Доклад "Саха уонна киргиз норуоттарын ос хоьоонноругар уол о5ону сылгыга холооьун"

«Тюрский мир»

Филология уонна фольклор

Саха  уонна киргиз норуоттарын өс хоһоонноругар уол ођону сылгыга холооһун 

Оңордо: Сатађай орто оскуолатын

7 кылааьын үөрэнээччитэ

Никитин Миша

                            Салайааччы: Никитина Ольга Николаевна       

Амма 2015 с.

Үлэ сыала: Саха уонна киргиз норуоттарын фольклоругар уол ођо хайдах буолуохтаађын сылгыга сыһыаннаах өс хоһооннорунан ырытыы

Үлэ соруктара:

·               Сылгы – саха уонна киргиз норуоттарын олођор суолтатын туһунан литератураны аађыы уонна интернеккэ көрдөөһүн;

·               Өс хоһооннору булуу уонна сылгыга сыһыаннаађы арааран ырытыы;

·               Өс хоһооннор суолталарын тылдьыкка көрөн быһаарыы;

·               Чинчийиигэ түмүктэри оңоруу.

Түүр норуоттарын өс хоһооннорун ырытыы учуонайдар быһааралларынан үчүгэйдик үөрэтиллэ илик. Өс хоһоон диэн олох-дьаһах, быһыы-майгы туһунан түмүктэммит өйү-санааны ађыйах тылынан дьүһүннээн этии буолар. «Өс» диэн тыл хоту дойду дьонун өйдөбүллэринэн – абыычай, быраабыла, сокуон буолар эбит[1]. Э. Пекарскай тылдьыта быһаарарынан «Өс» тюрк тылыттан «саңа» диэн буолар эбит[2].

Түүр норуоттарыгар дэлэйдик тарђаммыт өс хоһооннор образтарынан  буолар эбит сылгы. Бу норуоттарга тођо сылгы үрдүктүк турарый? Сылгы миинэр минэ, ас-уол, тириитэ таңас-сап буолар, сиэлинэн быа-туһах оңоһуллар. Л.П. Потапов суруйан турардаах: «Түүр норуоттара сылгы ыңыыра туттуохтарыттан ыла олохторугар-дьаһахтарыгар, культураларыгар  улахан сайдыы барбыта. Сылгыны миинэр-минэ оностуохтарыттан кос норуоттар киэн сирдэри баһылыыр, атын норуоттары кытта сыһыан олохтуур кыахтаммыттара». (Потапов: 1977, с. 164). 

Көс норуоттар күүстээх сэрииһиттэринэн биллэллэр. Сэрииһит сылгыта суох табыллыбат. Сылгы сэрииһиккэ дођоро, көмөлөһөөччүтэ. Мүччүргэннээх кэмнэргэ хаһаайынын олођун быһаабыта элбэх.

Онон сылгы түүр норуоттарыгар материальнай культураларыгар, ону таһынан итэђэллэригэр улахан суолталаах. Фольклор араас жанрдарын сүрүн обраһынан сылгы буолар. Кини итэђэл культа буолар.

Сылгы культа күүскэ сайдыбыт эбит саха норуотугар. Саха итэђэлигэр сылгыны саха аймахха Дьөһөгөй тойон айыы бэлэх оңор диэн биэрбит. Ол эрэн сылгыны бэлэхтэппит киһи, туох эмит куһађаны оңорон, хомоттођуна, бэлэђин төттөрү ылар. Кини хорсун эр дьону, ахсым аты араңаччылыыр эбит.

Кыргыз норуота түүр норуоттар ахсааннарыгар киирэр. Көс традициялара куустээх суолталаах буолан – кыргыз өллөђүнэ, ийэ буорга көмүлүннэђинэ эрэ, сири- дойдуну кэрийэрэ тохтуур - диэн этэллэр эбит. Киргиз норуота эмиэ былыр былыргыттан  сылгы иитиитинэн дьарыктанар норуот буолар. Кинилэр сылгылара күүстээхтэринэн, тулуурдаахтарынан аатыраллар. Ыраах айаңна бэлэмнээх, үөрүйэх буолаллар. П.П. Семенов-Тянь-Шанский суруйан турар: «Киргиз олођун аңарын ат үрдүгэр атаарар. Ол иһин бу норуокка олохторугар саамай күндү сылгы буолар». Киргизтэр итэђэллэринэн таңара киһини туой буортан оңорбут, оттон ол туой ордугунан сылгыны айбыт. Ол иһин сылгыны кинилэр дођордорун курдук саныыллар.

Түүр омуктарын өс хоһоонноро сылгы көмөтүнэн киһи майгытын сигилитин көрдөрөллөр эбит. Т.М. Николаева этэринэн өс хоһооннор айылђа көстүүлэринэн, үүнээйинэн, кыылларынан дьону уонна кинилэр кыһалђаларын кэпсииллэр.

Учуонайдар сылгы образтаах өс хоһооннору маннык бөлөххө араараллар.

1.   Киһи майгытын-сигилитин;

2.   Киһи олоххо миэстэтин;

3.   Киһи удьуорун.

Биһиги үлэбитигэр уол ођо майгытын сылгынан көрдөрөр саха уонна киргиз норуоттарын өс хоһооннорун ырыттыбыт. Мин саха норуотун сэттэ  уонна биэс киргиз норуотун өс хоһоонорун ырытан көрдүм. Бу өс хоһооннорго уол ођо хайдах буолуохтаађын быһаарбыттар.

Бастакы өс хоһооно:

«Үтүө киһи биир тыллаах, үтүө ат биир кымньыылаах» - Эр киһи эппит тылыгар туруохтаах диэн быһаарар. Судургу майгылаах киһи. Эппит тылын толорор киниэхэ дьоннор эрэнэр уонна итэђэйэр буолаллар, дьон убаастабылын ылар.

Иккис өс хоһооно:

«Аттаах ойбоно, сатыы тайађа» - Иллэм – дьэллэм, киһиэхэ үтүөнү – өңөнү оңорор, салгыыр – тэрийэр, үтүө суобастаах аһыныгас киһини этэллэр. Саха киһитэ былыр былыргыттан бэйэ-бэйэтиттэн тэйиччи олорор буолан дьон кэллэђинэ үөрэр, кыһалђађа түбэстэхтэринэ бэйэ бэйэлэригэр көмөлөсүһэр үтүө майгылаађын быһаарар.

Үһүс өс хоһооно:

 «Уол ођо биир күн ат өрөђөтүгэр, биир күн ат уорђатыгар» - олорор олох араас эндиэлээх, очурдаах – чочурдаах буолар. Онон биир күн куһађан, биир күн үчүгэй буолар. Уол ођо эр бэрдэ буолан сылдьар сирэ киэң, онон кинини олођор араас көрсүөн сөп. Ону кини куруук туохха барытыгар бэлэм буоларыгар үөрэтэр.

Төрдүс өс хоһооно:

 «Уол ођо дьоллоох, сонођос ат соргулаах» - эдэр, ыччат өттө кэскиллээх, уһун үйэлээх. Бу өс хоһоон уол ођо инники олођо үчүгэй буоларыгар, эрдэттэн үтүө аатын киртиппэккэ чиэстээхтик илдьэ сылдьарыгар  уонна үчүгэйи эрэ ыраланарга үөрэтэр.

Бэһис өс хоһооно:

 «Уол ођо, ат  кулун туохха төрүүллэрий»  -  халбархай,  кутталлаах суолга сорунаары туран эр киһи этэр тыла. Уол ођо былыр былыргыттан норуотун көмүскүүр оңоһуулаах. Ону айанныан иннинэ эр санааны ылынар суолталаах өс хоһоон.

Алтыс өс хоһооно:

«Ууһут ат оломун курдук» - киһи тылын дөбөннүк ылынымтыа, үүттээх-ааннаах, киһини кытта дьуххатык кэпсэтэр киһи. Бу өс хоһоон уол ођо үтүө майгытын көрдөрөр дии саныыбын.

Сэттис өс хоһооно:

 «Кус быһый, ат быһый» - олус сытыы, күүстээх киһи. Ханнык бађар уол ођо кыра эрдэђиттэн этин – сиинин дьарыктыахтаах. Күүстээх –уохтаах, барытын кыайыгас буоларын иитэр ис хоһоонноох норуот муударай этиитэ.

Киргиз норуотун өс хоһоонноро:

 «Болђомтото суох киһи элбэхтэ сыыһар, айааһына илик ат элбэхтэ мөђөр». киһи олоххо билбэтэ, сатаабата элбэх. Болђомтолоох буоларга үөрэтэр өс хоһоон.

«Ат эрдин канаты»[3] - Ат уол ођо кыната. Өс хоһооно уол ођо түргэнин, хапсађайын. Ата суох киһи илиитэ суох диэн суолталаах дии саныыбын.

 «Оселтан сууллубут уолу, акка олорпоттор» - уол ођо кыра эрдэђиттэн тулуурдаах буолуохтаах.  Күүстээх, хорсун эрэ уол дьиңнээх сэрииһит буолар.

 «Тулпар – тушунда, күлүк - күнүндэ»[4] - хорсун ат сэриигэ, сымнађас ат үлэђэ. Туох барыта кэмигэр, бириэмэтигэр сөп түбэһиэхтээх. Сэриигэ хорсун-ходуот, үлэђэ сүрэххинэн ылынан үлэлиэххэ диэн суолталаах. Бу өс хоһоон күннээђи олођу кытта сибээстээх.

«Дьоло суох киһиттэн ата  куотар» - киһи олоххо дьолун бэйэтэ оңостуохтаах.

Норуот муудараһа, философскай өйө өс хоһооннорго сурулла сылдьар. Былыргы дьон элбэхтэ мөђүттэ, этэ сылдьыбаттар ол оннугар киһиэхэ тиийимтиэ гына ађыйах сытыы ох тыллары этэллэр. Үлэбэр маннык түмүктэргэ кэллим.

Биир төрүттээх, майгыннаһар тыллаах норуоттар өс хоһоонноро ордук чугас суолталаах буолаллар.

Түүр омуктарын өс хоһоонноро сылгы көмөтүнэн киһи майгытын-сигилитин көрдөрөллөр уонна кини кыһалђатын, олођу көрүүтүн быһаараллар.

Биһиги өс хоһооннорбут киргиз норуотун өс хоһооннорутуттан уратыта диэн Саха норуота сылгыны таңара оңостор. Саха киһитэ олођу анаарар философиятыгар туох баар үчүгэйи, үтүөнү сылгыны кытта тэңнээн көрөр. Оттон киргиз норуотун өс хоһоонноро дьиңнээх күннээђи олођу кытта ситимнээхтэр.

Бу икки норуот өс хоһоонноро бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһаллара уол ођону сылгы обраһынан үтүө майгылаах, аһыныгас, этин-хаанын дьарыктыыр, эппит тылыгар турар, хорсун буоларга үөрэтэллэр.

---

[1] Саха фольклора. Хомуурунньук, - Новосибирск: «Наука», 1996, стр.120

[2] Г.У. Эргис, Очерки по якутскому фольклору, - Якутск: «Бичик». 2009, стр. 345

[3] Черикбеев Э.Ч., Военное дело у кыргызов в эпосе Манас, - Бишкек, 1995 г., www.eposmanas.ru;

[4] www.makallakap.narod.ru