Доклад по гагаузскому языку в помощь учителю.

GAGAUZ DİLİ UROKLARINDA YARATICI  İŞ SOYLARIN EFEKTİV KULLANILMASI

Marçuk S.G.

[e-mail]

Аннотация. В статье рассмотрено эффективное использование разнообразных видов творческих работ и заданий на уроках гагаузского языка в гимназическом звене доуниверситетских учебных заведениях. Приведены примеры творческих заданий и эффективные методы и приёмы работы с ними.

Ключевые слова: творческая работа, творческие задания, гагаузский язык

Üürenicilerin  üüretmäk işi doorudulu bilgi, becermäk sistemasına. Dooruluu hem içindilii o bilgilerin herzaman genişlener, enilener, bakarak bilgi ilerlemesinä, eni bilgi tehnikalara.

Üürenicilerin üürenmesi geçer başka-başka. Bilgileri var nicä kabletmää fikirli, kimisi üürener ezbere yada yaratıcı tarafından fikirleer. Kimisi üürener, bakmayarak yaşamanın  baalanmasına. Üürenicilerin üürenilmesi okulda diil lääzım durgunsun o bilgilärlän programaya görä, onnar lääzım ilerlensinnär uşakların kendibaşına yaratıcı işlemesinnän.

Üürenicilerin üürenilmiş hem yaratıcı işi üüretmektä - çemrekliin hem kendibaşına  işin uurları. Üürenilmiş – ilk uursaydı, yaratmak – en üüsek uur. Bundan da onnarın eri üüretmäk  proţesindä başka.

Üürenilmişin daavası - annamak, bilgi becermäk toplaması; yaratıcı işin daavası - diil sade zenginnetmää bilgileri, ama ilerletmää becermekleri kullanmaa onnarı yaşamakta.

İş soyları başkalanêrlar biri-birindän nicä içindeliinnän, ölä dä onun yapmasınnan.

Yaratıcı üüretmäk işinä girer eni materialın genişlenmesi hem derinnetmesi. Yaratıcı işleyän uşak durgunmêêr sade üürenmäk kiyadınnan, o aarêêr material bilgi literaturasından, enţiklopediyalardan, internet resurslarından.

İşlärkän üürenmäk kiyatlarınnan, onnar bulêrlar soruşları, angılarını lääzım derindän annamaa, onun için üürenicilär yapêrlar kendibaşına aaraştırıcı işlerini. Onnar var nicä üürensinnär materialı üüredicinin laflarından, üürenmäk kiyadından, kullanmaa metodları hem kolaylıkları verilän programaya görä. Ama var nicä genişletmää hem derinnetmää verilmiş bilgileri, üürenilmiş olayların eni taraflarını açıklamaa, sölemää kendi düşünmeklerini koyulmuş soruşları çözmää deyni. İlk soy işä var nicä demää – üürenilmiş; ikinci soya - yaratıcı. Üürenilmişin daavası: zenginnetmää uşakların yaşamak halizliini,  vermää onnara maasuz ük teoriya bilgilerindän.

Büünkü gündä hesap alınêr üürenicilerin yaratıcı işi okulda.

Üüretmäk praktikası gösterer, ani üürenicilär var nicä diil sade derindän, ama hertarafça üürensinnär olayları; diil sade göstersinnär kendi götürmesini üürenilmişä, ama sölesinnär kendi bakışını da; diil sade kullansınnar alınmış kolaylıkları daavaları çözmää deyni, ama bulsunnar eni kolaylıkları.

      Üürenicilär başarılı üürensinnär deyni, lääzım ilerletsinnär kendi kalitelerini, nicä kendibaşına üüretmektä, ölä da yaratıcı tarafından. Üüredicinin daavası  üüretmää uşakları yaratmaa, tanıştırmaa onnarı başka insannarın aaraştırmaklarınnan, vermää onnara osoy praktik sınışı,  angısı uyandıraceydı uşaklarda çemreklik hem da kaldıraceydı onnarın kendibaşlıını üüsek uura.

          Üüretmäk proţesi lääzım koyulsun ölä, ani üürenicilär diil sade kabletsinnär bilgileri, ama ilerletsinnär kendi yaratıcı  becermeklerini kendibaşına işlemää.

     Geçärkän bir uurdan öbür üüretmäk uuruna, üürenicilerin yaratıcı işleri taa yaklaşêr aaraştırıcı işinä.

     Üüretmäk praktikasında gagauz dilindä var maasuz yaratıcı işlerin soyları. Ama diil lääzım unutmaa, ani termini “yaratıcı iş“ kimi üüredicilär, metodistlär, psihologlar açıklêêrlar başka-başka. Kimisi yaratıcı işin maanasını açıklêêrlar pek geniştän. T.S. Panfilova sayêr:,, Yazmak işlerini, neredä teksttä var kaçırılmış bukvalar, kısımnar, iş daanık tekstlän, kendindän çıkartmaa cümlä, kullanarak türlü gramatika formalarını-bunnarı hepsini yaratıcı iş gibi’’[1,41]. Kimi  avtorlar sayêrlar afikslerin belli etmesini dä, nicä yaratıcı işini.

