Доклад на тему «Gagauz halkın istoriyası, kulturası hem tradiţiya urokların üüretim proţesında eni üüretmäk inovaţiya tehnologiyaların kullanılması . »

                 Doklad :

    «Gagauz halkın istoriyası, kulturası

      hem tradiţiya urokların  üüretim

      proţesında eni üüretmäk inovaţiya

      tehnologiyaların kullanılması . »

                                                   Avtor : Üüredici II didaktik kategoriyasında

                                                                Kongazçik   gimnaziyasından   

                                                       Yularji (Crıstova) Alexandra Afanasyevna .

Üüredici lääzım bütün çalışmak yolu savaşsın  kaldırmaa  taa  üüsek  uura  kendi  profesional  kulturasını . Büünkü gündä unutmayarak tradiţional metodları,  biz başladık kullanmaa  eni  strategiyaları, dayanarak   enilenmiş  kurikulumun istedikleerinä  .  Üüredicilär  lääzım bulsunnar  ölä formalar  hem metodlar  üüretmäk  proţesindä,  angıları  getireceklär  en  önemli neetä  :  büünkü  üürenici  becersin  herbir  situaţiyada  bulmaa  dooru  yol  , düzmää  konstruktiv dialog   herbirinnän  ,  badaşmaa  üürenmektä , iştä , neredä  da  bulunsa . Üürenici   uroklarında  lääzım  kabletsin ölä  bilgilär ,  ani çıksın  şkoladan  akıllı ,  becerikli , êstetik okuyucu , duyan kendini , ani o milletin bir parçası , sevän kendi dilini, halkını hem vatanını .  Lääzım duysun ana dilin  lafın  gözellini ,   faydasını  , aarasın  kendi   duygularını  literatura yaratmalarında , halkın istoriyasında , evelki ,asirlärlcä kurulan adetlerindä hem kulturasında.  O  beterä   lääzım   kullanmaa  o  tehnologiyaları  , angıları  yardım  ederlär üüreniciya  dooru  annamaa  bilgilerin  özellini  hem  faydasını .     

Modernizaţiyalı  kurikuluma görä   lääzım  üüretmäk  proţesi  olsun  nekadar  taa  variantlı :aaraştırmak ,lekţiyalar ,  praktik  işlär  grupalarda ,  seminarlar , iş  oyunnarı,  pay  almak  açık  uroklarda ,   prezentaţiyalar  , grupalarda  hem  individual  konsultaţiyaları ,  ama hepsi  bunnar lääzim  dayansın  praktik  işlerinä  ,  interaktiv  metodların  yardımınnan .

En faydalı hem lääzımnı istoriya uroklaarında bu aaşraştırmak metodu , zerä biz üüreneriz halk yaratmalaarını : türküleri, masalları , dastannarı , maanileri , bilmeceyleri , söleişleri – lääzım şükür edelim halkımızı , ani etişdirlär bu zenginnii büünkü günädän , onnarda biz göreriz bizim halkın yolunu hem yaşamasını . Bu aazdan yazılarda var nicä yapmaa çok açıklamaklar.

Söz gelişi , nicä biz kullanêrız aaraştırmak metodunu uroklarda ‘Gagauzların küü zanaatları’ 5 klasta. Neredä var nicä bulmaa gagauzların eski zanaatlarını ? İlkin uşaklar evdä soruştupêrlar ayledä ,senselelerdä , komuşularda nesoy zanaatları kullanardılar analar- bobalar , dädular ,babular .Topladıynan hepsi zanaatları, göreriz , ani onnarın zanaatlarında var   herbir iş : çiftçilik , hayvancılık, ustalık , dokumak, örmäk, balıkçılık , baacılık, başçivancılık, satıcılık, yapıcılık , çobatarlık , incäzanaatlık hem taa çok başka. Düzerüz bir klaster :

Yapêrız konkurs : kim taa çok bulacek eski zanaatların adını.  . Çıkêr üzä eski zanaatlar : aşçı , baacı , kürkçü , boctancı , dokuyucu , çelengir, çiftçi , çobatar , çalgıcı ,kemençeci , bekçi ,askerci hem başka.  Onnar ta ilk urokta esap alêrlar ,ani eski zanaatlar pek benzeerlär bizim soyadlara. Bulêrlar kendilerindä , senseledä , dostlaarında, tanıdıı insannarda: Burgudji , Ormanji ,Topçu , Dolapçı , Arabacı , Taukçi , Gaydarcı , Gaytancı , Çelengir ,Tauşancı , Popaz , Kasap , Buzacı , Dermenci ,Kazmalı, Kazancı , Dülger , Terzi , Talmaç , Yularjı .

