научнай
практическай конференция - «Эрилик ааºыылара»
«¬½к¼¼ - чэбдигирдэр
ту»алара»
¬лэни толордо: Эрилик Эристиин
аатынан Чакыр орто оскуолатын
3 кылаа»ын ¼¹рэнээччитэ
Миронова Ньургуйаана.
Салайааччы: Миронова Лидия
Иосифовна.
Чакыр, 2011с
¬лэ сыала: ¬½к¼¼ араастарын
кытары билси»ии, чэбдигирдэр ту»аларын ¼¹рэтии.
Соруктара:
1.
¬½к¼¼ араастарын, чэбдигирдэр ту»аларын билси»ии ;
2. Саха
¼½к¼¼т¼н ¼т¼¹ ¼гэстэрин, сиэрин-туомун, итэºэлин ¼¹рэтии.
Наадалааºа: ¬½к¼¼-ки»иэхэ
т¹р¹¹б¼т норуотун тыынын и½эрэргэ, кэрэни кэрэхсиир, ¼т¼¹н¼ ¹йд¼¼р а»ыныгас
санаалаах, амарах с¼рэхтээх, эт-хаан ¹тт¼нэн чэбдик, кыанар-кыахтаах айыы-хаан
сиэнэ буола силигилээн тахсарыгар к¼¼с-к¹м¹ буолар. Онон ¼½к¼¼ суолтата ¹сс¹ ¼рд¼¹хтээх.
¬лэ сонуна: ¬½к¼¼
- хас биирдии норуот ¹лб¹т-с¼ппэт, симэлийбэт баай культуратын биир кэрэ-бэлиэ, хатыламмат к¹р¼½¼н, аныгы хараºынан к¹р¹н ырытыы.
Доклад:
«¬нк¼¼ -
чэбдигирдэр ту»алара».
¬½к¼¼
¼½ диэн тылтан т¹р¼ттээх. Ол ту»унан Р.К. Маак 1853-54
сыллардаахха суруйбута: «Танец по якутски-ингкюю, что собственно
значит «поклон» и
происходит от глагола «инг», «ингебинь»-«нагибаться»,
«кланяться».
Р.К.Маак «ингкюю» диэн
суруйбута сахалыы «¼½к¼¼»
буолар. Былыр сахаларга ¼½к¼¼ диэн тылы тэ½э битии диэн тыл туттуллара. Ол
эбэтэр ¼½к¼¼-битии диэн буолар. ¬½к¼¼»¼ттэр диэни кытта тэ½½э битии»иттэр диэн
тыл элбэхтик туттуллара. Ол ту»унан Н.Е. Петров суруйар: «Кроме
древнего слова ¼½к¼¼-танец, первоначально обозначавшего «поклонение,
моление», известно также слово «битии» «пляска»,
происходящее от глагола «битии», «приплясывать».
¬½к¼¼-битии
дьону ¼¹рдэр-к¹т¼тэр, хомойбутун туора кыйдыыр, саппаºырбыт санаатын сайгыыр.
Ити барыта доруобай буоларга улахан к¹дь¼¼стээх.
Ки»и
энергетическэй б¼р¼¹тэ аура дэнэр. Доруобай ки»и аурата сырдык, арылхай ¹½н¹¹х,
оттон ыары»ахтар киэннэрэ боро½, кугас, ¹лб¹¹рк¹й буолар. ¬¹рдэххэ, аура
кытаран кэлэр. Оттон дьо½½о ¼т¼¹н¼ эрэ о½оро сылдьар ки»и аурата кы»ыл к¹м¼с
солотуулаах буолар. Талааннаах артыыс аурата сыыйа-баайа б¼т¼н саалаºа
тарºанан, к¹р¹¹чч¼лэр аураларыныын силбэ»эн, эгрегор диэн ¼л¼гэрдээх элбэх
эрчими биэрэр к¼дэх буола кубулуйар.
Оºолор
хороводтуулларыгар илии илиилэриттэн сиэтти»эн б¼тэй би»илэх буола иилии эргийэ
сырыттахтарына олус к¼¼стээх эгрегор ¼¹ск¼¼р. Ол хас биирдии оºо ауратын
сууматыттан хас даºаны т¹г¼л к¼¼стээх эбит.
