 2 олоппоьу ханна да туруорбуппут иьин задача соруда5а кыайан туолбат. Онон бу вариант сыыьа эбит. Иккис вариант. Икки утарыта муннукка 1-дии олоппоьу туруоруохха. Итиэннэ истиэнэ аайы 1-дии олоппоьу туруоруохха. Билигин хаалбыт 4 олоппоьу 2-с уруьуйга косторун курдук туруордахха задача соруда5а туолар.

2.Конструкция оноьуллубут буоллун. Бу тема5а бэриллибит угус задача уопсай ис хоьооно ханнык эрэ конструкция ( холобур схема, эбэтэр таблица ) оноьуллар кыахтаах дуо? диэн ыйытыыга ананар. Оскотун задача усулуобуйатыгар соп тубэьэр конструкция баар эбит диэн тумуккэ кэллэххинэ, ол конструкцияны "тутан" (ол аата уруьуйдаан эбэтэр тылгынан быьааран) кордоруохтээххин. Оттон задачан оноьуутун " маннык конструкцияны тутар кыаллыбат " диэн этиинэн тумуктээри гынар буоллаххына , ону чуолкайдык дакаастыахтааххын.

тКосторун курдук, маннык киэптээх задача оноьуута икки араас хайысхаланыан соп: ирдэнэр конструкцияны тута сатааьын, эбэтэр оннук конструкция суо5ун дакаастыы сатааьын. Хайа да хайысханан улэлиири чэпчэтэргэ " кэнниттэн са5алааьын " ньыматын туьанар табыгастаах. Бу ньыма ис хоьооно маннык: ол, баара - суо5а оссо биллибэт, баар да буолла5ына хайдах оноьуллара быьаарылла илик конструкцияны, хайыы- уйэ тутуллубут курдук санаан, аан бастаан кини айылгытын чинчийии. Ол тумугэр ирдэнэр конструкцияны тутарга" кулуус тыла "буолар идеяны булан ылыаххын соп, эбэтэр бу конструкция айылгытыгар туох эрэ утарар оруттээ5ин арыйан , маннык конструкция оноьуллар кыа5а суо5ун дакаастыахха соп.

2-с задача.Кээмэйэ 3х3 таблица харахтарын туруору эрээттэргэ баар чыыьылалар суумалара четнайа суох, оттон сытыары эрээттэргэ баар чыыьылалар суумалара чётнай чыыьылалар буолалларын курдук толоруохха соп дуо?

Уэрэнээччи: Таблицаны араастаан толоро сатаатым да5аны туох да тахсыбата.Ба5ар таблицаны оннук толорор кыах суох буолаарай? Чэ, таблица задача усулуобуйатыгар соп тубэьэр курдук толоруллубут буоллун .Косторун курдук, маннайгы уонна иккис суумалар тэннэр. Оччо5уна бу сууманы биир оттуттэн кордоххо, чётнай чыыьыла буолан хаалар. Биллэн турар, оннук буолуон табыллыбат. Ол аата бу таблицаны задача усулуобуйатыгар соп тубэьэр курдук толорор сатаммат. эбит.  

3. Вариант ахсаанын а5ыйат. Ардыгар ханнык эрэ конструкцияны тутуу задачата олус элбэх варианы кордотор. Оччо5уна биьиги ол вариант ахсаанын хайдах эмэ а5ыйата сатыыбыт. Манна уксугэр ," арай конструкция оноьуллубут буоллун" диэн ньыманы туттар комолоох буолар. Эмиэ, баара- суо5а оссо да биллэ илик конструкцияны хайыы-уйэ тутуллубут курдук санаан олорон, бу конструкция соптоох варианын ханнык эмит бэлиэ айылгытын булабыт. Оччо5уна маннык айылгыта суох варианнары коро да сатыыр наадата суох, улэбит чэпчиир

3 задача. 1 -тэн 8-ка диэри сыыппаралары куб уьуктарыгар, эркиннэриннэринэн суумалара тэн буоларын курдук суруйуохха соп дуо?

