Инфоурок Начальные классы Другие методич. материалыДоклад "Соске ажык эвес уннернин ужуктерин шын бижиири"

Доклад "Соске ажык эвес уннернин ужуктерин шын бижиири"

Скачать материал

Доклад


«Сөске ажык эвес уннерниң ужуктерин

шын бижиири»



План.

1)    Киирилде сөс.

2)    Эге класстарга ажык эвес уннернин ужуктеринин

шын бижилгезин өөредиринин сорулгалары.

3)    Ажык эвес уннернин ужуктерин шын бижиири.

4)    Орфограммалар-биле ажыл.



Торээн дылды уттур болза Торел чондан хоорлур апаар.

Орус дылды билбес болза,

Оттуг чырык корбес апаар- Ынчангаштын ийи дылды Ылап билзе чоргаар чоруур.

А. Арапчор

Тыва орфографиянын (шын бижилгенин) дурумнери тыва чугааны бижикке дамчыдарынын аргаларын тодарадыр чурумчуткан дурумнернин системазы болур.

Орфографиянын негелдезин ёзугаар тыва бижикти ажыглап турар кижи бурузу состерни бодунун адап чанчыкканын азы хууда бодалын эвес, орфографияда дурумчуткенин барымдаалап, кандыг-даа хажыдыг чокка бижиир ужурлуг. Чуге ындыг негелде сагыттынган турда, бижээн чуулдун утказын номчукчу бурузу долузу-биле билип ап шыдаар.

Орфография талазы-биле чангыс аай дурумнерни шын сагыыры ылангыя аныяк бижиктиг тыва дылга онза чугула болгаш литературлуг дылдын моон сонгааргы хогжулдезинге, чоннун бижик-билликтиг озулдезинге ажыктыг болур.

Амгы уеде литературлуг тыва дылдын чон ортузунга нептереп, хогжээни- биле чергелештир оон орфографиязы ниитизи - биле турумчуп быжыккан. Моон - биле кады шын бижилгенин чоорту улам тодарадырын, чигзинчиг азы маргылдаалыг айтырыгларны чогумчалыг шиитпирлээрин чугле чечен чогаалдын болгаш литературлуг дылдын хогжулдези эвес, парлалга база школа практиказы негеп турар.



Эге класстарга ажык эвес уннернин ужуктеринин шын бижилгезин ооредиринин сорулгалары.

Эге школага торээн дылды ооредиринин кол сорулгазы уругларнын аас бижимел чугаазын сайзырадыры оларнын угаан ажылын сайзырадыры-биле, кижи бооп хевирлеттинери-биле тудуш харылзаалыг.

Эге класс оореникчилеринин угаан ажылын болгаш чугаазын сайзыдарынын айтырыгларынын уре-туннелдиг шиитпирлээринден школага ооренир бугу эртемнерин чедиишкинниг шингээдип алыры дорт хамаарылгалыг.

Уруглар эге класстарга ажык эвес уннернин ужуктеринин шын бижилгезинин эн кол эге билиглерин алыр. Олар устукку класстарга ооренир чуулдер-биле тудуш харылзаалыг, тыва дыл эртеминин амгы уеде чедиишкиннеринге ундезилетинген бооп турар. Шын бижилге талазы-биле бодуун билиглерни шингээтпишаан, уруглар дыл материалын сайгарып, туннеп, деннеп, удур-дедир деннеп, болуктеп ооренирлер, оон-биле кады литературлуг чугаанын мергежилдери болгаш чанчылдары чоорту хевирлеттинер, дылдын кол эге хевири болур состу бодамчаллыг ажыглаарын чедип алыр.

Ынчангаш мен «Состун эгезинге, ортузунга база тончузунге ажык эвес уннуг ужуктернин шын бижилгези » деп айтырыгны ооренип коруп, ажылдап эгелээн мен.

Ол айтырыгны ооренип коруп тура, мындыг сорулгаларны салган мен:

1) Тыва дылда чингине тыва состерге чугле 1$ ажык эвес уннуг ужуктерни бижиир, ф, ц, щ деп ужуктерни орус дылдан улегерлээн состерге бижиир деп билиндирип ооредир. Тыва дылдын а/э уннуг ужуктерин орус дылдын



а/э уннуг ужуктери биле деннеп, адаарынын азы бижииринин ылгалын таныштырып ооредир.