Итиннэ
¼½к¼¼»¼т ураты ¼ч¼гэйдик толороро буолбакка, дьону ¼¹рдэргэ ис с¼рэºиттэн т¹»¹
баºарара ордук суолталаах. Ыраас ¼т¼¹ санаа ки»и б¼р¼¹т¼н ордук б¹º¹рг¹т¹р.
Билигин
Санкт-Петербурдааºы «Биоэнергопластика» диэн
оскуола салайааччыта Н.Курис этиилэрин кытта билси»иэºи½. Ыстатыйатын аата «Танцетерапия»
диэн. Ол аата ¼½к¼¼нэн эмтээ»ин. ¬½к¼¼ дуо»уйууну, к¹ннь¼¹р¼¼н¼ биэрэр, дьону
кытта бодору»ан, эти-хааны ы»ыктынан к¹½¼л босхо хамсаныы ки»и
¹й¼гэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар дьайыыта олус улахан.
¬г¼с
ыарыы би»иги эппитин-хааммытын сатаан ы»ыктыбаппытыттан, ¹йб¼т-санаабыт
к¼¼р¼¼т¼н ¹»¼лбэппититтэн т¹р¼¹ттээх. Итиннэ с¼р¼н оруолу илии хамсаа»ына ылар.
Ритмнээх
хамсаа»ын тулалаан турар эйгэни кытта дь¼¹рэлэ»эр. ¬½к¼¼л¼¼ргэ эт-хаан,
¹й-санаа тэ½½э к¹ннь¼¹рэр. Ордук айылºаºа ¼½к¼¼лээ»ин ки»и этин-хаанын,
¹й¼н-санаатын к¼¼р¼¼т¼н ¹»¼лэр.
Иилии
эргийэн ¼½к¼¼л¼¼р с¼½кэн суолталаах. Т¹г¼р¼мтэ-к¼н символа. Оттон к¼н
¼¼нээйигэ, тыынар тыыннаахха барытыгар к¼¼с-уох биэрэр, т¹г¼р¼мтэ-кэрэ к¹ст¼¼,
дь¼¹рэлэ»ии символа. Итинник оонньууга били½½и ки»и айылºатыгар т¹нн¹р, кини
сорºото буоларын ¹йд¼¼р, ийэтигэр кэлбит оºо курдук буолар.
Бу
ыстатыйаны суруйбут ки»и си»э, ¹тт¼г¼н с¼»¼¹ºэ ыалдьан иэдэйэ сыспыт, онтон
¼½к¼¼нэн эмтэнэн ¼т¼¹рб¼т. Дьэ ол кэнниттэн ¼½к¼¼нэн дьону эмтээ»ини сайыннаран
барбыт.
¬½к¼¼-кэрэ
эйгэтэ с¼рдээх баай уонна киэ½. Хас биирдии ¼½к¼¼ к¹р¼½э тус-туспа кыахтаах,
тулалыыр эйгэºэ, ки»иэхэ ту»унан к¹р¼¼лээх, ¹йд¹б¼ллээх.
¬½к¼¼
туллар тутааºа, классическай ¼½к¼¼ буолар. ¬йэлэртэн-¼йэлэргэ чочуллан
кэлбит хамсаныылара оºо осанкатыгар с¼р¼н, улахан оруолу оонньуур.
Билигин
бу «сколиоз»-диэн
ыарыы хас биирдии оºоºо на»аа сытыытык турда, онно бу классическай ¼½к¼¼, хамсаныы
оºо осанкатын к¹нн¹р¹рг¹, эт-хаан ¹тт¼нэн сыыстарыыта суох сайдарыгар
к¹м¹л¹»¹р.
Народнай
¼½к¼¼ (атын омуктар ¼нк¼¼лэрэ)-хас биирдии омук бэйэтин итэºэлин
сурэхтэригэр-быардарыгар сылаастык илдьэ сылдьар
¼½к¼¼б¼т
буолар. Оºону атын омуктары кытары сибээстиир, атын омук тыынын, сиэрин-туомун
били»иннэрэр, кэпсиир, ¹й¼н-санаатын сайыннарар ¼½к¼¼ биир к¹р¼½э.
Бытовой
¼½к¼¼-дьон олоºун-дьа»аºын, ¼лэтин-хамна»ын кытары сибээстээх. Оºо
¹й¼н-санаатын сайыннарар, били½½и олох тэтимигэр с¹п т¼бэ»эр, таба сыаналыыр
ки»и буолан тахсарыгар к¹м¹л¹»¹р.