Уорэнээччи: Задачаны суоттаары варианнары сыымайдыахха наада.Ол гынан баран наьаа элбэх буолар. Хайыыбыный?

Арай задачам эппиэтин булбут буолуум. Усулуобуйа быьыытынан.

Бу кэнниттэн уорэнээччи сыымайдыахтаах вариана а5ыйаата. Кини куб уьуктарыгар чыыьылалары суруйарыгар чыыьылалары суруйарыгар чыыьылалар суумалара 18 буоларыгар дьулуьар.

4. Леонард Эйлер.Муосталар уонна графтар. Л. Эйлер (1707-1783). 18-с уйэ биир улуу математига этэ. Кини наука5а хаалларбыт мунура биллибэт баайыгар биьиги манна ырытыахпытын соп матырыйаал эмиэ баар. Мантан салгыы Эйлер оло5уттан, Кенигсберг куорат  муосталарын кытта сибээстээх, интэриэьинэй тубэлтэни кэпсиэхпин ба5арабын.

1736 с. кулун тутар 13 кунугэр Эйлер маннык суруйбута: " Биирдэ миэхэ Кенигсберг куоракка баар орус арыыларын туоруур сэттэ муоста туьунан задачаны биэрбиттэрэ. Биирдиитэ эрэ ааьан бу муосталары кэрийиэххэ соп дуо? Бу задачаны миэхэ биэрэллэригэр ким да итинник сатаан кэрийэ илик уонна ким да итинник кэрийэр кыаллыбатын дакаастыы илик диэн эппиттэрэ.Ор толкуйдаан баран, мин манна маарынныыр задачаларга барыларыгар итинник кэрийэр кыалларын кыаллыбатын чэпчэкитик быьаарар быраабыланы булбутум уонна ол быраабыла собун  итэ5этиилээхтик дакаастаабытым.

Бу математика историятыгар киэнник биллибит "Кенигсберг муосталара" диэн задача Эйлер "Графтар теориялара " диэн математика  сана хайысхатын арыйарыгар торуот буолбута. Матеатика5а туттар "граф диэн тыл "барон", "герцог" ,"граф" энин диэн титуллар ааттарыгар туох да сыьыана суох.

Граф диэн тугуй? Бу олус судургу математическай ойдобул. Кумаа5ы лииьигэр бэлиэтэммит хас да туочука ханнык эрэ (хайаан да коно буолбатах) линияларынан холбоммутуттан уоскуур фигураны граф дииллэр.Бэриллибит туочукалары граф уьуктара , оттон итилэри холбуур линиялары "граф оруттэрэ" диэн ааттыыллар.

Ол гынан баран эьиги дьиктиргиэххитин соп: Муосталар уонна графтар туох сибээстээхтэрий ?- диэн. Эйлер муосталары кэрийии задачатын грабы эргийии задачатыгар хайдах кубулуппутуй?

5.Эйлер графтары эргийии туьунан задачата. Биьиэхэ ханнык эрэ граф бэриллибит буоллун.Оччо5уна: "бу граф биир орутунэн биирдэ эрэ сылдьан, граф бары оруттэрин кэрийэн кэлиэххэ соп дуо?"-диэн ыйытыы уоскуон соп.

6.Задачаны корунун уларытыы ньымата. Манна муосталары эргийии уанна графы эргийии задачалара ыкса сибээстээхтэрин коруохпут.Билигин "Кенигсберг муосталарын " каартатыгар икки биэрэги арыы курдук уруьуйдуохха уонна туорт арыыны А.В.С.Д. буукубаларынан бэлиэтиэххэ. Ол арыйыыларбытын кыччатан- кыччатан туочука эрэ са5а гыныахха. Оттон муосталарбытын синньэтэн-синньэтэн линия5а кубулутан кэбиьиэххэ. Оччо5уна биьиги билэр в графпыт тахсан кэлэр.