    Yaratıcı diktant hazırlêêr üürenicileri yaratma hem takrir yazmasına. Yaratıcı diktantını vermää deyni, üürenicilerdä lääzım olsun üüsek uurda bilgilär, onun için yaratıcı diktantları yok nicä vermää herbir klasta.

Yaratıcı diktantlardan kaarä gagauz dilin gramatikasında taa kullanêr serbest diktantlar da. Onnar yardım ederlär söz ilerletmesindä, hazırlêêrlar üürenicileri takrir yazmasına.

        Serbest diktant geçer butakım: üüredici ayırêr baalantılı tekst, o lääzım olsun uşaklara annaşılı, dolu üürenän kurallarlan.

      Bütün teksti payederlär abzaţlara 3-4 cümlä  herbirindä. İlkin bütün teksti okuyêr üüredici, sora bir üürenici annadêr bütündän, üürenilmiş orfogramaları hesaba alêrlar, sora  abzaţ-abzaţ yazêrlar.

     Herbir abzaţı üüredici okuyêr birär kerä da uşaklar ne tuttular aklında yazêrlar. Üç-dört okunmuş cümledän üürenicilär yazêrlar ya taa çok, yada taa aaz; bir lafı var nicä diiştirmää başkaylan.

            Diktant bittiktän sora, üüredici söleer üürenicilerä hesaba alsınnar yannışlıkları. Açan üürenicilär yapêrlar kontrol kendi işlerinä, üüredici ayırêr bir-iki tefter kontrol yapmaa deyni.

Kontrol yaparkana bu tefterlerä, hesaba alınêr diil sade yannışlıklar, ama içindiliin dooruluu da. Bu soy diktantı var nicä vermää üürenicilerä, açan üürenicilerdä var bilgilär.

Yaratıcı becermeklerini ilerletmää deyni öncä üüredici uşakları   lääzım üüretsin  dooru cümlä kurmaa. Üürenicilär lääzım logikayca dooru, uygun, biri-biri ardına sölesinnär. Bu becermekleri ilerletmää deyni, ilktän üürederiz uşakları:

-          tekstä görä soruşlara cuvap vermää;

-          teksti adlamaa, temasını hem öz fikirini bellietmää.

Örnek: 

Büüklär hem küçüklär büük umutlan yaz vakıdını bekleerlär. O  bir sevgili zaman herbirinä. Gün şılêêr. Herersi gözäl, eşillik. Meyva olêr. Ne gözäl bizim küüyümüz yaz zamanı! Yazın insan dinnener. Kim denizä gider, kim musaafirlää. Ama bu vakıt küüdä çok iş var.Gündüz küüyün içi boş. Hepsi insannar kırda çalışêr.

-          Yazın arkan terleyecek,  kışın şennik olacek.

-          Yazın sän çalışacan – kışın tatlı uyuyacan.

1.      Okuyun.

2.      Var mı nicä bu parcayı tekst saymaa? Necin?

3.      Nesoy onun tipi?

4.      Nesoy onun stili?

5.      Adlayın teksti.

6.      Bulun onun öz fikirini.

7.      Çizin herbir cümledä subyekti hem predikatı?

8.      Nesoy temaya hepsi bu söleyişlär?

9.      Nesoy çıkış var nicä yapmaa?

10.  Hepsi söleyişlär uyêrlar mı bu tekstä?

11.  Herbir  grupa ayırêr birär söleyiş da yazêrlar mini-yaratma 3-4 cümledän.

Yaratmasız yok nicä ilerletmää üürenicilerin yaradıcılıını. Yaratma yazmaa deyni, üürenici lääzım analiz, sintez yapsın, lääzımnı materialı ayırsın, sistemaya onu getirsin, logikayca dooru erleştirsin, çıkış yapsın.

            Üürenicilerin bilgilerini, bakışlarını sistemaya getirmää deyni, onnarın özünü bulmak için, ilk yaratmalar bir plana görä yazılêr:

1. Neredä hem nezaman bu oldu?
2. Ne oluşları personajlar geçirdi (resimä görä)?
3. Senin bakışın annatmaya?

Ayırarkan resimi yaratma için, uşakların diil sade yaş uuru hesaba alınêr, ama onnarın orfografiya, gramatika tarafından bilgileri dä.

            Kendi bakışına görä hem literatura okumaklarında üürenän tekstlerä görä, şkolacılar yazêrlar yaratma tabiatta diişilmeklär için.