Современнай
(аныгы) ¼½к¼¼-биллэрин курдук ¼¼нэн эрэр к¹л¼¹нэ саамай сэ½ээрэр, с¹б¼л¼¼р
¼½к¼¼тэ. Бу ¼½к¼¼ олох атын уонна уустук хамсаныылара оºо тулуурдаах буоларын,
этин-хаанын, тыынар органын, с¼рэºин сайыннарар, дьарыктыыр.
Саха ¼½к¼¼тэ-саха дьонун ¹лб¹т-с¼ппэт,
симэлийбэт баай культуратын биир кэрэ-бэлиэ, хатыламмат к¹р¼½э. ¬½к¼¼-би»иги
т¹р¼т культурабыт быстыспат сорºото, бу былыр-былыргыттан баара биллэр. Сили»э
дири½, саха ки»итин олоºун-да»аºын, итэºэлин, ¹й¼н-санаатын, баºарар баºатын
кытта ыкса ситимнээх. Ол эбэтэр ¼½к¼¼гэ би»иги омук бы»ыытынан уратыларбыт хамсаныы
тылынан этиллэллэр. ¬йэлэри у½уордаан кэлбит дьи½-чахчы сахалыы (традиционнай)
¼½к¼¼лэрбит чаºылхай этническэй кырааскалаахтар. Саха ¼½к¼¼тэ былыр-былыргыттан
бэйэтэ суоллаах-иистээх, историялаах норуот историятыттан туспа, туора туран
хаалбатаºа.
¬½¼¼-с¼кт¼¼,
с¼г¼р¼й¼¼ былыргы саха ки»итин биир тус-ураты майгына. ¬½¼¼ ¬¹»ээ дойду
айыыларыгар, тулалыыр айылºаºа, сир-дойду иччилэригэр ¼½¼¼ттэн-с¼г¼р¼й¼¼ттэн
т¹р¼ттээх, ситимнээх. Былыргы сахалар ¹йд¼¼ллэринэн ¬¹»ээ дойду та½аралара,
айааччылара орто дойду ки»итин ара½аччылыыллар, харыстыыллар, киниэхэ
¼т¼¹н¼-уйгуну аºалар кыахтаахтар. Ол и»ин саха ки»итэ кинилэри ытыктаан,
с¹º¹н-махтайан туран уйгуну-быйа½ы, дьолу-соргуну биэрдин, ¼¼нн¼н диэн ¼½эн
к¹рд¹»¹лл¹р-аатта»аллар. Ол иэйиилэрэ а½ардас алгыс тылынан, ырыанан-тойугунан
эрэ буолбакка ¼½к¼¼нэн, ¼½к¼¼ былаастаах хамсаныыларынан эмиэ этиллэрэ.
Биир
оннук саха ¼½к¼¼т¼н т¹р¼т хамсаныытынан с¼г¼р¼й¼¼, ¼½¼¼ буолар. Ол да
и»ин буолуо с¼г¼р¼й¼¼лэр, с¼г¼р¼йбэхтээн кэби»эллэр, с¹»¼ргэстээн олорон
к¹рд¹»¼¼лэр-аатта»ыылар, н¹р¼¹н-н¹рг¼й¼¼лэр оло½хо аайытын бааллар.
Саха
ки»итин олоºор ¼½к¼¼ киэргэл эрэ, к¹р-нар эрэ курдук ¼¹скээбэтэºэ. Бастатан
туран, кини олох кы»алºатыттан кы»арыллан с¼д¼ к¼¼стээх айылºаттан,
киэли-киэбитэ биллибэт туналыйар к¼¹х халлаантан к¼¼с-к¼дэх ылаары,
баайыттан-дуолуттан бэри»иннэрээри, кинини дурда-хахха о½остоору ¼½эн-с¼ктэн к¹рд¹»¼¼ттэн
т¹р¼ттээх. Бу эбэтэр дьонун итэºэлин кытта быстыспат ситимнээх. Ол ы»ыах
сиэригэр-туомугар ордук арылхайдык к¹ст¹р. ¬½к¼¼ айылºаны кытта ситимнээºэ,
киниэхэ анабыллааºа ордук дьэ½кэтик ы»ыах ¼½к¼¼лэригэр к¹ст¹р. Ол да и»ин
буолуо, ¼½к¼¼ мааныта айылºа силигилии ситэн, чэлгийэн турар кэмигэр ы»ыахтарга
анаан-минээн ¼½к¼¼лэнэр буолбута.