Косторун курдук, Кенигсберг муосталарын эргийии уонна бу графы эргийии иккиэн маарыннаьар задачалар . Оттон В графы соптоохтук эргийэр сатамматын уоьэ дакаастаммыта. Ол аата, Кенигсберг муосталарын соптоохтук эргийэр эмиэ сатаммат.

Стандартнайа суох задачалартан биир биллэллэрэ логическай диэн ааттанар задачалар. Маннык задачалары суаттааьын ойго онорон коруу, имигэстик толкуйдааьын уонна логикалаахтык куолулааьын курдук олус суолталаах хаачыстыбаны сайыннарар.

"Логическай" диэн хайдах задаачалары ааттыыбытый? Бу задачалар атын задачалартан туох уратылаахтарый? Ону быьаарыах иннинэ биир холобур :

Буруй оноьуллубут. Следователь, тиийэн силиэстийэни са5алыыр. Киниэхэ туоьулар кордоруулэрэ, сэлиэстийэ экспертизатын тумуктэрэ бааллар да , дьинэр барыта хайдах- туох буолбутун ким да чуолкай этэр кыа5а суох. Элбэх киьини хабар олус уустук дьыала буолла эрээри, следователь баар чахчылары сиьилии ырытан , анализтаан, буруйдаа5ы чопчу булан ылар уонна чуолаан бу киьи буруйдаа5ын энкилэ суох дакаастыыр.

Детективнэй кэпсээннэр сурун сюжеттара итинник.Бу холобурга следователь ситиьиилээхтик суоттаабыт задачата логическай задача5а олус маарынныыр. Кырдьык ,логическай задача усулуобуйата эмиэ элбэх кыттааччылаах буолар , бу кыттааччылар бэйэ-бэйэлэрин кытта сибээстэрин туьунан сор5ото эрэ этиллэр. Оттон суоттааччы ол кыра биллэрин учугэйдик ырытан, уопсай хартыынаны учугэйдик билиэхтээх.

Мантан косторунэн логическай задачаны суоттуурга усулуобуйа5а этиллэр элбэх ахсааннаах кыттааччылар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар сибээстэрин барытын ойго тутан олорон, улэлииргэр тиийэ5ин. Бу ыарахан уанна бутуурдаах улэни чэпчэтээри, суоттааччы ханнык эрэ уруьуйу , схеманы эбэтэр таблицаны бэйэтэ толкуйдаан таьааран туьанарга кыьаллар. Суоттааччы ол схема эбэтэр таблица комотунэн задача усулуобуйатын уонна задача оноьуутун хаамыытын корон олорор кыахтанар. Манна схема эбэтэр таблица инструмент курдук туьаныллар.

1. Таблицаны туьаныы. Судургу логическай задачалары суоттааьынна таблица оноруу ньымата туьалаах.

1 задача. Республикатаа5ы " Дьо5ур" лаа5ыр о5олоро Петя ,Ньургун, Коля, Толя Верхоянскайтан , Чурапчыттан, Дькуускайтан,Булууттэн кэлбиттэр. Кинилэр ким ханна сылдьыбытын туьунан кэпсэппиттэр:

Коля: "Мин Верхоянскайга уанна Дьокуускайга сылдьыбата5ым."

Толя: "Мин Верхоянскайы да , Булууну да коро иликпин. "

Петя: "Мин Булуугэ уонна Верхоянскайга сылдьа иликпин. Оттон Дьокуускайы сана кордум".

Ким ханнык сиртэн сылдьарый?