Yaratma  - o yaratıcılık işi, angısında üürenicilär kendibaşına annadêrlar fikirini, düşünmeklerini verilmiş temaya görä. Yaratmaların var büük üüretmäk hem terbietmäk funkţiyaları.  Yaratmaylan işleyärkän, üürenicilär lääzım aktiv olsunnar, meraklansınnar, kendi fikirini yazmakta dooru kursunnar. Yaratma yazması yardım eder uşaklara taa derindän üürenmää verilän temayı. Yaratma hazırlaması – yaradıcılık uurunda çalışmak, informaţiyayı aaraştırmak, neredä üürenicilerin logika düşünmekleri, estetika duyguları hem sözü ilerleer. Material toplarkan, hazırlarkan, uşaklar üürenerlär görmää o işleri, angılarını şindiyädan hesap almadılar. Bu işi uşaklar yapêrlar büük havezlän ozaman, açan onnara hepsi annaşılı hem sevinmelik getirer.

Hergünkü sistemaya görä iş baalantılı sözü taa üüsek uura kaldırmaa deyni, uşakların fikirini ilerleder, tabiata düşünmeklerä meraklandırêr, uygun lafa duygularını inceleder. Yaratıcı becermeklerin ilerlemesi başarılı olsun deyni, üürenicilär lääzım durmamayınca düşünsünnär: analiz, sintez yaparak, kendi çıkışlarını, kararlarını inandırsınnar, çok cuvabın arasından doorusunu ayırsınnar, bulsunnar.

           Yaratıcı işlär verilerlär hem geçirilerlär başka-başka, neçin ki üürenicilerin bilgileri hem becermekleri başka-başka. Ama hepsi soy yaradıcı işlerin etapları, didaktik kolaylıkları, onnara hazırlanmak hem geçirilmesi birtakım.

1. Yaparkana herbir soy yaratıcı işlerini lääzım düşünmää;
2. Hazırlanarkana  yapmaa yaratıcı işlerini, lääzım yapmaa analiz, belliederäk üürenicilerin bilgilerini hem becermeklerini;
3. Yaratıcı işınä lääzım yapılsın plan;
4. Planın açıklanması;
5. Notalamaa.

Üüretmäk proţesini var nicä payetmää aşaadakı etaplara:

-          eni materialın tanıştırması;

-          üürenilmiş materialın kaaviletmesi;

-          üürenilmiş materialın tekrarlaması;

-          kullanmaa kabledilmiş bilgileri yaşamakta hem kabledärkän başka bilgileri.

Bu etaplarda kullanılêr hertürlü yaratıcı işleri. Büük yannışlık olaceydı ayırılıydı bu etaplar biri-birindän. Onnar geçerlär sade birleşik.

Örnek: tanıştırarkan üürenicileri eni temaylan var nicä kaaviletmää  eskiyi. Kimär kerä üüredici hem annadêr, birdän kaaviledip verilän materialı.

Giriş eni materiala olêr başka-başka. Önemli soylar:

1.      Üürenärkän eni materialı lääzım kullanmaa diil sade üüredicinin sözünü, ama kiyat içindiliini dä. Üürenicilär lääzım tutsunnar aklında teksti, annasınnar içindiliini, becersinnär annatmaa kiyada yakın.

2.      Annadarkan kiyada yakın, kimi üürenicilär annadêrlar sade ne var teksttä, ama  kimisi var nicä annadarkan  göstersinnär kendi bakışını, yapsınnar kendi çıkışlarını.

3.      Açıklêêrlar olayların eni taraflarını.

         Kaaviledärkän hem tekrarlarkan üürenilmiş materşalı, üürenicilär açıklêêrlar üürenilmişin eni  tarafını, kimär erdä genişlederlär hem derinnederlär kendi bilgilerini.

         Bütündän hesaba alınêr yaratıcı işlär. Yaraştırarak gramatikayı, toplayarak yada ayırdarak onnarın nışannarını, üürenicilär kaldırêrlar taa üüsek uura kendi logikasını. Lääzım kullanmaa praktik işlerinni, kaaviletmää hem  ilerletmää  beceriklerini deyni.

Eni temayı  üürenmää deyni, lääzım tekrarlamaa verilmiş bilgileri.

Üüretmäk proţesindä önemli er kaplêêrlar türlü metodlar, angıları yardım ederlär açıklamaa, nekadar üürenicilär annadılar okunmuşu kiyattan. Onnarın arasında  önemli er kaplêêrlar annatmalar  kiyada yakın, ezbere üürenmeklär.

            Derinnetmää uşakların  bilgilerini deyni, var nicä kullanmaa yaratma işlerini da, koyup onnarın önündä orfografiya daavalarını.

Örnek: Yaratma resimä görä, kullanarak maasuz orfogramaları. Deyecez, kaaviletmää deyni uşakların bilgilerini temaya: “Nicä yaratmayı, teksti taa ii yazmaa“, üüredici lääzım ayırsın osoy sınışları, neredä var  nicä yapmaa yazdırmak. Örnek gibi var nicä olsun tabiat, yıl zamanın  gözelii h. b.

Hepsi bu yaradıcı işleri, angıları zorlanmış orfografiya işlerinnän  yardım eder üürenicilerä ilerletmää onnarın bilgi edinmesini.

