Доклад "В.Ф.Афанасьев-Алданскай туттарбыт оскуолата"

В.Ф.Афанасьев-Алданскай аатынан Чэриктэй орто оскуолата

В.Ф.Афанасьев-Алданскай  туттарбыт оскуолата.

Дакылаат.

Дакылааты оҥордо:

 Федоров В.М. технология учуутала.

2017с.

Иhинээҕитэ.

1.     Киирии тыл.

2.     В.Ф.Афанасьев-Алданскай түөрэҕэ түспүт кыhата

3.     Чэриктэйгэ оскуола төрүттэниитэ.

4.   Начальнай оскуола чэриктэйгэ көһөн кэлиитэ.

     5.  Түмүк.

      Туһаныллыбыт  матырыйаал.

Киирии тыл.

Былыр былыргыттан сахалар үөрэх-сайдыы олох киэҥ аартыгар таhаарар суол буоларын билэллэрэ. Үөрэҕэ суох киhини харанаҕа харбыалаhа, муна сылдьар киhинэн көрөллөрө.   Ким барыта Сырдыкка,  кэрэҕэ, үрдүккэ дьулуhар. Араас кэмҥэ саха оскуолатыгар үөрэммиттэр Суорун Омоллоон «Харанаҕа тыкпыт сырдык» Былатыан Ойуунускай «Оҕо куйуурдуу турара» кэпсээннэрин үөрэтэн кэлбиппит, оҕо сааспытыттан Ньукуус уонна Куйуурдьут уол курдук үөрэххэ тардыспыппыт.

Оскуола историята- бу кэм уонна дьон дьылҕата. Онон оскуола былыргытын архыып матырыйаалларыттан олоҕуран, онтон урукку, билиҥҥи кэми сылынан түhүмэхтээн оҥоhулунна.

Бу үлэм сыалынан буолар В.Ф.Афанасьев Чэриктэй Малтахааныттан начаалынай оскуолата көhөрүллэн кэлиитин үөрэтии-чинчийии.

Проблемата:  Бу оскуола дьиэ билигин эргэрэн сууллара чугаhаан эрэр, ол иhин өйгө-санааҕа хааллын диэн араас архыыптартан олоҕуран суругунан уонна мээрэйдээн чертеhун оҥоруу буолар.

Актуальноhа: Бу эргэ начаалынай оскуола биhиги эбээлэрбитин, эhээлэрбитин  сырдыкка, кэрэҕэ кынаттаабыт биир историческай суолталаах тутуу буолар ону биhиги көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тириэрдэр эбээhинэстээхпит.

В.Ф.Афанасьев-Алданскай түөрэҕэ түспүт кыhата.

В.Ф.Афанасьев-Алданскай аҕатынан кыргыс уйэтин са5ана аатырбыт Сурдээх Дупсунтэн теруттээх, онтон ийэтинэн Чэриктэй баай Поповтарын уонна Таатта аатырбыт баай Оруоhуннарыттан сыдьааннаах этэ. Сатала суох элбэх сылгынан, сүөhүнэн байбыт Кыра Баhылай Оруоhун түөрт дуулаҕа баай уолаттарыттан саамай балыстара Дьөгүөр Оруоhун Уйбаан, Дарыбыан, Баhылай, Сэргэй диэн түөрт уолу, Маайа, Аана, Настаа диэн үс кыыhы , барыта сэттэ оҕону төрөтөн, улаатыннаран, ыал оҥортообута.

Дарыбыан - Илларион Егорович Рожин (1868с.төрүөх) саамай үчүгэй ыраас дьүhүннээхтэрэ, өйүнэн-санаатынан, билсиитэ көрсүүтэ киэҥинэн, киhи быhыытынан майгыта-сигилитэ үчүгэйинэн уолаттартан бастыҥнара үhү. Баай баайы кытта уруураhарын сиэринэн, Дарыбыан Дүпсүн улууhун Чэриктэй нэhилиэгин баайа Попов Василий Петрович кыыhын Аана Баhылайабынаны кэргэн ылбыт. Попов Василий Петрович (1847-1901сс) Чэриктэйгэ старшина, староста, кэлин 1879-1882сс. Дүпсүн улууhун кулубата буола сылдьыбыта. Үчүгэй үлэтин иhин ыраахтааҕыттан икки мэтээллээх. В.П.Попов 3 уол, 2 кыыс оҕолооҕо.

Аана Баhылайабына дьүhүнүнэн эмиэ ыраас сэбэрэлээх, ыалдьытымсах, элэккэй көнө майгылаах, турбут-олорбут, саҥарбыт –инэрбит, ырыаhыт-тойуксут, олус чэбэр туттунуулаах дьахтар эбитэ үhү. Дарыбыаннаах Аана Бүөтүр, Тыытах Аана, Токооко Сүөкүлэ уонна Биэрэ диэн барыта түөрт оҕоломмуттар. Аҕалара Дарыбыан ис тиибинэн ыалдьан эдэр сааһыгар өлбүт. Аана иккистээн Мэҥэ Хаҥалас киһитигэр эргэ тахсыбыт. Кыыһа Тыытаах Аана сэттэ сааһыттан  эбэтигэр эһэтигэр Чэриктэйгэ иитиллибит.  Кини улаатан, сааһын ситэн, уруккута Дүпсүн улууһун               1 Өспөх нэһилиэгэр олохтоох, аатырар көлүөнэ баай уонна үөрэхтээх Афанасьевтар уолларыгар Сүөдэр Сүөдэрэбис Афанасьевка эргэ тахсан, 11 оҕону төрөппүтэ.

Оҕолоро: Федор, Василий, Анна, Виктор, Александра, Вера, Надежда, Валентин, Елизавета, Вячеслав уонна Любовь. Вера, Надежда, Любовь диэн кыргыттар оҕо саастарыгар ыалдьан өлбүттэр. Федор уонна Василий учууталлыы сылдьан эдэр саастарыгар Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ ыҥырыллан, сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ. Виктор Федорович төрдүс оҕонон, 1917 сыллаахха кулун тутар 22 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Оҕо эрдэҕиттэн көрсүө-сэмэй, аламҕай уол оҕо сааһа Чэриктэйгэ, Дүпсээҕэ ааспыта. Кэлин дойдутун, дьонун күндүтүк санаан сураһара, ыалдьыттыыра. Бу элбэх оҕолоох ыалтан 5 уол уонна 1 кыыс уол уонна 1 кыыс 30-40 сылларга үөрэнэн, учуутал идэтин талбыттара кэрэхсэбиллээх. Үөрэхтээх дьон буолалларыгар Чэриктэй биир биллэр киһитэ Петр Николаевич Гуляев өҥөтө улахан.

Виктор Федорович Афанасьев  педагогическай үлэтин 14 саастааҕар 1931 сыллаахха Уус Алдан оройуонун Суотту алын сүһүөх учууталынан саҕалаабыта.

1933 сыл күһүнүгэр уон алталаах, эдэркээн учуутал Виктор Федорович хос эһэтэ туттарбыт таҥара дьиэтигэр –оскуолатыгар үлэлии кэлбитэ. Учууталлара уонна баһаатайдара Виктор Федорович Афанасьев нэһилиэккэ, оройуоҥҥа үчүгэй уонна көхтөөх пионерскай үлэтин иһин, “Артек” лааҕырга сынньанар путевканан наҕараадаламмыта. Кини Саха сириттэн Бүтүн Союзтааҕы пионерскай лааҕырга биир бастакынан барар чиэскэ тиксибитэ.

Дьөгүдэйдээҕи таҥара дьиэтэ-оскуолата 1936 сыллаахха бэс ыйын 12 күнүгэр умайан хаалбыта.  Дьолго, Виктор Федорович бу кэмҥэ соҕуруу сынньана баран суоҕа. Баара буоллар, баай төрүттээх учууталы эппиэккэ тардыахтара эбитэ буолуо...

Оскуола 1936-1938cc. хос эһэтин Попов Василий Петрович Малтахааҥҥа баар дьиэтигэр үлэлээбитэ. 1938 сыллаахха  Баатаҕай киһитэ Рожин Николай Давыдович маастардаан, икки үөрэнэр киэҥ кылаастаах, учууталлар олороллоругар аналлаах икки хостоох, киэҥ көрүдүөрдээх, кухнялаах оскуола дьиэтэ сайын тутуллан, күһүн үөрэх аһыллыытыгар үлэҕэ киирбит.

В.Ф.Афанасьев-Алданскай боростуой учууталтан Россияҕа биллэр проффессорга тиийэ үүммүтэ. Олоҕун үөрэххэ анаабыт Виктор Федорович 50-тан тахса кинигэни, монографияны, 500-тан  научнай ыстатыйалары суруйбута. 2 наука докторын, 22 наука кандидаттарын  бэлэмнээн, салайан наука киэҥ аартыгар үктэннэрбитэ. Биир дойдулаахпыт В.Ф.Афанасьев-Алданскай аата Чэриктэй орто оскуолатыгар 1997 сыл муус устар 2 күнүгэр Саха Республикатын 102 нүөмэрдээх уурааҕынан иҥэриллибитэ.

1988 сыллаахха Чэриктэйгэ оскуола аһыллыбыта 100 сылыгар Виктор Алданскай «Чэриктэйбит Алдана»  диэн ырыаны бэлэх ууммута.

Чэриктэйгэ оскуола төрүттэниитэ.

         1862 сылга диэри Дүпсүн улууһа бэрт киэҥ сири хабара, улуус нэһилиэктэрин олохтоохторо аҕа ууһунан арҕам-тарҕам тэйиччи, ыһыллан олороллоро. Улуус үрдүнэн биир эрэ таҥара дьиэтэ Дүөндүгэ үлэлиирэ. Ыраах олорооччулар таҥараҕа үҥэргэ, сүрэхтэнэргэ, бэргэһэлэнэргэ эрэйи көрөллөрө. Ол кыһалҕатыттан тахсаары, 1862 сыл саҥатыгар протоирей Никита Запольскайга Чэриктэй нэһилиэгэр маһынан часовня туттарарга туруорсар сурук түһэрбиттэр. Бу суругу Камчатскай епархия Викарийа, Дьокуускайдааҕы Епископ үрдүк сололооҕо Павел биһирээн, 1862 сыл кулун тутар 28 күнүгэр төһө кыалларынан, дьон мустан таҥараҕа  үҥэригэр-сүктэригэр сөптөөх киэҥ-куоҥ, мас часовняны туттаралларыгар сөбүлэҥин биэрбит уонна алҕаабыт.

Ол сыл сааһыгар маһын бэлэмнээн, бэс ыйын 23 күнүгэр Дьөгүдэйгэ (кырдьаҕастар аньыырҕаан ,,Улахан Эбэ,, диэн ааттыыллар) өрүс халаана ылбат, Маҥан үрдүк сыырын үрдүгэр элбэх киһи мустубута. Олохтоох таҥара үлэһиттэрэ Николай уонна Прокопий Поповтар Владимирскай Таҥара Ийэтигэр мэлиэбэн аахпыттара, 4 саһаан усталаах, 3 саһаан  туоралаах таҥара дьиэтин акылаатын  сибэтиэй уунан ыспыттара. Бэс ыйын 24 күнүттэн балаҕан ыйын 15 күнүгэр диэри куполыттан ураты, таҥара дьиэтин тутуу сүрүн үлэтэ бүппүтэ. Аҕабыт Попов таҥара дьиэтин таһыгар  олороругар дьиэ туттахтарына, Дүпсүн таҥаратын дьиэтиттэн көһөн кэлэн үлэлиэн сөбүн истэн, эбии дьиэ тутан бүтэрбиттэрэ.

Бу тутууну Дүпсүн кулубата, Чэриктэй олохтоох баайа Попов Василий Петрович көҕүлээн Чэриктэй, Өнөр, Түүлээх нэһилиэктэриттэн  үп хомуйан туттарбыта.

Ол сыл күһүнүгэр эпидемическай ыарыы туран, үлэ тохтообут. Дүпсүн улууһугар 168 киһи ыалдьан өлбүтэ. Аны 1859-1865 сылларга кураан дьыллар тураннар, сорохтор атын улууска, нэһилиэктэргэ көспүттэр. Бу 6 сыллаах сут-кураан кэмигэр Дүпсүн биллэр-көстөр баайдара, бас-көс дьоно өлүтэлээбиттэр. Сылгы-сүөһү өлүүрэ тахсан, ахсаана аҕыйаабыт.  Онон, 1863 сылтан таҥара  тутуу тохтообут. Сут-кураан, дьаҥ ааһан, олох-дьаһах көнүүтэ, дьон таҥара дьиэтин ситэрэн тутарга туруммут.

Бүлүү уонна Дьокуускай Епискоба, үрдүк сололоох Дионисий уонна алгыһын ылан, колокольнятын уонна таҥара дьиэтин ис оҥоһугун оҥорбуттар. 1879 сыллаахха тутуута бүтэн, сөптөөх малынан хааччыйбыттар.

1888 сыл ыам ыйын 5 күнүгэр Дьөгүдэйдээҕи Богородско-Владимирскай таҥара дьиэтигэр дьиэтээҕи оскуола аһыллыбыт, бастаан 3 саха уола үөрэммит. Оскуола аҕабыт олорор дьиэтигэр аһыллыбыт. Оҕолору аҕабыт Митрофан Попов, саалтыыр ааҕааччы Евсей Попов, аҕабыт суох кэмигэр аймаҕа кыыс Мария Лонгинова үөрэппиттэр. Үөрэнэр кинигэлэрин, тэриллэрин таҥара чүмэчитин атыылаан булар эбиттэр.