2)       Состун эгезинге, ортузунга азы тончузунге кандыг ажык эвес ужуктерни бижиирин, дурумнерин сагып, словарь состерин сактып алгаш, шын бижиирин чедип алыр.

3)       Оореникчилернин аас болгаш бижимел чугаазында, сос курлавырлын ажык эвес уннерлиг ужуктернин шын бижилгезинге алган билиглеринге даянып, сайзырадыр.

4)       Уругларны тыва литературлуг состерни диалектилиг азы чугаа состеринден шын ылгап билиринге ооредир.

5)       Уругларны ном ажыглаарынга чанчыктырар болгаш оларнын дылга сонуургалын, номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырар.

Бирги класска бижик ооредилгезинин уезинде оореникчилер ажык эвес уннернин ужуктерин ооренип база ол ажык эвес ужуктернин артикуляциязын хайгаараар. Ажык эвес уннернин ужуктери дулей болгаш ыыткыр деп ийи болукке чарлыр деп эге билигни база алырлар.

Ыыткыр болгаш дулей ажык эвес уннернии ийиги класска ооредиринин кол сорулгазы - тыва дылдын ун тургузуунун онза байдалынга хамаарыштыр дынзыг (дулей) болгаш кошкак (ыыткыр) ажык эвес уннерни шын адап, бижип билиндирер.

Тыва дылда д-т, б-п деп ажык эвес уннерни адаарга, ору с дылда адап турарындан ылгалдыг болган ужурунда, бо уннер кирген тыва болгаш орус состерни шын адап, бижип оорениринге бергедээшкиннер таваржып турар.



Ыыткыр болгаш дулей уннернин ужуктерин оореникчилерге шын адап, бижип ооредирде, оларны бот-боттарынын аразында адаар ылгалын билиндирер, ыыткыр уннернин кошкак, а дулей уннернин сое эгезинге дынзыг адаттынарынче оореникчилернин кичээнгейин угландырар болгаш практика кырынга коргузер.

Ундезин тыва состерде бот-боттарынга удурланышкак эвес л, м, н, н, р, й, деп ыыткыр уннерни болгаш ч, х деп дулей уннерни шингээдип алырынга база ол уннер кирген состерни шын бижип оорениринге уруглар улуг бергедевес. Чуге дээрге бо уннер канчаар адаттынар-дыр, ол хевээр бижиттинип турар.

Уругларнын шын бижип, адап оорениринге бергедээшкиннерни ыыткыр болгаш дулей б-п, д-т, г-к, з-с, ж-ш деп ужуктер таварыштырып турар.

Уруглар бо ыыткыр болгаш дулей уннернин ужуктерин болганчок-ла салчаштырып, бижимел ажыл уезинде дыка хой частырыгларны кылып турар. Бо чорук уругларнын чогуур уннерни шын адап болгаш дыннап билбезинден тыптыр.

2-ги класстын оореникчилеринин дыл талазы-биле белеткели ам-даа кошкак болганындан, олар ыыткыр болгаш дулей уннерни адап турда, (уннун ыыттын) болгаш дааштын киржилгезин ылгап билип шыдавастар. Ынчангаш ыыткыр болгаш дулей уннерни шын адап, бижип ооредирде, башкы синтезтин деннээр болгаш аяннаштыр номчуур аргаларын (колдуунда состерни адап турда, ыыткыр болгаш дулей уннернин - бар-пар - дынналыр ылгалын) ажыглаар апаар.

Тыва дылда т-д, п-б, деп уннерни (ужуктерни) адаары ору с дылда адап турарындан ылгалдыг, д , б, деп ужуктерни тыва состернин чугле эгезинге болгаш ортузунга хереглээр. Ынчалза-даа оларны орус дылдаазы ышкаш ыыткыр кылдыр



адавайн турар. Ынчангаш д, б, т, п деп ужуктер-биле эгелээн состерни шын бижип оорениринге уруглар кончуг бёргедээр. Т-д, п-б деп ужуктерге частырыглар чугле эге класстарга эвес, устуку класстарга безин хойу-биле таваржып турар.