Yaratıcı iş - o eni yapmak, ne taa olmadıydı. Kızıştırmak yaradıcı işinä, neredä koyulêr bir problem, angısını yok nicä çözmää   hergünkü   sınışlarlan. Yaraştırmaya kızıştırmak var  nicä olsun fikirlemäk, engel etmäk, beceriklik, bütündän görmäk. Yaratıcılık var herbir insanda. Lääzım onnarı hesaba almaa da ilerletmää. Vergi yaratıcılaa herbirindä diil birtakım. Hergünkü üürenmektä üürenicilär üürenerlär maasuz haberleri,  becererlär onnarı annatmaa. Ama diil herbir derstä üürenicilär zanaatlanêrlar yaradıcılıklan. Üüredici lääzım bulsun o soy koşullar derstä yapmaa deyni üürenicilerdä  yaradıcı çözümü[3,56].

Efektiv olsun deyni aazdan annatmak, ama lääzım esaba alınsın maasuz kolaylıkları:

-          yapmaa problem olayı, soruş koyması hem bilgi edinmäk daavaları, angısı uyandırêr üürenicilerin fikirlemäk işini, kabletmää eni bilgileri;

-          uyandırmaa uşaklarda becermäk getirmää örnek, olay; kendibaşına oluşturmaa  çıkışları, kuralları, terminneri;

-          daava koymak, yaraştırmaa üürenilmiş olayları hem örnekleri, hem bellietmää  önemli nışannarı;

-          üüredicinin becermesi doldurmaa kendi annatmasını açık meraklı materiallan;

Kasaba  okullarında üürenicilerin sözlüü yufkarak, ne zorladêr üürenicilerin başarılı üürenmesinä. Onun için lääzım hesaba alınsın üürenicilerin bilgileri hem becermekleri dil uurunda: dooru sölemektä, dooru yazmakta.

Çok kerä üüredici hem ana-bobalar söleerlär, ani uşak prost üürener, neçinki o diil dikkat derstä. Bu diil dooru düşünmäk. İş ii başarıylan gitsin ileri deyni, üüredici lääzım kaaviletsin fikir işini derstä, metetsin uşaa, meraklandırsın uşaa oyun sınışlarınnan.

Üürenicilerin yaratıcı işleri kaavilederlär hem üüseklettirerlär üürenicilerin üüretmäk meraklanmasını, yaratıcı fikirlenmenin ilerletmesini, her bir uşaan kendiliini. Bakmayarak buna, yaratıcı işlerini lääzım vermää enikunu.

Üürenicilerin üüretmäk meraklanması diil çetin. O var nicä korkunsun yaratıcı işin iş vermesindän. Onun için lääzım çeketmää sadä işlerdän hepbir geçerlän taa zorlaşêr. Yaratıcı işlerin yapmasına lääzım büük hazırlamak işinä.

Geçmäk yaratıcı işlerinä – üüretmäk-yaratıcı işleri.

1. Obyekti, göstermää deyni işlär. Kaaviledärkän materialı üürenicilär cuvap ederlär üüredicilerin soruşlarına.
2. Çok soylu praktik işlerini yapmaa deyni, lääzım kullanmaa türlü kurallar, becermää yapmaa çıkış. Örnek gibi bu soy işä olêr:«Yazın teksti, koyun durguçluk nışannarını ».
3. Örnek gibi kombinir işinä var nicä olsun: «Verilmiş sadä cümlelerdän kurun katlı. Bulun adlardan predikatı,  angı söz payından o düzülü ».

Yaratıcı işlerin bir payı diil sade annamaa üürenilmiş materialı, nekadar üüseltmää uşakların çemrekliini hem kendibaşına işlemesini, ilerletmää yaradıcı soruşların çözmesini, üürenicilerin üüretmäk meraklanmasının oluşturmasını.

Yaratıcı işinä örnek gibi var nicä götürmää: açıklamaa verilmiş tekstin içindiliini maasuz yaratıcı elementlerinnän: düzmää teksti, göstürmää kendi bakışını h.b.

Üüredärkän ilerletmää becermeklerini nicä da kaaviledärkän materialı, var nicä kullanmaa yaratıcı işlerini.

İş soyları üüredärkän ilerletmää becermeklerini:

1.            İşlerin örnää görä var neeti vermää ilk uuru annamaa bilgilerini, ilerletmää becermeklerini kullanmaa o bilgileri ileri dooru.

2.            Savaşmaklı işlerin neeti: kaaviletmäk, tekrarlamak teoretik materialını, ilerletmää ilk uur bilgilerini hem ilerletmää becermeklerini.

Yaratıcı işleri kullanılêr o etapta açan üürenicilär becererlär kullanmaa kabledilmiş bilgileri.

Örnek gibi olêr yaratmalar yaraştırma elementlerinnän yada yazdırma elementlerinnän. Yazmaa deyni yaratma üürenicilärlän hazırlanmak işi lääzım olsun.

Örnek: Yaratma «Adam hem Vatan» yazmaa deyni, üürenicilär lääzım esaba alsınnar ne o vatan, yaraştırsınnar resimcilerin resimnerini, belli etsinnär angı stildä yazaceklar bu yaratmayı (artistik osa publiţistik), verilmiş soruşlara görä plan kursunnar, epigraf bulsunnar, artistik kolaylıklarını uydursunnar.

Yaratıcı işlerin arasında – yaratmalar resimä görä. Herbir üürenici yazêr kendi stilindä: artistik, yazdırma, fikirlemä.

Çıkış: yaratıcı işlär kaplêêrlar önemli er oluşturmaa deyni üürenicilerdä üüretmäk meraklanmasını.

Gagauz dilin derslerindä kaaviletmenin var kendi maasuzluu hem çözer butakım daavalar: belli etmäk hem kaaviletmäk teoretik haberlerini, belli etmäk lääzımnı becermekleri dooruyazmakta, ilerletmää hem zenginnetmää üürenicilerin aazdan hem yazılı sözünü, ilerletmää fikirlemäk becermeklerini.

Üüretim hem yaratıcı proţesleri üürenicilerin üüretmäk işindä belli olêr praktik işlesin kaaviletmesindä. Üürenicilerin işlerini var nicä bölmää: üüretim, üüretim-yaradıcı, yaradıcı.

Üürenicilerin işleri üüretim karakterindä kaaviletmäk etapında gagauz dilindä koyêr neet ileri dooru fikirlemää hem derinnetmää teoretik materialını annamaa önemli gramatika terminnerini, dooru yazmak kurallarını, üürenicilerin praktik işleri kullanarkan eni bilgileri verilmiş koşullarda.

Bu işin önemliydir o, ani işi lääzım yapmaa yakın tekstä, serbest açıklamaa teoretik materialını, yapmaa praktik işini açıklamaa deyni eni obyekti, kullanmaa eni haberleri verilmiş koşullarda, bulmaa başkalı hem benzeyän nışannarını, esaba almaa logika sıralıını.

Bu işlerin neeti – toplamaa bilgi kullanmaa yaşayış koşullarında, hazırlamaa uşakları taa zor hem kendibaşına işleri yapmaa.

Durgunacez kimi soy üürenicilerin işlerindä, angılarını taa sık kullanêrız praktikada kaaviletmää deyni materialı gagauz dilindä, angılarını var nicä götürmää üüretim işlerinä.

1.        Aazdan annatmak gramatik terminnerini, açıklamaa orfografiya hem punktuaţiya kurallarını. Üürenicilerin annaması terminneri hem kuralları lääzım olsun düşünmekli. Ama üürenicilär taa derindän annasınnar gramatika temellerini, kaaviletsinnär bilgilerini, becermeklerini, lääzım ani üürinicilär tutsunnar aklında kuralları yakın kiyada.

2.        Kullanmaa material kaaviletmesindä üürenicilerin cuvaplarını.

3.        Dersin bitkisindä kaaviletmaa deyni, yapmaa çıkış yapılmış işä, ilerletmää üürenicilerin sözünü deyni, kullanılêr bu soy iş: yavaş-yavaş açıklamaa eni materialın içindiliini, angısı üürenildi derstä.

4.        Getirmää örnek henez üürenilmiş terminä yada kurala. İlk örnekli üürenicilär alêrlar kiyatlan yada üüredicinin sözündän, ama sora onnar kendileri örnek getirerlär.

5.        Praktik işleri bulmaa hem tanımaa gramatika obyektlerini maasuz koşullarda. Onnarın temelindä durêr birleştirmäk yada ayırtmak. Bu işlerdä üürenicilerdän istener: bulmaa, tanımaa, çizmää, belli etmää.

6.        Annatmaa lafların dooruyazılması yada koymaa dooru durguçluk nışannarını üürenilmiş kurala. Bu soy işin neeti – ilerletmää becermeklerini dil uurunda, annatmaa yazılmasını yada durguçluk nışannarın dooru koyulması. Kim birdän ilerletmää üürenicilerin sözünü.

7.        Türlü soy iilencä diktantları (yaradıcı hem serbesttän kaarä), onnarın neetleri – ilerletmää üürenicilerdä serbest kullanma üürenilmiş kuralı.

Geçim üüretim işindän yaradıcı işinä deniler üüretim-yaratıcı. Üürenicilär yapêrlar üüretim işleri kendibaşına yaratıcı elementlerinnän.

Gagauz dilindä kaaviledärkän materialı kullanêrlar yaradıcı işini teoretik dil materialın, yaraştırmak bir gramatika olaylarını öbürlerinnän. Hepsi işleri üüretim-yaratıcı soyunda var nicä bölmää 3 grupaya:

I.                    İş, diiştireräk obyekti.

II.                 Çok türlü praktik kullanması.

III.              Diferenţial sınış.

I. Diiştirmäk işleri pek sık kullanılêrlar praktikada. Yaratıcı temeli olêr açan üüredici diiştirer, doldurêr, kurêr. Bunu var nicä götürmää nicä üürenärkän teoretik materialını, ölä da yaparkan praktik işlerini, ilerledärkän kendi bilgilerini hem becermeklerini.