Дьөгүдэйдээҕи таҥара дьиэтэ-оскуолата 1936 сыллаахха бэс ыйын 12 күнүгэр умайан хаалбыта.  Дьолго, Виктор Федорович бу кэмҥэ соҕуруу сынньана баран суоҕа. Баара буоллар, баай төрүттээх учууталы эппиэккэ тардыахтара эбитэ буолуо...

Оскуола 1936-1938cc. хос эһэтин Попов Василий Петрович Малтахааҥҥа баар дьиэтигэр үлэлээбитэ. 1938 сыллаахха  Баатаҕай киһитэ Рожин Николай Давыдович маастардаан, икки үөрэнэр киэҥ кылаастаах, учууталлар олороллоругар аналлаах икки хостоох, киэҥ көрүдүөрдээх, кухнялаах оскуола дьиэтэ сайын тутуллан, күһүн үөрэх аһыллыытыгар үлэҕэ киирбит.

1962 с. начаалынай оскуола  8 кылаастаахха кубулуйбута. 450-ча киһи Чэриктэйтэн оскуолатыттан куорсун анньынан олох суолугар үктэммиттэрэ. Билигин республика үгүс муннуктарыгар Чэриктэйтэн тахсыбыт учууталлар, быраастар, тыа хаһаайыстыбатын специалистара үлэлии сылдьаллар.

Начальнай оскуола чэриктэйгэ көһөн кэлиитэ.

Дьөгүдэйдээҕи таҥара дьиэтэ-оскуолата 1936 сыллаахха бэс ыйын 12 күнүгэр умайан хаалбытын кэннэ оскуола 1936-1938 сылларга В.Ф.Афанасьев   хос эhэтин Попов Василий Петрович дьиэтигэр Малтахаанна үлэлээбитэ. 1938 сыллаахха  Баатаҕай киһитэ Рожин Николай Давыдович маастардаан, икки үөрэнэр киэҥ кылаастаах, учууталлар олороллоругар аналлаах икки хостоох, киэҥ көрүдүөрдээх, кухнялаах оскуола дьиэтэ сайын тутуллан, күһүн үөрэх аһыллыытыгар үлэҕэ киирбит. Оскуола тутуутугар тутууга дьоҕурдаах дьоннор: Шергин Иван Дмитриевич, Федоров Иван Михайлович, Свешников Николай Степанович уонна да атыттар хомуллан үлэлээбиттэрэ. Бу оскуоланы саҥа бөһүөлэккэ 1953-1954 үөрэх дьылыгар көһөрөн , сэттэ уонус сылларга диэри үлэлээбитэ. Кэлин уопсай дьиэ буолан ыаллар олорбуттара. Билигин эргэрэн ,алдьанан туһата суох балыыһа таһыгар турар. В.Ф.Афанасьев-Алданскай бу оскуоланы туттарыытыгар оскуолаҕа сэбиэдиссэйдии сылдьар кэмэ этэ.1933-1938 сылларга Чэриктэй начаалынай оскуолатыгар икки сыл учууталынан, үс сыл оскуола сэбиэдиссэйинэн уонна учууталынан үлэлээбитэ.

Үөрэх дьыла	Сэбиэдиссэйдэр	Учууталлар
1931-1932 1932-1933 1933-1934 1934-1935 1935-1936 1936-1937 1937-1938 1938-1939 1939-1940	Васильев Федор Иванович Слепцов Михаил Несторович Слепцов Михаил Несторович Слепцов Егор Ионович Афанасьев Виктор Федорович Афанасьев Виктор Федорович Афанасьев Виктор Федорович Бурнашева Анастасия Николаевна Бурнашева Анастасия Николаевна	Федоров Николай Михайлович Федоров Николай Михайлович Афанасьев Виктор Федорович Афанасьев Виктор Федорович Босиков Николай Николаевич Босиков Николай Николаевич Попов Семен Семенович Иванов Тимофей Афанасьевич Бурнашева Анастасия Николаевна Иванов Тимофей Афанасьевич Бурнашева Анастасия Николаевна Иванов Тимофей Афанасьевич Шергин Афанасий Николаевич Шергин Афанасий Николаевич

Түмүктээһин.

В.Ф.Афанасьев –Алданскай Малтахааҥҥа үлэлиир сылларыгар элбэх уларыйыылар буолбуттар. Виктор Федорович үлэлиир 1933-1938сылларга былаас уларыйыыта, оскуола умайыыта, оскуола туттарыыта, билбэт киһи манны ааҕан көрдөҕүнэ биирдэ итэҕэйэр. Ол курдук бу дакылааты оҥорон баран элбэҕи биллим-көрдүм диэххэ сөп. Виктор Федорович Афанасьев  бу олус кэлиилээх барыылаах, уларыйыы кэмигэр  норуотум сайыннын диэн элбэх сыратын уурбута саха норуотун өйүгэр санаатыгар уонна биһиги оскуолабытыгар аата иҥэриллибитэ олус үчүгэй өйдөбүлү хаалларар. Кини аатын чиэстээн элбэх тэрээһиннэр буолаллара хайҕаллаах дьыала. Мин бу дакылааппар бу суругунан үлэни кытта Малтахааҥҥа тутуллубут уонна манна көһөрүллэн кэлбит оскуола чертеһун оҥордум, мин санаабар бу үлэм кимиэхэ эмэтэ туһалыа дии саныыбын.

Туттуллубут литература.

1. В.Ф.Афанасьев-Алданскай түөрэҕэ түспүт Чэриктэй орто оскуолатын 125 сыллаах юбилейнай кинигэтэ.

2.Чэриктэй нэһилиэгэ.Уус-Алдан улууһа кинигэтэ.

3. Иванова М.Е. ылбыт архыып хаартыскалара.

4.Малтахаантан көһөн кэлбит В.Ф.Афанасььев-Алданскай туттарбыт начаалынай оскуола хаартыскалара.

Тезис.

Үтүө күнүнэн, убаастабыллаах дьүүллүүр сүбэ уонна коллегалар!

Мин бүгүҥҥү дакылаатым тематын аата «В.Ф.Афанасьев туттарбыт оскуолата “

Былыр былыргыттан сахалар үөрэх-сайдыы олох киэҥ аартыгар таhаарар суол буоларын билэллэрэ. Үөрэҕэ суох киhини харанаҕа харбыалаhа, муна сылдьар киhинэн көрөллөрө.   Ким барыта Сырдыкка,  кэрэҕэ, үрдүккэ дьулуhар. Араас кэмҥэ саха оскуолатыгар үөрэммиттэр Суорун Омоллоон «Харанаҕа тыкпыт сырдык» Былатыан Ойуунускай «Оҕо куйуурдуу турара» кэпсээннэрин үөрэтэн кэлбиппит, оҕо сааспытыттан Ньукуус уонна Куйуурдьут уол курдук үөрэххэ тардыспыппыт.

Оскуола историята- бу кэм уонна дьон дьылҕата. Онон оскуола былыргытын архыып матырыйаалларыттан олоҕуран, онтон урукку, билиҥҥи кэми сылынан түhүмэхтээн оҥоhулунна.

Бу үлэм сыалынан буолар В.Ф.Афанасьев Чэриктэй Малтахааныттан начаалынай оскуолата көhөрүллэн кэлиитин үөрэтии-чинчийии.

Проблемата:  Бу оскуола дьиэ билигин эргэрэн сууллара чугаhаан эрэр, ол иhин өйгө-санааҕа хааллын диэн араас архыыптартан олоҕуран суругунан уонна мээрэйдээн чертеhун оҥоруу буолар.

Актуальноhа: Бу эргэ начаалынай оскуола биhиги эбээлэрбитин, эhээлэрбитин  сырдыкка, кэрэҕэ кынаттаабыт биир историческай суолталаах тутуу буолар ону биhиги көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тириэрдэр эбээhинэстээхпит.

В.Ф.Афанасьев –Алданскай Малтахааҥҥа үлэлиир сылларыгар элбэх уларыйыылар буолбуттар. Виктор Федорович үлэлиир 1933-1938сылларга былаас уларыйыыта, оскуола умайыыта, оскуола туттарыыта, билбэт киһи манны ааҕан көрдөҕүнэ биирдэ итэҕэйэр. Ол курдук бу дакылааты оҥорон баран элбэҕи биллим-көрдүм диэххэ сөп. Виктор Федорович Афанасьев  бу олус кэлиилээх барыылаах, уларыйыы кэмигэр  норуотум сайыннын диэн элбэх сыратын уурбута саха норуотун өйүгэр санаатыгар уонна биһиги оскуолабытыгар аата иҥэриллибитэ олус үчүгэй өйдөбүлү хаалларар. Кини аатын чиэстээн элбэх тэрээһиннэр буолаллара хайҕаллаах дьыала. Мин бу дакылааппар бу суругунан үлэни кытта Малтахааҥҥа тутуллубут уонна манна көһөрүллэн кэлбит оскуола чертеһун оҥордум, мин санаабар бу үлэм кимиэхэ эмэтэ туһалыа дии саныыбын.