Доклад "Осур-оол Монгуштун шулуктерин номчааш..."

Муниципалдыг бюджеттиг ниити билигнин ооредилге чери

Тыва Республиканын Чоон-Хемчик кожууннун

Хорум-Даг ортумак школазы

Доклад:

 «Осур-оол Монгуштун шулуктерин номчааш…»

                                             Кылганы: Ондар Урана Рейдевна Чадаананын

                                                     1 дугаар ортумак школазынын  

                                                тыва дыл,чогаал башкызы.

2016 чыл.

1.Киирилде.    

Монгуш Осур-оол Амашкынович 1926 чылдын май  9-та Хорум-Дагга торуттунген.  1956 чылда Кызылдын башкы институдун дооскаш,  Шеминин 7 чылдыг школазынче ажылдап чоруур дужаал алгаш анаа башкы мергежилдин эге базымын баскан. 1963 чылда ол-ла институттун тоогу-филология факультединче кирип алгаш ону 1967 чылда дооскаш, Овурнун Торгалыгже ооредилге эргелекчизи бооп ажылдап чорупкан.  Осур-оол Монгуш улустун аас чогаалынын азы. Чогаал ажылын 1970 чылдарда  эгелээн.  Оон  чогаалдары  солуннарга парлаттынып унуп турган.  Ол 2 номнун автору: «Бай-ыяш» (1996),  «Шагаа»  (2002).

Россия Федерациязынын алдарлыг башкызы, Чогаалчылар Эвилелинин кежигуну деп хундулуг аттын эдилекчизи.  

Осур-оол Монгуштун ачазы  Монгуш Амашкын дээрзи  торумелинден чечен-мерген, аас-соскур, тывынгыр-сагынгыр, мерген угаанныг тоолчу кижи чораан. Ол ачазынын дугайында мынча деп сактыышкынында бижип турар: «Ачамнын бо шулук чугааларын сактып коорумге, чангыс-даа ында меге чуве чок, анаа-ла бир сакпай кижинин хоозун чугаазы эвес, чечээргеп чогааткан состер база эвес, ёзулуг-ла кижинин амыдыралынга таварышкан болуушкуннарнын, чуртталганын дириг корунчуу-дур, чурумалы-дыр.

Чогаалчы кижи дег, кызып диленип бижип орбаан, чайгаар-ла сагыш-сеткилинден аксынга аайлажып келген амыдыралчы чугаалары-дыр.»  [Бай-ыяш.-арын 73.]

«Башкы буттун изин сонгу бут чандыр баспас» дээн ышкаш Осур-оол Монгуш база ачазынын соон салгап аас чогаалы-биле чоок он-тала бооп, тыва чоннун ёзу-чанчылдарын шулуктеринде уран-чечен  чырыткан чогаалчы. Бижик-билиг чок уеде ачазындан дыннап оскен чоннун кайгамчыктыг  аас чогаалын автор  эртем-билиглиг кижи апаргаш чонга бижик кырынга дамчыдып, келир салгалга арттырган.  Ынчангаш ажылывыста авторнун онза-солун ажыл-ижи-биле таныжып, сайгарып коорун оралдашкан бис.

Ажылдын сорулгазы: 1. Чогаалчынын допчу-намдары-биле

таныжары;  2. «Бай-ыяш» деп номда шулуктеринин амыдырал-биле холбаалыын коргузери; 3. Шулуктеринин тематиказын болуктээри.

Ажылдын чугулазы- Осур-оол Монгуштун  шулуктери-биле  аныяк-оскенни таныштырары.

Шинчилел объектизи-Чогаалчынын  «Бай-ыяш»  1996 ч. деп номунда шулуктери.

2.Кол кезээ.

«Амыдырал агымы чангыс черге турбас» деп  улегер бар. Ол ёзулуг шын.  Амыдырал-биле кижилер база бурунгаарлап бар чоруур.  Дыка хой чогаалчылар  чурттун чурттап эрткен амыдыралын боттарынын чогаалдарында бижип чураан. Тоогуге арткан-даа амыдыралды чогаалдарынга кагбайн бижип турган.