Т-д, п-б - биле эгелээн тыва состернин шың адап, бижип ооредирде, тыва дылда оларнын адаттынып турар онзагай байдалын барымдаалавышаан, уругларнын мурнунда ыыткыр биле дулей уннерге хамаарыштыр алган билиглеринге даяныр. Т-д, п-б деп ужуктерни состерге шын хереглеп бижиирде, бир-ле дугаарында оларнын уннерин шын дыннап, адап ооредип алыры чугула.

Т- биле эгелеп бижиир Тыва, туман, тын, тайга, тур деп состер.

Устунде адатынган беш состу т-биле бижиир дугайында практиктиг таныжылга чорудар.

Бо теманы билиндирерде башкынын хой тайылбыры херээ чок. Колдуунда ийи арга-биле билиндирер: 1. Состерни доктаадып алырынын аргазы. 2. Коорунун медерелин дамчыштыр сактып алыры.

Укталган состер деп теманы оореникчилерге доктааттырары албан эвес. Состерни айтырыглар дузазы-биле оскертип тургаш шын бижилгезин билиндирер.

Бижимел ажыл уезинде уруглар колдуунда ажык эвес ужуктерни кожа бижииринге (чанкан, чашбан, чата дээн чижектиг) частырыгларны болганчок кылып турар. Ону болдурбазы-биле башкы чижектерни практика кырынга тода коргузуп тургаш: а) сос иштинге ыыткыр ужуктун чанынга ыыткыр ужукту, дулей ужуктун чанынга дулей ужукту бижиир; б) эн-не нептеренгей болгаш 2-ги



класска бижимел ажылдар уезинде болганчок таваржы бээр дакпырлаан ажык эвес ужуктер кирген чамдык состер-биле таныштырып, оларны словарь состери кылдыр таныштырар; в) соске ийи ажык ужуктун аразынга колдуунда ыыткыр ужуктерни бижиир дээрзин тайылбырлаар.

Бо теманы 3-4 класска ханыладыр ооредир болганда, 2-ги класска колдуунда практиктиг таныжылга болур.

Ыыткыр болгаш дулей ажык эвес уннерни 3-ку класска ооредиринин кол сорулгазы - оореникчилернин 2-ги класска алган билиин быжыглавышаан, ыыткыр болгаш дулей уннернин ужуктерин шын адап, оларны сос эгезинге болгаш иштинге шын бижип оорениринге чанчылдар бээри.

Ыыткыр болгаш дулей уннерни оореникчилер колдуунда 2-ги класска

i'

шингэЭдип алган. Анаа хамаарыштыр уруглар дулей уннун ужуктерин база ыыткыр уннун ужуктерин тус-тузунда доктаадып алган турар ужурлуг.

Оореникчилернин дыл талазы-биле ниити белеткели ам-даа кошкак. Оон уламынлан б - п, д - т, г - к, з - с, ж - ш деп ыыткыр болгаш дулей уннерни адап тур да, ыыттын болгаш дааштын киржилгезин ылгаи шыдавас. Ынчангаш бо эжеш уннернин ун талазы-биле аразында ылгалдарын дыннадып, ададып тургаш, оореникчилерге билиндирер. Колдуунда деннээр болгаш аяннаштыр номчуур аргаларын ажыглаар.

[TJ, [п] деп уннернин ужуктери состун эгезинге болгаш соолунге киргенде ылгалдыг кылдыр дынналырын болгаш адаттынгырын оореникчилер бижик ооредилгезинин уезинде-ле практика кырынга танышкан. 3-ку класска бо



дугайында катап сагындырып, бижимел ажылдарынга оореникчилернин частырыг болдурбазынче угланган мергежилгелер чорудар.

4-ку класска, мурнунда класстарга ажык эвес уннернин ужуктеринин шын бижилге талазы-биле алган билиглерин ханыладып, состун ун-ужуктуг анализин ургулчу чорудары чугула.

Ажык эвес уннернин ужуктерин шын бижиири.

1.                       Тыва            состернин эгезинге в, з, ж, г ыыткыр уннер ужуктери биживес.

2.                       Тыва            состернин эгезинге дынналган аайы-биле дараазында уннернин ужуктерин бижиир:

а)   тыныштыг дынзыг п, т деп уннер адатыннып турда, дулей п, т деп ужуктерни бижиир: пар (араатан), паш (шой паш), тараа (унуш), тал (ыяш);

б)   кошкак б, д деп уннер адатыннып турда, ыыткыр б, д деп ужуктерни бижиир: баш (дыдыраш баш), бар (бар чор, ном бар), дал (дал дуъш).

