Догордоһуу тыына
Бэйэ – бэйэни кытта
доҕордоһуу, куһаҕан дьайыыттан киһи киһини көмүскээһинэ, иэдээнтэн дьону
өрүһүйүү дьоҥҥо эрэ баар буолбатаҕын, кыылга – сүөлгэ эмиэ баарын ааҕан биллим.
Литература сылынан биһиги норуот ытыктыыр суруйааччыта, ҮөҺээ Бүлүү
Харбалааҕар төрөөбүт Николай Якутскай уонна нуучча норуотун суруйааччылара Николай
Некрасов, Лев Толстой булка сыһыаннаах кэпсээннэринэн итини барытын сырдатарга
сананным.Бу кэпсиир суруйааччыларым бука бары бултуулларын, айылҕаҕа
сылдьалларын олус сөбүлүүр эбиттэр.Ол да иһин, айылҕа дьикти көстүүлэрин,
суруйан хааллардахтара. Н.Якутскай «Хорсун мохсоҕол» кэпсээнигэр оҕотун
быыһыыр туһугар бэйэтин дууһатын харыстамматах хорсун мохсоҕол туһунан
суруйбутун сөҕө аахтым.
Олоххо дьон ортотугар итинник
түбэлтэлэр элбэх буолаллар. Дьон хорсун быһыытын телевизор, ватсап, хаһыат,
журнал барыта кэпсиир. Онтон көтөр - кыыл оҕотун быыһаабытын туһунан бэчээккэ
тахсыбытын ханна да истэ, ааҕа иликпин.Салгыы өссө Николай Якутскай биир
кэпсээнин санатыахпын баҕарабын. Ол «Кыыллар доҕордоһуулара» диэн кэпсээн. Бу
кэпсээҥҥэ ыт уонна куобах доҕордоһуулара олус үчүгэйдик бэриллибит. Булчут
оҕонньор бастаан ыт оҕотун ииттибит,онтон кэлин тыаҕа сылдьан куобах оҕотун
булан аҕалбыт.Ыта куобах оҕотун сиэри гыммыт, ону оҕонньор буойан тохтоппут. Ол
онтон ыла ыттаах куобах доҕордоспуттар. Оҕонньор, куоракка икки хонукка аһыыр
аһылыктарын бэлэмнээн баран, барбыт. Ол тиийэн ыалдьан куоракка сүүрбэ хоммут.
Оҕонньор сүүрбэ хонон, булчуттары кытта, тиийбитэ, орон үрдүгэр ыт уонна куобах
хоонньоһон өлөн сыталлар эбит. Бу кэпсээни ааҕан баран кыылларга эмиэ дьон
курдук дьиҥнээх доҕордоһуу баар эбитин биллим уонна сөхтүм.
Кыыллар доҕордоһууларын
туһунан суруйбут нуучча суруйааччыларыттан биирдэстэрэ Лев Толстой буолар.
Холобур,«Хахай уонна ыт» кэпсээни этиэххэ сөп. Бу манна кэпсэнэринэн, Лондон
куорат кыылы көрдөрөр сиригэр тимиркилиэккэҕэ турар хахайга ыты ыланнар, сиэтээри
,тимир килиэккэ иһигэр бырахпыттар. Хахай ыты тыыппатах,өссө аһыттан бэрсибит,
кэлин бииргэ оонньуур уоннаутуйар буолбуттар.Ол курдук доҕордоһон биир сыл
курдук олорбуттар. Сыл буолан баран ыт ыалдьан өлөн хаалбыт.Хахай ытын аһыйан
биэс күн аһаабатах алтыс күн өлбүт. Манна көрдөххөкыыллар да доҕордоһуулара
эмиэ дьиҥнээх уонна кытаанах буолар эбит дии санаатым.