  İkinci grupa bulêr halk masalında ‘Kül pepeleşkası’ çiftçilii : « O adam orta yolu çorbacıymış : varmış bir çift alaca begircikleri hem da bir eşää . Bu mallarlan etiştirirmiş kendi çiftçilinii çevirmää .» Halk türküsündä : « Ay , kızım , kızım ..»

« Seni isteer bir çoban ...

   Seni isteer bir sırtmaç ...

   Seni isteer bir popaz...

   Seni isteer bir çalgıcı...»

 Halk  türküsündä  «Oduncular» bulêrız zanaatları : «oduncu» hem      

  «oyuncu» :

                        Oduncular kısa keser odunu ,

                        Oyuncular bölä oynêêr oyunu .

 Üçüncü grupa artistik yaratmalarında bulêr : D. Kara Çobanın şiirindä «Eski adet» : « Yukarı  , kirişä

    Bir makaz astılar –

    Ool terzi olsun.

   Küçücük elinä

   Bir kalem verdilär –

   Yazıcı olsun .

    Kolaç tepesindä

    Babu oynattılar-

    Oyuncu olsun .»

N. Baboglunun poêmasında « Oglanın legendası » : « Zulum , hey ,askercilär ,

                                                                                       Gözäl kız sevicilär..»

 Bulêrlar yaratmalarda kemençeci ,kuvancı , taligacı hem taa çok zanaatlar .

4 –cü grupa bulêr zanaatçılıı butakım bilmeceylerdä hem söleişlerdä :

« Altı kardaş biri–birini kolêêr , da biri-birini etişmeer.

                                                       (Dermen kanatları).

Her aaç titirär , kökü benim elimdä .

                                            ( Kemençä .)

Zor – zor zormantı , zor duvara tırmandı .

      Açan kızım evlendi ,  o da duvardan indi .

                                                    ( Kilim .)

Altının paasını kuyumcular bileer.

.Cambaz ipi kopmaz.

İlkin esap – sora kasap.

Kim kiminnän , ama bahçivancı suyunnan .

Kürkçü sevdii deriyi erdän – erä ururmuş .

Nicä çalgıcı – ölä da oyuncu .

Satıcı çürük bezinä  çürük demäz .

Üz on – tarla başına kon.   

Sık tasmaları. 

Baalı popaz kavga yapmaz.

Lääzımsın bana , nicä popaza prasa. .

  Bu temanın bitkisindä uşaklar yapêrlar bir çıkış , ani gagauzlar pek çalışkan , işi sevän , , becerikli insan . Halk yaratmalarından belli , ani onnar en zor vakıtlarda da kalarmışlar akıllı , şen , cümbüşçü  , şakacı , dikatlı , açık göz ,sivri gözlü , lafa usta.

 Hep beşinci klasta , geçärkän temayı «Gagauzların çiftçilik zanaatı» , ilktän klasterda püskä gibi toplêrız hepsi işlikleri , angılar düzer çiftçinin işini :

Bu uroklarda yakışêr kullanmaa yarştırmak netodunu , neredä göstererüz  , nicä ekärmişlär , biçärmişlär evelki vakıtta hem nicä büünkü gündä .Yaraştırêrız lüzgär dermennerini hem eni, 21-ci asirin dermennerini .Bitkidä yapêrız bir yortu , nända metederiz çiftçilii hem onun en paalı malını – ekmeeni . Genä bizä yardıma geler inovaţiyalı tehnologiyalar , zerä annadarkan , nesoy zor bu iş , onnar annamıcık işin zorluunu . Dikatlı okuyarkan şiirleri , annatmaları , gözdän geçireriz bu zorlukları . Da bundan sora , geçärkän literaturada «Halk türkülerini » , bekim uşaklar ta ii annayacek , neçin o türkülär okadar kahırlı , zihirli , uyandırêr can acısını . Deecez türkü « Ay , Petiş ,Petiş !» :

  Ay , Petiş ,Petiş , drêginkucum ,

  Gelsänä imää , drêginkucum.......

  En geeri oturmuş , en illeri kalkmış .

  Petiş koşmuş çakalları .

  Üç kerä dönmüş –dönämemiş ,

  Gün duusunda da bir lüzgär kopmuş  .

  Çorlannarı da er üzündän almış ,

  Çaladakı çakal ürkmüş ,

  Haysadakı evä gitmiş .

  Portanın yanında üç kerä kişnemiş.