Diiştirici iş soyları kaaviledärkän materialı: üürenicilerin cuvapları, inandırmak, açıklamaa maana baalantısını, uydurmaa geniş planı temanın içindiliinnän; kendibaşına adım-adım temanın açıklanması, belliediräk temel kuralları, uydurmaa gramatika olaylarını.

Diiştirän işlerin soyları:

1). Türlü soy cümlä diiştirmesleri: diiştirmää erindän cümlä paylarını; diiştirmää lafları yada lafbirleşmelerini verilmiş materialda yada kendibaşına; kurmaa cümlä verilmiş çeketmäylän.

5).  Yazmaa takrir verilmiş tekstä.

6).  Küçürek takrir gramatika işlerinnän. Bu soy takrir yazmasında üürenicilär kendibaşına kurêrlar plan, içindiliini açıklamaa deyni.

7).  Yaratma gramatika işlerinä görä üürenicilär kendibaşına üürenerlär materialı, logikayca dooru annadêrlar, bakarak ilüstraţiyalara. Herbir yaratmanın temelindä durêr orfografik daavaları.

1. Yaratma resimä görä, kullanarak maasuz orfogramaları. Üüredici lääzım esaba alsın resimin süjetini. Süjet lääzım ilinnetsin iş yapmasını: nışannıın kullanılması – boya tabiat resimi.

2.  Yaratma, verilmiş temaya, maasuz laflarlan: Örnek: işhallıklar (orada, burada, yakarda, aşaada).

3.  Yaratma, verilmiş temaya, üürediciylän.

4.  Üürenicilär kendileri ayırêrlar yaratma temasını.

8).  Bulmaa yannışlıkları verilmiş teksttä (orfografik, stilistik, punktuaţiya). Bu soy işä taa deniler redakţiya işi.

II.  Çoktürlü praktik işlerin kullanılmasına girer işlär, angılarına girer diil bir kural yada termin, ama kompleks kural hem termin, angılarını üüreneriz büünkü derstä. Yaratıcı elementleri burada kullanılêrlar, açan uşaklar yaraştırêrlar, yapêrlar analiz, inandırêrlar, yapêrlar çıkış. Bu soy iş taa çok lääzım, açan üürenerlär temaları sintaksis hem punktuaţiya, neredä lääzım kullanmaa bilinç uurunu. Örneklär:

1.  Annatmaa lafların dooruyazılmasını, durguçluk nışannarın koymasını. Bu soy işi yapmaa deyni üürenicilär lääzım fikirlemäk işlerini yapsınnar – aklına getirmäk, uydurmak türlü kuralları, annatmaa ayırılmışı, inandırmaa fikirini.

2.  Koymaa bukvaları, lafları, laf paylarını, durguçluk nışannarını yapmaa deyni üürenici lääzım yapsın analitiko-sintetik işini.

3.  İilenmäk diktantların (annadıcı, ayırdıcı) neeti ilerletmää bilgileri hem becermekleri kullanarak dooruyazmanın kurallarını. Örnek laflı diktant: koyun kaçırılmış lafları:

Maşinalar durêrlar ... . Çocuklar gözäl çalêrlar ... . Baka ... çok faydalı haberlär bulêr. Däduya artık ... da yardım etmeer. ... uçuşêrlar bostanın üstündä ... – çalışkan insannar. Bizim Bucakta pek karannık ... olêr. Paşi pek sever karpuzların ... . Karı çarpaladı uşakların ... .

4.  Morfologiya yada sintaksis analizi. Bu en faydalı gramatika işi, angısı yardım eder ilerletmää bilgileri, becermekleri, ilerletmää fikirliini hem dilini. Analiz var nicä olsun ayırılmış hem da dolu. Onu var nicä kullanmaa kaaviledärkän materialı.

III.  Üüretmäk proţesindä büük er kaplêêrlar üüretim hem yaradıcı işlerin birleşik kullanılması – bu işlerä deniler kombinir işleri.

Kombinir işleri verilerlär nicä kiyatlarda gagauz dilindä, ölä da kaaviletmäk etapında. Örnek: kurmaa katlı cümleleri verilmiş sadä cümlelerdän, yazsınnar, koysunnar dooru durguçluk nışannarını.

1.  Yaratıcı işleri gagauz dilindä kullanêrlar diil sade neet açıklanmasında, ama üüseltmää deyni çemrekliini yada kendibaşlıını; ilerletmää onnarın girişliini hem çözmää soruşları yaratıcı tarafında; onnar üürenerlär göstermää kendi bakışını, bulmaa da ayırmaa kendi çözmesini.

Üüretmäk proţesindä var nicä kullanmaa yaratıcı işlerini, kullanarak kaaviletmäk materialını: kurmaa zor katlı plan kullanarak temayı, cuvap vermää soruşları, neredä lääzım yaraştırmaa gramatika olaylarını.

Yaratıcı işlerin arasında – yaratıcı diktant. Bu soy iş metodikada sayılêr yaratıcı işlär, angıları ilerlederlär sözü, üürederlär kendibaşlıını hem girişini.

Yaratıcı diktant var nicä kullanmaa üürenärkän temayı «Nışannık». Koyun nışannıkları: Bizim aylemiz ... . İnsannar orada ... . Bobam çalışêr ... zavodta. O pek ... . Bän temizlik yapêrım kendi içerimdä. O ..., ..., ... .

2. Düzmää cümlä maasuz gramatika işlerinnän: verilmiş laflarlan hem lafbirleşmelerinnän; verilmiş soy cümlelärlän; verilmiş shemaya görä; verilmiş çeketmeyä; verilmiş temaya.

Örnek: Kurmaa cümlä, ani o açıklasın önünkü cümleyi:

“ Bän yaşêêrım büük evdä. Orada ...  .  “  

3. Kendibaşına kurmaa tabliţa bir temaya yada bir dersä.

4. Verilmiş teksti diiştirmää, doldurmaa, göstermää kendi bakışını.

5. Aazdan annataa verilmiş temaya. Kimär kerä ona deerlär yaratma-annatma yada aazdan yaratma. Bu soy iş başkalanêr yaratmadan, neçin ki o geçer aazdan hem o taa küçük.

6. Küçürek yaratma gramatika işlerinnän.Bu soy yaratmalar olêrlar derstä resimä görä, temaya  görä, angısını ayırêr üüredici yada üürenici kendi.

7. Yaratma gramatika temasına görä, angısı kaplêêr bütün temayı,bölümünü. Bu soy yaratmalara lääzım,ani üürenicilär fikircä bakêrlar gramatikaya hem dooruyazmaya.

8. Yaratmalar, neredä var ofiţial söz: mektup, gazeta statiaları, yaratma kafadarlarına.

Çıkış: Yaradıcı işlär kaaviletmäk etapında gagauz dilindä sıkılêr üüretmäk meraklanmasını üürenicilerdä gimnaziya klaslarda, yapêr bir temel ileri dooru ilerletmää deyni üürenicilerin  üüretmäk meraklanmasını.

Yaparkan o işleri olêr baalantı teoretik bilgilerin hem praktik yaptıkların arasında, olêr enikunu geçim denemek işlerindän taa zor konkret işlerinä.

Yaparkan kalan işleri diişiler praktik yaptıkların özellikleri. Becermää ilerlemää. Teoretik temel becermeklerin strukturası, üürenicilerin annatmak kolaylıkları, açıklamak proţesindä var kapalı harakter. Teoriyanın hem yaptıkların arasında var baalantı üüretmäk hızlı hem dooru baalêêr bilgileri hem yaptıkları.

Yaparkan işleri, neredä kullanılêr üürenilmiş kurallar olêrlar taa ii, taa ilin. Praktik işleri olêrlar taa kaliteli hem enili. Yapêrlar ii koşullar kaaviletmä deyni üürenicilerin dikkatlıını.

Lääzım olêr ayırmaa da yapmaa ikinci soy iilencä işleri, neredä üürenicilär lääzım kullansınnar hepsi bilgilerini hem becermeklerini eni koşullarda.

Bu işlerin özelliydir o, ani yapmaa deyni lääzım kullanmaa bir bölüm kural. İçindiliinä hem logikasına görä işlär lääzım çözmää deyni eni daavaları. İşlerin içindiliinä girer bir temanın kaaviletmäk materialı.

Bu soy işlerin paalılıı onda, ani yapmaa deyni onnarı üürenicilär kullanêrlar çok bilgi, yaradıcı fikirini.

Çıkış: kullanarkan iilencä işlerini üürenicilär zinginnederlär bilgilerini, kaavilederlär, taa çok vakıda koruyêrlar, taa ii kullanılêrlar çözmää deyni zor daavaları.

Yaratıcı   işlär kullanılêrlar açan üürenicilär kablederlar eni bilgilär, becermeklär türlü yaratıcı praktik işlerin yardımınnan.

Yaradıcı işlerini yaparkan üürenicilerdä ilerleer bilim kuvedi, becermekleri. Bunnar hepsi getirerlär ii başarılara: fikirlemeya, sözä, aklında tutmaya, dikatlaa, genişleder üüretini hem yaradıcı kuvedini. İlerletmää deyni bilgileri, becermekleri pek önemli kullanmaa yaradıcı işlerini.

Örnek: Kurun bir annatma «Nicä biz yortuya hazırlanêrız» yada «Nicä bizim klas gezintiya gitti». Çizin işliklerin altlarını, belliedin zamannarını.