3.                       Тыва            состернин соолунге б, в, д, ж, з деп ыыткыр уннер ужуктерин биживес.

4.                       Тыва            состернин ортузунга б, в, г, д, ж, з деп уннер ужуктерин шын бижиири:

а)   б деп ужукту аяар ун биле ажык уннун аразынга бижиир: элбек, калбак, тайбын, дээрбе;

б)   в деп ужукту чугле ийи ажык ун аразынга бижиир: авай, ховаган, хову, чавыс, сава;

в)   г, д, ж, з, деп ужуктерни аяар ун биле ажык уннун аразынга ийикпе азы ийи ажык уннернин аразынга бижиир: алдын, ада, агы, алгы, ажыг, аржыыл, дазыл, дензи.



8



5.               Тыва         состернин ортузунга дулей уннернин ужуктерин шын бижиири:

а)   дулей уннун ужуун сос дазылынга дакпырлаввайн, чангыстап бижиир, чижээ: ниити, ашак, хуусаа, эки, бопук;

б)   дазыл состернин соолу т, с, у, п деп дулей уннернин ужуктеринин бирээзи- биле тонген турда, ол-ла уннернин бирээзинден эгелээн кожумак немежирге, ынчан ук ужуктерни дакпырлап бижиир, чижээ: инек-инекке; ос-оссе, оссун; кес- кессе, кессин; час-чассыг, чассыыр; тып-тыппас, тыппышаан; быжык-быжыккан; ырак-ыраккы.

6.               Тыва         состернин иштинге дулей ужуктун чанынга чугле дулей ужукту бижиир, чижээ: дептер, окпе, оске, ошку, белеткел, коску.

а)   чамдык состернин иштинге таваржыр ск, шк, сп, шп, кп депу жуктернин орнун солуштурбайн, ол хевээр бижиир, чижээ: ошку, деспи, дески, чашпан, дакпыр;

б)        бир чамдык состернин иштинге дулей ужуктерни кожа бижиирде, ол состернин укталган эге хевирлерин барымдаалап бижиир, чижээ: текпе, какпа, укталыр.

7.               Эгезинге б биле м солчуп чоруур состерге тургулайында м деп ужукту бижиир, чижээ: малгаш, маска, морзук, молдурга.

Орфограммалар-биле ажыл.

Бижимел ажылга состерни чазыг чок бижиири, - кол негелделернин бирээзи. Шын бижиир дизе, орфографиянын дурумнерин билири чугула.


9



Шын бижилгенин айтырыглары-биле ажылдап турар методистер мындыг бадыткалды берип турар: бижилге уезинде состе орфограмманы тодараткаш, оон дурумунче бодалын углап, шилилгени кылган турар ужурлуг.

Шын бижилгеге эки туннелдер орфограмманы шын билип турарындан хамааржыр. Состерде орфограмманы танып билири, чугула орфографтыг билиг болур деп санаттынып турар.

Шын бижилгени хевирлээрде, хамыктын мурнунда орфограмма дугайында бээри ажыктыг. Орфографтыг дурумге хамаарыштыр шын бижилгени орфограмма дээр.

Тыва орфография, фонетика - морфологтуг принципке ундезилеттинген болур. Ол чул дээрге состу шын бижиирде, бир чуулунде, состун ун дургузуун база ында уннернин оскерлирин, солчурун; ийиде, состун морфемалыг будужун барымдаалап бижиири. Шын бижилгени хевирлеп, сайзырадырып тургаш, устунде орфографтыг принциптерге даяаныры чугула. Класстар аайы-биле орфография оске грамматиктиг темалар-биле харылзаалыг болганда, шын бижилгени кичээл бурузунде чорудары ажыктыг. Кичээлге уе чедишпезе, онаалгага бээри кузенчиг.

Теманы шингээдип алырынга коргузуг методтары улуг рольду ойнаар. Шын бижилгени кору и, сактып алыры-биле “ Сактып ал “ деп таблицаларны класска доктаамал азар. Сигнал демдектерлиг схемалар сайзырадып ооредири, дээштиг аргаларнын бирээзи.