Николай Некрасов
суруйбут «Мазай оҕонньор уонна куобахтар » диэн кэпсээнэ дьиҥнээх олохтон
ылыллыбыт. Николай Некрасов саас аайы Кострома куорат кытыытыгар баар
дэриэбинэҕэ бултуу сылдьан Мазай оҕонньордуун доҕордоспут. Булчут Мазай
оҕонньор бэйэтин мүччүргэннээх түгэннэрин кэпсиирин болҕойон истэр эбит. Ол
истибитин бу кэпсээҥҥэ суруйан хаалларбыт. Николай Некрасов Мазай
оҕонньор курдук , булт диэн баран муннукка ытаабыт киһи эбит. Бу кэпсээҥҥэ саас,
наһаа элбэх уу кэлэн, сир – дойду барыта ууга барбыт. Мазай оҕонньор уу устун
тыытын эрдэн устан истэҕинэ, кып – кыра быыкаа арыыга куобах үөрэ олорорун
тыытыгар тиэнэн кураанах сиргэ таһаарбытын туһунан кэпсэнэр. Бу манна булчут
тыынар – тыыннаахха үтүө сыһыана көстөр. Аҥаардастыы бултуур эрэ буолбакка,
бултуур кыылын – сүөлүн харыстааһына эмиэ баар дии саныыбын.
Бу айымньылары ааҕан
баран маннык түмүккэ кэллим: кыыллар , көтөрдөр бэйэ – бэйэлэригэр үтүө
сыһыаннаахтарын, доҕордоһоллорун, ийэ курдук оҕолорун көмүскэһэллэрин биллим. Кыыллар
, көтөрдөр икки ардыларыгар истиҥ сыһыан баар буоллаҕына,биһиги оҕолор
ортолоругар ити сыһыан эмиэ баар буолуон баҕарабын.
Николай Павлов сүгүрүйэр үс кута
Николай Гаврилиевич
Павлов 1962сыллаахха Якутскай куоракка Саха Государственнай университетын
нуучча тылын уонна литературатын салаатын бүтэрэн Хоро оскуолатыгар үлэлии
кэлбитэ.Ол кэлэн, өр сылларга биһиги оскуолабытыгар учууталынан үлэлээбит. Улуу
нуучча тылын о5олорго үөрэтэрин таһынан, бэйэтин төрөөбүт тылынан хоһоон
суруйарын олус сөбүлүүр эбит. “ Айар санаам – ахсым санаам” диэн кинигэтигэр
баар хоһооннорун аахтым. Н.Г.Павлов 1931сыллаахха Үөһээ Бүлүү улууһун 2-с
Үөдүгэй нэһилиэгэр төрөөбүт. Дойдутун сөбүлүүр, ахтар – саныыр эбит. Ол ону «Ахтылҕан»
диэн хоһоонугар бу курдук суруйар:
Алааспыттан – төрүт сиртэн -
Арахпытым ыраатта;
Үлэ, үөрэх сүпсүлгэнэ
Тэйиппитэ быданнаата.
Кырдьыы кырыа бэлиэтэ
Ону мэлдьи санатаҕын;
Дойдум, дьонум ахтылҕана
Дууһам аалар аргыһаҕын.
1947с Булуу педучилищаҕа
кыра кылаастары үөрэтэр учуутал үөрэҕэр киирбит уонна 1951с бутэрбит. Үөрэммит
сылларын , үөрэппит учууталларын, бииргэ үөрэммит табаарыстарын уонна үөрэммит
училищатын олус күндүтүк саныырын “Бүлүүтээҕи училищабыт” диэн хоһоонугар ахтар:
Бүлүүбүт үөрэҕин кыһата,
Сэттэ уон эдэркээн саастанныҥ...
Үтүмэн сылларга үүнэ тур,
Кырдьары билбэккэ үлэлээ
1957с Якутскайга
пединститутка нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэр учуутал үөрэҕэр киирэр.
Бу үөрэнэ сырыттахтарына институт университет буолар.Онон университеты 1962с
учугэйинэн бүтэрэр. Бу кэмҥэ сэргэлээххэ ааспыт, эдэр саас кэрэ - бэлиэ
күннэрин «Сэргэлээх» диэн хоһоонугар суруйар:
Олох дьоллоох аартыгар
Үктэннэрэр эрэллээх,
Ыччат түмсэр түһүлгэтэ
Буола турар Сэргэлээх.
Сэргэлээхпит – олохпут
Туллаҥнаабат сэргэтэ,
Ыра санаа биһиктэнэр
Сайдыы ыллар хардыыта.
Николай Гаврильевич элэккэй,
көнө, аһаҕас, элбэх сэһэннээх буолара дииллэр билэр кырдьаҕастар. Ол да иһин
элбэх доҕоттордоох уонна ол доҕотторун кытта бултуурун олус сөбүлүүр эбит. Ол
туһунан «Сааскы ууга, саһааккаҕа» диэн хоһоонугар бу курдук суруйар:
Сааскы ууга, саһааккаҕа,
Сааһыт саһан олорор.
Элбэх кустар эргийэннэр,
Элиэтээннэр иһэллэр.
Биири, биэһи сууллараҥҥын
Бэрт эбиэти булунуоҥ,
Уһун түүҥҥэ тоҥон – хатан
Олорбуккун боруостуоҥ.
Николай Гаврильевич
айылҕа уларыйыытыгар эмиэ хоһооннордоох. Биһиги Хоробут Бүлүү эбэ
биэрэгэр турарын быһыытынан «Эбэ турбут» диэн хоһоонун ылабыт:
Үрүҥ тунах кыраасканнан
Бүрүллүбүт тыаны көрөн
«Бөлүүн эбэ турбут,» - диибит.
Кыһын тымныы тыыныгар
Кыайтара быһыытыйан,
Эбэ сиикэй халтаҥ иэниттэн
Хойуу туман оргуйан,
Сииктээх окко, лаглай маска
Кырыа буолан түспүтэ –
Күлэр күнүм уотугар
Кыырпах кыымнар буоланнар,
Кылбачыһан ылаллар,
Тырымнаһа умайаллар.
Ити курдук Николай Гаврильевич
Павлов хоһооннорун ырыта сылдьан, кини хантан төрүттээҕин, ханна үөрэммитин,
биһиги төрөппүттэрбит биир саамай ытыктыыр учууталлара буоларын уонна
хоһооннорун олоҕун араас көстүүлэригэр олоҕуран суруйарын биллим.
Үөрэҕи өрө тутара, төрөөбүт айылҕатын
таптыыра, булт туһунан хоһоонноро – бу барыта Николай Гаврильеич сүгүрүйэр үс
кута буолара кини хоһоонноругар толору көстөр.
Туһаныллыбыт
литература
1.
Н.Г.Павлов.
хоһоон хомуурунньуга . “ Айар санаам – ахсым санаам” Хоро, 1991с
Туһаныллыбыт литература
1.Якутскай
Н.Г. «Остуоруйалар.Номохтор. Кэпсээннэр. Сэһэн» Дьокуускай, Бичик 2008с.
2.Некрасов
Н. «Мазай оҕонньор уонна куобахтар» Дьокуускай, 1980с.
3.Толстой
Л. «Хахай уонна ыт» Дьокуускай, 1980с.
Саха Сирин Үөрэҕэриитин
министерствота
Үөһээ Бүлүү улууһун үөрэҕин
управлениета
Улуустааҕы
“Пушкин сахпыт кыыма”
научнай-практическай конференция
Доҕордоһуу тыына
Толордо: Г.Н.Чиряев аатынан
Хоро
орто оскуолатын
6
«а» кылааһын үөрэнээччитэ
Николаев Саша
Салайааччы:
Феофанова С.С,
физика
учуутала
Хоро – 2015
Саха Сирин Үөрэҕэриитин
министерствота
Үөһээ Бүлүү улууһун үөрэҕин
управлениета
Улуустааҕы
“Пушкин сахпыт кыыма”
научнай-практическай конференция
Николай Павлов сүгүрүйэр үс кута
Толордо: Г.Н.Чиряев аатынан
Хоро
орто оскуолатын
6
«а» кылааһын үөрэнээччитэ
Высоцкай
Никита
Салайааччы:
Феофанова С.С,
физика
учуутала
Хоро – 2015
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.