  Petiş ozaman bir lafçaz sölemiş :

  ...Alasın bulücum , payın bu başından ,

  Çıkasın , bulücum ,öbür başına.

  Ayırasın oniki başak ,

  Al garuslan da sarasın.

  Oniki dostuma da veräsin ....

Uşaklar duyerlar , nicä kaybelmäk ta olarmış bu zor iştä , ama ölärkän da çiftçiyä en paalı başış – başak , onnarı sımarlêr dostlarına , sarılı al garusa.

Sıralerız , nelär lääzım yapsın çiftçi , görüncä kendi malını- ekmää . Bu sırada uşaklar karışêrlar oyuna rollara görä , çalêrlar , hazırlêrlar gagauzların  adetçä hamurdan imeklerini , annadêrlar , angı yortuya , yada adetä baalı bu hamur masulu . Ani taa meraklı olsun , uşaklar yazêrlar şiir , göstereräk yaratmak becerikliini. Örnek gibi bir şiir , adanmış kolaca :

Güz vakıdı yaklaşêr ,

Küülerdä düünnär oynêr.

En sevgili bu zaman –

Becerän kolaç yazmaa.

Hamur dolu teknelär ,

Toplandı senselelär .

Länka bulü becerer-

Küüdä usta sayılêr.

Hemen hamuru aldı ,kıvrattı, parçaladı.

Yazdı , hızlı çevirtti,

Sininin da dibinä almacık gibi dizdi.

Üstünä da kertikli yapracık erleştirdi .

Topuzlarlan , çiçeklärlän kolacı gercikledi.

Kızarılmış, yalabık – pek gözäl kolaç pişmiş.

Alın onu elinä- çıkın kaarşı gelinä .

4-cü klasta , üürenärkän temayı « Gagauziyanın küüleri» , biz uşaklarlan barabar neetledik kendimizä kararlamaa , nelär biz isteeriz bilmää küülär için . Kurduk plan , ani herbir küü  için biz lääzım bilelim nicä hem nezaman kuruldu , çözelim küün adını , görelim evelki küüyü eski fotolarda , küyün durumunu büünkü  gündä ,  küyün meraklı erlerini    hem anılmış adamnarını . Örnek gibi bakacez nicä biz tanıştık Avdarma küüyünnän:

Uroon tipı – zaoçno êkskursiya Avdarmaya . Uşaklar oldular birazı jurnalist , birazı da intervyu verän , üürendilär Todur Marinoglunun şiirleerini Avdarma için , uşaklar için , hepsi kaarıştı uroon hazırlamasına . Bu yıl taman geçti büük yortu Avdarmada – 200- cü yıldönümü . Bilä uroklar pek terbiederlär sevgi kendi ana tarafına hem halkına , onun herbir köşeciinä , patriotluk , sevgi ana dilinä , hodulluk Gagauziya erinnän , isteiş taa derindän bilmää kendi vatanını. Bitkidä uşaklar cuvap ederlär soruşlara , angıları gösterer ne fayda oldu bu uroktan .

§  -Bän bilärdim.....

§  -Bän üürendim, gördüm...

§  -Bän annadım…

§  -Bän sevindim…

§  -Bän yapêrım bır çıkış....

§  -Bän isteerim...

 Kendibaşına bilgi bulmak göstererlär üürenicilär 4-cü klasta da. Biz toplêrız bir konuya urokları « Kodru daaları – Moldovanın legendası »  , «Moldovanın anılmış erleri .» ,«Yaban hayvannarı.» , «Moldova daaların , kırların yaban kuşları » .            

 Bu uroklar geçer bir tipta – gezinti Kodruya.

Hepsi bu temalara koyerım butakım subkompetenţiyalar :

1. Bilmäk kendi büük vatanını , onun özelliini , onun zenginniini .

2.Bilmäk meraklı erleri Moldovada , o erlerin istoriyasını .

3.Sevmäk kendi büük vatanını , onun erlerini, daalarını , yaşayannarını bizim naturada , hem istemäk koorumaa natura zebilliiini .

4.Meraklandırmak kendi vatanınnan , esap almak naturanın gözelliini .

5. Kaldırmak problemi naturayı koorumak için .

 6. Terbietmäk üürenicilerin patriot duygularını, hodulluk nicä Gagauziyanın , ölä da Moldovanın herbir köşesinnän , istoriyasınnan .

7.Kullanmak ana dilini ,zerä o gagauz kulturanın bir bölümü .Duymak ana dilin paalılıını .