Сое иштинге дагыннаан ажык эвес ужуктерни шын бижииринге чазыглар


10



болганчок туруп кээр. Бо теманы быжыглаарда, морфологтуг принципке даяныр, азы состун морфемалыг будужунче кичээнгейни угландырар.

П, т, с, к, г, м, н деп ужуктернин дакпырлаашкынын, уругларга медерели- биле сайгарып билип турар кылдыр чанчыктырары чугула. Ынчангаш сигнал демдектерлиг карточкаларны ажыглап, угаап бодаарынче углап, орфограммаларны танышттырып, тайылбырладып ооредирге билии быжыгар.

Карточкалар-биле онаалгаларны бажынче берип, класска коруп турда, дакпырлаашкыннын чижектерин чугаа кезектеринге коору эптиг.

Дилеп тыварынын методун ажыглаарга, оореникчилернин угаап бодаар чоруу сайзырап, ол-ла уеде ооренип эрткени оске грамматиктиг темаларга билии быжыгар. Доктаамал ажылдарнын туннелинде оореникчилер орфограмманы боттары-ла тодарадып, дурумну сактып, чогуур ужукту бижииринге шын шилилгени кылып турар апаар.

Схемаларны тургузар сигнал демдектерни ажыглавышаан, орфограмманын утказынга таарыштыр мындыг схемаларны ажыглаарга эптиг:


Чижээ:


CL<Z/i>Lt,L


%


IT


к


к


А



£



ii



Литература:


1)    ТРГШИ. Тыва орфографиянын болгаш пунктуациянын дурумнери. 2001ч.

2)    А.А. Алдын-оол, К.Б. Март-оол. Бижик ооредилгезинин кичээлдери. 1990ч.

3)    Э.Д. Ондар. Методиктиг сумелер. 1991ч.

4)    Э.Д. Ондар. Методиктиг сумелер. 1989ч.

5)    Э.Д. Ондар, А.К. Ойдан-оол. Методиктиг сумелер. 1990ч.

6)    К.Д. Симчит. Орфографтыг словарь. 1998ч.

7)    Н. Ондар. №2, 2004ч. «Башкы». Орфограмма деп чул?

8)    К.Д. Симчит. Таблица. 1999ч.


 

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Доклад "Соске ажык эвес уннернин ужуктерин шын бижиири""

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 2 месяца

Директор школы

Получите профессию

Менеджер по туризму

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Краткое описание документа:

Бо материалдын дузазы-биле башкылар оореникчилерни эге класстарга тыва состерге ажык эвес уннернин ужуктерин шын номчуурунун болгаш бижииринин аргаларын ооредип болур. Уругларнын шын бижип , адап оорениниринге бергедээшкиннерни ыыткыр болгаш дулей ажык эвес ужуктер таварыштырып турар болганда, ону ооредиринге бо ажыл башкыларга дузаны чедирип турар.

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 663 820 материалов в базе

Скачать материал

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 15.05.2015 2185
    • DOCX 32.1 кбайт
    • 21 скачивание
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Конгар-оол Айлана Болат-ооловна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    • На сайте: 8 лет и 11 месяцев
    • Подписчики: 0
    • Всего просмотров: 2327
    • Всего материалов: 1

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Секретарь-администратор

Секретарь-администратор (делопроизводитель)

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе

Курс повышения квалификации

Мотивационное сопровождение учебного процесса младших школьников «группы риска» в общеобразовательном учреждении

36 ч. — 144 ч.

от 1700 руб. от 850 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 22 человека из 13 регионов
  • Этот курс уже прошли 284 человека

Курс повышения квалификации

Финансовая грамотность для обучающихся начальной школы в соответствии с ФГОС НОО

36 ч. — 144 ч.

от 1700 руб. от 850 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 560 человек из 66 регионов
  • Этот курс уже прошли 3 485 человек

Курс повышения квалификации

Особенности развития критического мышления обучающихся в начальной школе

36 ч. — 144 ч.

от 1700 руб. от 850 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 45 человек из 22 регионов
  • Этот курс уже прошли 257 человек

Мини-курс

Практика гештальт-терапии: техники и инструменты

5 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 311 человек из 64 регионов
  • Этот курс уже прошли 65 человек

Мини-курс

От Зейгарника до Личко: путь к пониманию человеческой психологии

4 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 23 человека из 15 регионов

Мини-курс

Коррекция нарушений у детей: сна, питания и приучения к туалету

6 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе