Доклад про биографию Муссы Батчаева

Билгенликге токну аджал кючюн,

Бир къауумча, туракъламай артха,

Нёгеринги андан сакълар ючюн,

Башынгы сен салдынг ёлюм отха.

Джан бердинг тёрт элияча джаныб

Замансызлай кетдинг арабыздан.

Джазгъанларынг, къушча, къанат къагъыб

Къарайдыла бюгюн башыбыздан.

Мыдахдыла юйдегинг бла тенг

Къайгъы сёзге джыйылгъан булбулла

Ашхамны да сакъламайын кёкден

Къымсыз болуб къарайдыла джулдузла.

Сабий, къарт да тизгинлешиб джаяу

Чыкъгъандыла ашырыргъа сени.

Сюйген тенгим, салмай бир аяу,

Къалай кёмдюнг бу бушуугъа элни?

Ауушсанг да, кёб сауладан эсе

Санайма мен сени насыблыгъа:

Иннетинги къоратмай биргенге

Джырларынгы къойгъанса халкъынга.

               Эсибизден кетмейди.

    1957-чи джыл, къарачайлыла Орта Азиядан ызларына къайтханлай огъуна «Къызыл Къарачай» газет чыгъа башлады. Газетни ол джылда бетлерин аудурсанг, неден да бек кёзюнге эки зат тюртюледи: адамла туугъан джерлерине къайтханларына къууаннганлары бла юй ишлерге кереклерин табмай джылаулары. Къууанчларын назму бла айтыргъа излегенлери себебли, редакциягъа кёб назму келе эди, биз да аланы басмалаб бара Эдик. Ол къауумладан джазыучу болуб бюгюн хазна адам джокъду.

    1960-чы джыл мен Москвагъа окъургъа кетдим. Черкесскеден меннге «Ленинни байрагъы» газет ийиб туруучан эдиле. Бир джолда джангы келген газетден бир гитче назмучукъгъа кёзюм илиниб, эс бёлдюм. Анда быллай сёзле бар эдиле: Къуш уяча, къая ранда

            Турад Къарачай…

    Бу сёзле кёз аллыма Къарачайдан сурат этиб сюелдиле. Талай кюнню унуталмай айландым. Белгилисича, ол джыллада сёзлени къыйырларын бири бирине ушаштырсала, анны назмугъа санаб къоюучан эдиле, назму уа, керти назму, къачан да оюмду, сагъышды, философияды.

    Ол назмучукъну тюбюнде «Батчаланы Мусса» деб джазылыб эди. Мен таныгъанладан, редакциягъа джюрюучю адамладан тюл эди.

    Окъуб, джюрегим джарыкъ болуб, газетни редактору Тохчукъланы Хусейге письмо джаздым: «Батчаланы Мусса кимди? Ол джангыз назмучукъдан башха сизде джугъу джокъмуду? Адамда фахму болгъаны бла болмагъанын бир джангыз затын окъугъанлай да ангыларыкъса. Мусса  Ким эсе да фахмулу адамды», деб джазгъан эдим.

    Алай болса да поэзиягъа багъа бериу редакцияны терслерча тюл эди- бу арт джыллагъа дери бютеу совет поэзияда баш оруну декларация ала эди:сёзлени  къыйырларын бир-бирине чалышдырыб,не къадар тамагъынгы джарыб, «Ура!» деб къычырсанг,ол поэзиягъа санала эди. Муссаны назмулары башхалагъа ушамагъанлары ючюн газетде да басмалаялмай эдиле. Поэзиягъа бу кёзден къарау хар миллетге да аз кемлик салмагъанды,алай а болум алай а болум алай эди.

    Газетде мени письмочугъум басмаланнгандан сора, Муссаны назмуларына да джол бердиле.

     1964-чю джыл издательство Муссаны кеси кеси бла шагърей болгъанымда,джазыучу  мунуча болургъа керекди дедим : сабыр сёлешген, оюмлу адам. Орта бойлу,токъ битген,кёзлеринде кёзлюклери,артыкъ къымылдамагъан Адам. Айтыргъа философ.

    Назмулары кишиге да ушамай эдиле: Кирсиздиле джыламукъча,джангур тамчыла.Терезеледен джууадыла букъуну ала. Мен кесими таныгъанлы этеме мурат- ким болса да»сау бол» дерча этерге бир зат. Ма бу джангур тамчыланы болурча бири, джан аямай, джер юсюнде джууаргъа кирни.

    Ма, назму десенг! Бу сёзле  кеслери Муссаны къаллай Адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. «Джан аямай,джер юсюнден джууаргъа кирни» деген сёзле Муссаны джашау программасы эдиле. Керти да «кирни ариулар» джерге Мусса табылыб къала эди.

     Эсимдеди, кесими юсюмде болгъан зат. Сюймегенлеримден бешеулен мени атымы къурутургъа къаст этиб, «Шыйыхны къатыны» деген повестими аманлаб, тёрт джанына джазгъан эдиле. Повестде,къазауатда эки буту да кетиб келген солдат диннге бурулгъаныны юсюнден айтылады,»совет солдат диннге бурулургъа боллукъ тюлдю», де бол беш «уста уа» мени алай бла терсей эдиле. Не да этиб,мени атым унутулурлай этер ючюн,ол бешеулен къазауатда эдиле.Бир джолда «Ставропольская правда» газетни редактору меннге телефон звонок ийди:»Бизге бир тюрлю зат келгенди- сени китабларынгы бир джангызын къоймай, къара кёмюр этерге кюрешген бир къара статья келгенди. Бил деб сёлешеме,бу адамны,эшта,акъылы тюз болмаз», деди.

     Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамай кёреме», дедим мен кеси кесиме. Ол кюнден сора заман бир ай чакълы ётген болур эди. Бир кюн Муссаны бети-къуту тюрлениб, меннге келгенди. Адетдеча,къолунда кофе стаканчыкъны да алыб, ёретин ууакъ уртлай:

- Адам къалай тукъум джашасын ахырсы? – деб къыйналыб айтды.

- Не болгъанды?

- Болуб а не боллукъду, бир къауум адам ишине кесин бериб, джанын – къанын салыб кюрешеди, бирсиле уа анга Уру къаза, кёзлерине джукъу кирмей айланадыла.

- Бусагъатда обкомдан келеме. Энди толусу бла айтыргъа боллукъма.- деди Мусса.- Сени юсюнгден уллу статья джазыб анны издательствода джыйымдыкъ китабха къошуб басмаларгъа айланнганларын билгенимде, бюгюн салыб обкомгъа бардым.

    Адамны ичинде аллай бир сюймегенлиги болуб дунияда къалай джашайды? Ол статьяны ариу басмалаб къойсала да, эшта, менге джукъ этеллик болмаз эдиле – джазыучугъа багъа берген аллайла тюлдюле, окъуучуладыла. Муссаны адамлыгъына мени джюрегим уллу хала болду – менге билдирмей, мени къайыгъымы этиб айланнгады. Кёб турмай директорну да къыстадыла. Мусса «Кирни ариуларгъа керек джерге» табылыб къалыучу Адам болгъанын андан сора да кёб джолда кёрдюм. Мусса Къумушда джашай, Черкесскеге кете-келе туруучан эди. Анда мунда газетледе назмулары да басмалана башладыла. Ала кишиникилеге да ушамай эдиле, магъаналары, оюмлары терен эдиле. «Джый да Бер, китаб этиб чыгъарайыкъ», деб мен анга аз айтмай эдим, Мусса уа ашыкъмай эди. Бир джолда уа папкасындан чыгъарыб, бир новеллачыкъны орус тилде окъуду. Эсимдеди, школда пол джууучу тиширыу тётя Поляны юсюнден эди. Новелла ёмюрюнгде акъылынга келмезлик оюм бла бошалады: тётя Поляны джашаунда чыгъыб батыб тургъан кюнлени алсанг, квадрат метрлери азмы –кёбмю болурла. Бютеу джер тенгли болурла, ол бютеу джер юсюн джуугъанды. Муссаны новеллалары орусча джазылыб Ставропольда китаб болуб чыкъгъан эдиле – «Быть человеком» деген китаб.

    Муссаны «Буз акка» деген повести уа? Анны санларынг титиремей окъуялмайса. Ата джурт къазауатны юсюнден бизде аз джазылмагъанды, алай а эсингде «Буз аккача» бири да къалмайды. Муссаны Союзгъа киргени да бюгюннгюлеге юлгю болса керек эди. Эсимдеди, Союзгъа керекли къагъытларын аны къолундан зор бла алгъанча алгъаным. Анны эси джазар затларына кетиб тура эди.

    Муссаны джазыучулугъу бише баргъаны бла бирге сюймегенлери да  сюре тебрейдиое, чимдеб аз кере ачытмагъандыла, алай болса да анны огъурлу джюреги кишиге да харамлыкъ билмей, ишге кесин бериб эди. Мусса драматургиягъа да эс бёле башлады. Анны пьессалары да философия магъаналы эдиле, бизни театр аланы сюйюб сала эди. Айтыргъа, джазгъан чотда кишини да эниклемей, кесини ызын тутуб бара эди, кесини айтыр сёзю болуб джазгъан джазыучу эди. Муссаны аллына не къадар буру болуб кюрешдиле эсе да, анны фахмусун джукълаталмадыла. Бюгюн ол бизни литературабызда кесини тыйыншлы орнун алады.

    Мусса дагъыда Москвагъа окъургъа кетди. Муссаны юсюнден мен уллу статья джазыб «Ставрополье» альманаха иигенме, анда басмалланныкъды.

Мени акъылым бла, Къумуш элчиле, джыйылыб, элде бир орамларына Муссаны атын атаргъа оноу этерге керекдиле. Къарачай литературада Мусса керти орун алгъанды. Елгюнчю анны не бек къыйнадыла эсе да, энди анны халкъгъа Ким болгъанын ангыларгъа керекди. Ол аз джашаб, кеб зат этгенди, ол огъай, елгени да биреуню къутхарама деб елгенди. Анга тийген  шыбыла ток  анны сюйген адамланы барыны да джюреклеринден етгенди. Мусса къачан да окъулуб турлукъ джазыучуладан ды.

    Биз башында айтханча Мусса халкъда унутулмазлыкъ джазыучуду. Джазыучугъа андан уллу багъаны мен билмейме.

                         Байрамукъланы Халимат