Ханнык
баºарар ¼½к¼¼ тэбэр с¼рэºэ, этэр тыла-хамсаныы. Биирдиилээн хамсаныылар
эбиллэн, хомуллан, дь¼¹рэлэ»эн, алты»ан уопсай ритмическэй утумнанан-ситимнэнэн
биир к¹дь¼с ¼½к¼¼ буолан тахсаллар.
Тойук,
ырыа кэрэтин, тыл баайын, хамсаныы эриэккэ»ин бииргэ т¼мэр о»уокай ¼½к¼¼тэ
дири½ ¹йд¹б¼ллээх, бэйэтэ суоллаах-иистээх, баранан быстыбат талааннаах, т¼гэºэ
к¹ст¼бэт ис хо»оонноох, б¼тэн биэрбэт баай тыллаах ы»ыах сиэрин-туомун му½утуур
¹р¹г¹й чыпчаала. О»уокай, ы»ыах
сиэрин-туомун аналлаах, ¼¹»ээ айыыларга ¼½эр-с¼ктэр ¼½к¼¼б¼т буолар. Этээччилэр
тустаах т¼гэннэри, айылºа к¹ст¼¼лэрин, о.д.а араастаан хо»уйаллар. Онон оонньуу
кыттыылааºа хамсанан астынарын аа»ан, этээччи ырыатын истэн, бэйэтэ кытта
ылла»ан дуо»уйар. Оºолор о»уокайынан олохторун киэргэтэр эрэ буолбакка,
чэгиэн-чэбдик дьон буола ¼¼нэн тахсалларыгар к¹м¹л¹»¹р. Манна оºо олус
сынньанар, быччы½нарын ы»ыктынарга ¼¹рэнэр. О»уокайдыырга быччы½ к¹½¼л босхо
хамсыахтаах. Онон бу киниэхэ бэртээхэй эрчиллии.
«Кымыс
¬рдэ» диэн сиэр-туом
¼½к¼¼тэ кымыс ¼рд¼н аан-бастаан айыыларга, иччилэргэ к¼нд¼лээн баран
¼½к¼¼лэнэр.
Былыр
сахаларга ы»ыах сиэригэр-туомугар битии»иттэр ¼½к¼¼лэрэ баара эбитэ ¼»¼.
Битии»иттэр диэн ыллыы-ыллыы ¼½к¼¼л¼¼р, ¬р¼½ ойуун ол эбэтэр алгысчыт 7
арыалдьыт кыргыттара, 9 оруолдьут уолаттара, 7 кыыс, 9 уол буолаллар.
Битии»иттэр алгысчыт эбэтэр ¼р¼½ ойуун алгы»ын ¼рд¼к айыыларга тиэрдэргэ,
уйгуну-быйа½ы, дьолу-соргуну бэйэлэригэр, дьонноругар-сэргэлэригэр,
с¼¹»¼лэригэр, сирдэригэр-уоттарыгар тардан ылар аналлаахтар. Ити курдук сахабыт
т¹р¼т ¼½к¼¼лэрэ элбэºи к¹рд¹р¹лл¹р, кэпсииллэр, ыраас-сырдык ¹йд¹б¼ллээхтэр.
Т¼м¼к:
1.
¬½к¼¼ араастарыттан ¼йэлэртэн-¼йэлэргэ ¼½к¼¼лэнэн кэлбит
народнай, классическай, бытовой, современнай уонна сахабыт т¹р¼т ¼½к¼¼лэрин
биллим.
2.
¬½к¼¼ былыр-былыргыттан ки»и олоºун быстыспат аргы»а
буолар.
Олоºу киэргэтэр-к¹чч¼тэр аналын та»ынан ¹сс¹ ¼½к¼¼нэн эмтээ»иннэр эмиэ
бааллар эбит, онон ¼½к¼¼гэ-битиигэ ¼¹рэнэрбит бэйэбитигэр чэгиэн-чэбдик
буоларга, эт-хаан, ¹й-санаа ¹тт¼нэн ту»алааºа билиннэ.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.