Uşaklar pay olêrlar grupalara , da yazêrlar küçürek (zerä onnar 4-cü klas) bildirimnär temalara « Kodru daaları bilgi tarafından» ,  .« Kodru – en eski devlet tabiat koorumak aaraştırma rezervası ».  « Flora  Kodrularda » , « Fauna Kodrularda» ,      « Kodrunun manastırları.» , « Kodru saklaardı gaydukları .»  , «Yaban hayvannarı ,angıları kouylu Kırmızı kiyada .» , « Siirek çiçeklär Kırmızı kiyatta.» « En mayıl kuşlar Kodrularda » . « Kodrular cenk vakıdında.» Göreriz bu bildirimnerin adından , ani bu uroklarda olêr predmet arasında ilişkilik tä : geografıeyä , biologiyeyä , istoriyeyä , êkologiyeya , literaturaya. Örnek gibi bir bildirim « Kodru – en eski devlet tabiat koorumak aaraştırma rezervası » :

  «Kodrular – en mayıl  er bütün Moldovada . Onnar bulunêrlar Moldovanın ortasında. Kodruların landşaftı okadar gözäl , ani benzerlär Kavkaz erlerinä .Rusların akademi Dokuçaev dedi Kodrulara «Besarabiya Şveyţariyası». Kodrular – gerçektän Moldovanın en eski hem en meraklı legendası . Kodruların içindä saklanardılar gayduklar – halk kincileri , angıları  daadardılar hem soyardılar boyarların averiyalarını .                                                                                                                            Büük Vatan cengin vakıdında Kodru daalarında çalışardılar partızan grupaları .Onnar yokedärdilär nemţeleri , aktarardılar asker trennerini , ökedärdilär duşmannarın asker tehnikasını .Kodrularda pek zengin flora hem fauna , daalarda var çok türlü fidannar , gümelär, otlar , çiçeklär, çok mantar, yaban hayvannarı hem kuşlar. Siz bizä büün annadıcenız onnar için .Kodruların dolayında pek çok büüyer üzüm baalarları , yamaçların üülen taraflarında . Baalarlarda büüyer en ii çeşitlär Evropa üzüm çeşitlerindän .Kodrularda büüer bütün  Moldonanın ceviz fıdannarın yarısından taa zedä . Küülär Kodruların arasında hem dolayında görünmeerlär eşilliktän , zerä var çok gür başçalar hem süs fidannarı . Evlär düzülü türlü gerciklärlän , angılarını yaptı tafta ustaları Moldova farzında.Turistlar başka devletlerdän sık gelerlär geziya Kodru marşrutunda.  Gezärkän daaların içindä , turistlar var nicä toplasınnar ilaç otu, yada bulsunnar eni mineral suyu , türlü siirek razgelän büceklär . En çok turist toplanêr çiçek ayın çeketmesindän taa canavar ayın bitkisinädän.»

Bu uroklarda inovaţiya tehologiyaların yardımınnan bän kullanêrım bölä iş çeşitleri : sıralayın manastırların adlarını ţifralara görä , iş tabliţada «Doldur adları gagauzça» , bak  resimnerä da açıkla problemayı  , aklına getir halk masallarında fidannarın adlarını , Kırmızı kiyadın signalı !: «Ne olacek erken ilkyaz çiçeklerinnän 20 yıldan sora?», cuvap edin soruşlara , demekli okuyun şiirleri , bulun Nikolay Tanasoglunun masalını «Kuşlar bey seçerlär»ayırın kuşların adlarını da tanıyın onnarı resimnerdä , kararlayın kendi bilgilerinizi .

 Metod « Fişbon» - «Balık kemii» .

.Balıın kuyrunda yazêrız nesoy problema kaldırılêr ( 20 yıladan erken ilkyaz çiçekleri kaybeleceklär) , sol tarafta yazêrız sebepleri (çineerlär,koparêrlar,satêrlar, kirlederlär naturêyı ) , sa tarafında yazêrız argumentleri hem faktları (çiçeklär koyulu Kırmızı Kiyada, êkologiya inspektorları kaldırêrlar signal ).  Balıın kafasında yazêrız çıkışı : erken ilkyaz çiçeklerini lääzım koorumaa . Bu metodu yakışêr kullanmaa başka problemaları kaldırarkan da .

 Geçärkän temaları « Moldovanın hayvannarı hem kuşları» yakışêr kullanmaa paylaştırmak metodunu. Bu metod taa üstünä yardım eder illerletmää hem zenginnetmää gagauz dilini üürenicilerdä .

İnovaţiya tehologiyaları kaldırêrlar gagauz istoriya , kultura hem tradiţiya uroklarını taa üüsek uura.