Ол ышкаш башкывыс  Осур-оол Амашкынович  шулуктеринде  бо чуулду база чырыткан чогаалчы.

О.А. Монгуштун  «Бай ыяш» деп ному 1996 чылда чырыкче унген. Ында  44 шулук кирген. Оон иштинден бис номда кезик-чамдык шулуктерни сайгарып корген бис.

Ук номда баштайгы шулук  авторнун 1956 чылда бижээн шулуу-биле эгелээр. О. А. Монгушту 70 чылдарда чогаал ажылын эгелээн деп устунде айыттывыс. Автор каш харлыг турган дизе, 44 харлыг апаргаш чогаал ажылын эгелээн болуп турар. А 1982 чылда бижээн эн башкы «Октаргайны эргээн хунум» деп баштайгы шулуун мындыг одуруглар-биле эгелээн:

Октаргайны эргээн хунум

Чугуруунде кире берди…

 Кежээкинин кызыл хуну

 Херелденип ажа берди…

 Кежээкинин имиртини

Кеденгиирлеп союп келди

Хайгыылчы дег Шолбан баштаан

Хамык сылдыс оттуп турлар.

Автор  чогаал ажылын орай эгелээнин мынчаар элдээртип бижээни онзагай болуп турар.  Шулукте -ды-ди, ты-ти деп чоокта эрткен уе кожумактарын ажыглааны онзагай. (Кире берди, олурупту, эстип калды, челбий какты, ажа берди, туруп алды, союп келди)

Баштайгы чаш ынакшылын сагынганын чечен коргузуп бижээни онзагай.  «Талыгырже коруп ор мен»:

         Эрткен уем чалбыраажы

          Эстегилеп келир чузул?

          Сагыш-сеткил кыйбынайнып,

          Самнагылап холзээр чузул?

          Он-он бештин айдынында

          Орай дуннун сылдыстарын

          Ончалаан дег органывыс

           Олчаан хевээр чуруттунду.

          Кайгамчыктыг ужуралдын

          Катап менээ костур чузул?

         Ханы бодал чажыды бооп,

         Каттырымзап келир чунул?

Бутпейн барган ынакшылынга хомудалы   риториктиг айтырыгларны ажыглаанындан илереп келир.

Шулуктернин дылы бодуун болгаш  чедингир,чечен-мерген.

«Чаашкыннын соон дарый» деп шулукту номчуурга, кайы-бир тайга черде  чаъс соонда  ногаан эзимге  челээш коступ келген ышкаш сагышка кирер. Бойдус-биле харылзааны шулуктеринде  кошканы  тускай аянныг.

Чаъстап хонган чаагай эртен

Чайынныг хун дээп келди.

Чалбак шынаа, шал кок унуш

Шалын-биле чуна каапты.

Сарыг хуннун херелинге

Алдын-Доостун кудуруу дег,

Чаашкыннын соон дарый

Алдын челээш чайнай берди.

Бо шулукте  база чоокта эрткен  уе кожумактарын ажыглаан. (Дээп келди, чуна каапты, эсти берди, чайнай берди)

Монгуш Осур-оолдун шулуктеринде мал ажылы-биле холбашкан одуругларнын бары авторну малчын ог-булеге оскен деп чуулду бадыткап турар.

                 Халааданчыг изиг хундус

                 Кадарганым ошку, хойлар

                 Хонеп каан дег чангыс черге

                 Холегелеп чыткылаптар».

                        «Ала бызаам»

                Ала бызаам бызаалапкан,

                Авазы-ла олчаан болган.

                Аксы-думчуун сы туткаш,

                Аа судун эмзирген мен.

Черле ынчаш Осур-оол Монгуштун  шулуктеринде малчын кижинин ажыл-ижин, амыдыралын, мал-биле чоок харылзааны коргузуп бижээн одуруглары шулуктеринде колдап турар.

Шулуктерде деннелгелер хой кезиинде дег,ышкаш деп состер-биле илереттинген.

 «Уругларны эртине дег дилеп тыппас» деп шулукте  катаптаашкынны ажыглавышаан автор шак ол чуулду  онзаландырып ылгап турары  номчукчуга дээштиг. Толдер, Чаштар, Уруглар деп бо уш билиишкинни автор номчукчуга дээштиг чедирип шыдаан. Кылыг созунун болбас хевирин хой ажыглааны, хамаарылга хевиринин кожумактарын  катаптап ажыглааны   толдер чок болза салгал чок болур деп чуулду автор номчукчуга бодууну-биле болгаш  чиге угаадып дамчыткан.( Толдер чокта – дамчыттынмас , салгаттынмас, сураттынмас, ээлеттинмес, дилеп тыппас, садып албас). Чаштар дээрге оорушкувус, каасталгавыс, аныяавыс, уе салгалывыс деп турар.

 Толдер чокта,  торе херээ дамчыттынмас,

Толдер чокта, торел-чону салгаттынмас.

Толдер чокта, тоогу-даа сураттынмас,

Толдер чокта, Торээн чурт-даа ээлеттинмес.

Чаштар дээрге аас-кежик – оорушкувус,

Чаштар дээрге чуртталгада каасталгавыс.

Чаштар дээрге ортемчейде аныяавыс,

Чаштар дээрге келир уе салгалывыс.

Уруглар дег унелиглер кайда-даа чок,

Уруглар дег  улуг байлак чер-даа чок.

Уругларны эртине дег дилеп тыппас,

Уругларны алдын ышкаш салдып албас.

Ынчангаштын уругларга хайыралыг,

Ынчангаштын уругларга ынакшылдыг,

Ынчангаштын остурери, камгалаары –

Ыдык чаагай хулээлгевис, сорулгавыс.

Авторнун шулуктеринде нарын состернин ажыглалы:

1)чоок уткалыг дефистеп бижиир нарын состер:узап-узап,  сагыш-сеткил, он-он,  ишти-баарым, ак-ак,  кезек-кезек, чугаа-сооду, ыыт-даажы, сеткил-чурээ, аъш-чемин, аът-холу, коъш-комун, маалаан-чиилээн, човап-могаан, оорга-мойну, ажыл-ишчи, омак-сергээ, торел-чон, аас-кежик.

2) кайгаан, оореткен уткалыг одуругларны кончуг таарымчалыг ажыглаан:

1….Эрткен уем чалбыраажы

       Эстегилеп келир чузул?

        Сагыш-сеткил кыйбынайнып,

     Самнагылап холзээр чузул?

2.  Дамчыттынмас, салгаттынмас дээш оон-даа оске.

3.туннел кезээ.

Ынчангаш туннеп чугааларга, О. А. Монгуштун  шулуктеринин дылы номчукчу бурузунге чедингир,чечен-мерген. Кайгаан, кыйгырган база кижинин сагыш-сеткилинин янзы-буру байдалдарын илереткен шулуктери онзагайланып турар. Оон шулуктери амыдырал-биле холбаалыг бижиттинген. Амашкыновичинин шулуктеринин тематиказы бойдус, кижи, ынакшыл, торээн-чурт, ёзу-чанчылдар болуп турар. Ол ышкаш шулук бурузунде философчу бодалдар кирип турар.

Осур-оол Монгуш  дыл талазы-биле онзагайланып, оске чогалчыларда чок чараш уран-чечен состерни ажыглааны эскертинип келир. Ол чуну чугаалап турар дээрге торумелинден салым-чаяанныг ачазын дозеп, оон изин базып келгени. Ук тоогузунден уран-чечен, мерген дыл-домактыг адашкыларнын бистин бо салгалывыска шак мындыг кайгамчык ортек чок байлаан арттырып кааны уттундурбас, салгалдан салгал дамчып чоруур дээрзинге бузуреп артывыс.

Ажыглаан литература.

1.С. С. Комбу  Тувинская литература-Н. 2012ч.

2. «Тыва уруглар чогаалы» (1-ги кезээ)-К.,1996ч.

3. О. А. Монгуш  Бай-ыяш – Кызыл, 1996 ч.

4. Тыва чечен чогаал: соолгу уенин шинчилелдери: ТГШИ-нин шинчилелдер чыындызы. – Кызыл: КУБ «Тыва полиграф», 2009.