Уорэнээччи: Мин бу задачаны таблица комотунэн ононрон коруом. Таблицаны маннык оноробун: "Ве"-Верхоянскай, "Чу"- Чурапчы... П- Петя, Нь- Ньургун. Онтон о5олор тугу эппиттэринэн таблица толорон иьэбит. Коля Верхоянскай да Дьокуускай да олохтоо5о буолбата5ын быьыытынан К-Ве, К- Дь харахтары хараардабыт. Толя эппитинэн Т-Ве, Т- Бу харахтары хараардабыт. Оттон Петя эппитинэн кини Чурапчы олохтоо5о буолара костор. Онон, П- Чу клетка5а + бэлиэ туруоран баран П- Ве, П- Дь, П- Бу харахтары эмиэ хараардан кэбиьэбит уонна Нь- Чу, К-Чу, Т- Чу харахтарга- бэлиэ туруорабыт." Задача мантан салгыы хайдах суоттаныахтаа5ын таблица кэпсээн биэрэр. Холобур, Верхоянскай олохтоо5о Ньургун эбит. Нь-Ве харахха + , оттон Нь-Чу, Нь- Дь,  Нь-Бу харахтарга  - бэлиэни туруорабыт. Оччо5уна Булууттэн сылдьааччы Коля буолара костон та5ыста. К-Бу харахха + , оттон К- Чу харахха - бэлиэлэри туруорабыт. Толя Чурапчы буолар кыа5а суох,онон кини Дьокуускай олохтоо5о.

Эппиэтэ: " Толя - Дьокуускай, Коля- Булуу , Ньургун- Верхоянскай, Петя- Чурапчы". Бу задачаны анардас логическай куолулааьынынан эмиэ оноруохха соп. Ол гынан баран, таблица комотунэн суоттааьын , косторун курдук ордук чэпчэки.

Уруьуй схематын туьаныы. Ардыгар задача суотун хаамыытын уруьуй - схема5а кордорор олус табыгастаах.

2-с задача. Петя5а , Коля5а, Сеня5а кыьыл, хара уонна саьархай онноох ус харандааьы кордорбуттэр. Ол кэннэ уолаттарга кордорбокко эрэ пеналлларыгар биирдии харандааьы укпуттар уонна хайдах онноох харандаас баарын таайтарбыттар . Сеня: "Саьархай буолбатах", Коля: "Саьархай", Петя:" Кыьыл",-диэбиттэр. Пеналлары арыйан корбуттэрэ биир эппиэт сыыьата биллибит. Кимиэхэ ханнык харандаас баар эбитий ?  Уэрэнээччи: " уолаттар ааттарын П, К уонна С буукубаларынан , оннор ааттарын К, Х уонна С  буукубаларынан бэлиэтиэм. Оччо5уна уолаттар эппиэттэрин маннык схеманан ойуулуохха соп .Манна Сеня " саьархай буолбатах" диэбитэ кини "эбэтэр кыьыл, эбэтэр хара диэбитигэр тэннэьэр. Задачаны салгыы суоттуурга , ус эппиэттэн биирдэь сыыьатын быьыытынан, ус араас варианы ырытар наадалаах: 1-кы вариант - Сеня эппиэтэ сыыьа ; 2-с вариант - Коля ал5аьаабыт: 3-с вариант - Петя сыыспыт . Билигин варианнары ырытыахха.

Маннайгы вариант. Сеня эппиэтэ сыыьа буолла5ына, кини пеналыгар  баар харандаас саьархай онноох. Оччо5уна схемабыт маннык буолар. Саьархай харандаас икки пеналга баар буолан хаалла! Ол аата бу вариант сатаммат.

Иккис вариант. Коля ал5аьыыр буолла5ына, кини пеналыгар эбэтэр кыьыл , эбэтэр хара харандаас баар . Оччо5уна саьархай харандаас хайа да пеналга  суох буолан хаалар. ол аата бу вариант эмиэ сатаммат.

Уьус вариант. Бутэьик вариант хаалла. Манна Петя эппиэтэ сыыьа .Оччо5о маннык коруннэнэр. Саьархай Коля5а баарын быьыытынан Петя5а хара харандаас баара чуолкайданар. Оччо5уна Сеня5а кыьыл харандаас баар эбит. Бу вариант та5ыста? Эппиэтэ: Петя пеналыгар хара, Коля5а- саьархай, Сеня5а -кыьыл харандаастар бааллар."