Ayırarkan hem yaparkan yaratıcı işlerini kurikulumda esaba alınêr adımnık – yıl-yıldan onnarın kullanılması zorlanêr. Bunu var nicä görmää yazmak yaratıcı işlerin tabliţasından.

Üüredicilär ayırêrlar yaradıcı işlerini, bakarak onnarın yaş uuruna, bilgi uuruna. Üürenicilär kendi bakışını göstersinnär deyni yaratmalarda hem takrirlerdä, üüredicilär lääzım yapsınnar büük hazırlamak işi. Bu işi var nicä yapmaa maasuz plana görä:

1.      Hazırlamaa yazmaa cümleleri resimä görä gramatika işinnän.

2.      Kurmaa da yazmaa cümleleri resimä görä verilmiş temaya.

3.      Hazırlamaa da yazmaa cuvapları soruşları bakılmış resimä görä.

4.      Kurmaa da yazmaa cuvapları soruşlara okunmuş tekstä görä.

5.      Doldurmaa cümleyi üürenilmiş eni laflarlan hem lafbirleşmelerşnnän.

6.      Kurmaa hem yazmaa cümlä, üürenilmiş kurala görä.

7.      Kurmaa da yazmaa annatma.

8.      Kurmaa da yazmaa takrir.

9.      Kurmaa da yazmaa yaratma:

·         bütün klasın toplunmuş materialınnan;

·         örnää görä, okunmuş teksta;

·         yaratmanın temelindä durêrlar: yaşayışını, okunmuşu gazetalardan, dergilerdän;

·         esaba alarak üürenilmiş temayı;

·         kiyatta verilmiş temaya.

Yaratıcı işlerin yapması ilerleder bilgi hem becermäk uurunu. Üürenicilerä taa yakın yaradıcı işlär, angıları baalı maasuz temaylan, annaşılı içindiliklän, baalı yaşamaklan, baalı uşaan meraklanmasınnan.

Üürenicilerin yaşayış dolayı zengin materiallan kurmaa kendibaşına deyni annatma, takrir, yaratma h.b. Nekadar yaradıcı iş yakın uşaa deyni, okadar o taa pek düşüner hem açıklêr onun çıkışı için, savaşêr taa üüsek uurda olsun notalamak. Dooru yazmanın da becermekleri olêrlar taa kaavi.

    Bulunarak herzaman aaramakta, savaşarak yaratmalı yaklaşmaa üüretmäk proţesinä, bän, nicä üüredici isteerim herbir kendi  üürenicimdä görmää yazıcıyı, türkü çalanı, resimciyi yada ii ürekli, insanı sevänini. Bän savaşêrım üüretmenin ilk günnerindän taa yapmaa yaratıcı soluunu, yardım ederäk, açmaa herbir uşaan akıllılıını. Onun için ilk günnerdän taa üürederim  uşakları başlankı klaslarda, bir temaya görä yapmaa işleri  kendincesinä, ilerlederäk bununnan kendibaşlıını, çalışkannıını - o kalitelär yardım ederlär ilerletmää yaratıcı fikirliini hem akıllıını.

   Yok nicä sölemää, ani bu proţes geçer pek düz hem ilin. İlk vakıtlarda olêr çok problem hem zorluk. Bu olêr, neçin ki diil her bir  uşak açık yaratıcılaa. Her bir uşakta diil ilerlenmiş açıkgöz hem çıkartmak. Aazalatmaa bu zorlukları hem yaklaştırmaa herbir  uşaa işä deyni, savaşêrım koymaa derstä o soy işleri, angıları diil  sade ilerledecek hem yaklaştıracek uşakları iş yapmasına, ama olacek  annaşılı hem  meraklı hepsinä.

BİBLİOGRAFİYA

1.                  Baboglu İ., Vasilioglu K., Stoletnäyä A. Gagauz dili. Metodika teklifleri V-ci –IX-cu klaslar için. Chişinău, 2000, 61 s.

2.          Baboglu İ., Vasilioglu K., Stoletnäyä A. Gagauz dili hem literatura. Kurikulum gagauz şkolanın V-ci – IX-cu klaslar için. Yaşi, 200, 48 s.

3.          Baboglu İ., Babaoglu N., Vasilioglu K. Gagauz dili hem literatura okumakları.

4.          V-ci klas için üüretmäk kiyadı. Chişinău, 2000, 257 s.

5.          Baboglu İ., Babaoglu N., Vasilioglu K. Gagauz dili hem literatura okumakları.VIII-inci klas için üüretmäk kiyadı. Chişinău, 2001, 320 s.

6.          Baboglu İ., Babaoglu N. Gagauzça – rusça hem rusça – gagauzça şkola      sözlüü.Kişinöv, 1993.

7.          Dergi “Kırlangaç”. 2001/ 2.

8.          Gazeta “Ana sözü”. 1990 / 5.

9.          Gazeta “Ana sözü”. 2001/ 9.

10.      Gazeta “Gagauz sesi”. 2000 dekabrinin 28.